Bertsolaritzaren amaraunean

Lehen urratsak

Berakruz ikastolan, ohoko 3. mailan nenbilenean, bederatzi urte izango nituen, Luis Baraiazarra meñakarra izan zen euskal kulturaren kontzientzia piztu zidana. Berarekin ezagutu nuen gure herriaren historia, geografia, artea, eta berari esker deskubritu nuen bertsogintza.

      Aurkikuntza ederra izan zen Joanito Dorronsororen Bertsotan (1789-1936) liburu lila eta mardul hura. Liluratu ninduten bertan gordetzen ziren bertsoak. Batez ere, Indalezio Bizkarrondo Bilintxen Juana Bixenta Olabe bertsoak. Eta liluratu ninduten, baita ere, bertsoen doinuak, batez ere bederatzi puntuko “Betroiarena” doinua. Leiho bat ireki zen nire baitan eta bertsotan aritzeko gogoa piztu zitzaidan.

      Karmengo elizari atxikitako eraikinean zegoen Zerutxu ikastola, eta bertan hasi ginen elkartzen Juanjo Elordi, Aitor Elexpuru eta hirurok. Hasiera baten Patxi Juaristi ere ibili zen. Juan Ibarzabal Buztarri, Justo Zabala eta Jose Luis Basterretxea Altzalei izan ziren gure maisuak. Erratz bat jartzen genuen mikrofono moduan, eta han aritzen ginen deman, jolasean, inprobisatzen, kantuan. Beste batzuetan kasete zaharretan entzundako doinuak errepasatzen genituen. Errimen lista eder bat ere egina genuen, eta horiekin dantzatzen genuen.

      Lehen bertso saioetan bertsoak buruz ikasiak eramaten genituen. Aulestin botatako bertsoak oraindik paper zahartxo baten gorderik ditut, Justo Zabalaren letraz idatziak. Saio hura Aitor Elexpuru, Ibon Ibarzabal —etxebarritarra bera— eta hirurok egin genuen. Hona hemen saio hartako lehen eta azken agurra.

Lehen agurra

Gaur hemen kanta behar gendula

jakinda gengozan aurrez,

nola Aulestin jaiak ospatzen

dituzten gaurko egunez,

lehendabiziko mezakin hasi

Aita San Juanen omenez,

hor ikusten da argi oraindik

gogor zaudetela fedez.

Azken agurra

Egun bat pasatzeko

genduan ustia,

hargatik eman degu

daukagun guztia,

pentsatu degu lanak

bukatzen hastia

zuek nahi dezuen arte

agur Aillustia

Orduko gaiak ere ez ziren edonolakoak. Fedea, gizontasuna, baserri giroa… beste garai batekoak dira. Gauza batzuk aldatu dira, beste batzuk oraindik aldatzeke daude. Hona hemen egun hartan erabilitako gaien bi adibide:

      Lehena; ikastolarakoan laranjak harrapatu eta gorde egin ditu Iñigok; eta bitartean, Ibonek hartu eta jan egin ditu.

      Eta bigarrena; Aitor, esne saltzaile baserritarra. Ibon, esne analizatzailea.

      Saio guztietan elkarrekin ibiltzen ginen, batez ere Aitor, Juanjo eta hirurok. Puntuetan hasi behar ginenean bertso berdinarekin hasten ginen. Horrek, nolabaiteko segurtasuna ematen zigun. Ni nintzen gazteena eta txikiena.

Iñigo:    Puntuetan banaka

            behar dugu hasi,

Aitor:    hortarako behar da

            lehenago ikasi

Juanjo:  ezin duzu Iñigo

            bazterrak nahasi

Iñigo:    txikiena daukagu

            denetan nagusi

Laugarren bertsolari bat ere gurekin etortzen hasi zen: Aritz Lopategi, Jon Lopategiren semea. Auzoko eta ondoko herrietan ibiltzen ginen hasiera batean: San Jazinto auzoan, Erdotzan, Amaion… Gero ondoko herriak etorriko ziren eta azkenean Bizkaian zehar ibiliko ginen. Batzuetan bertsolari nagusiagoekin ere gustura aritzen ginen, orduan inguruetan ezaguna zen Errigoitiko Xabier Arriaga Txiplasekin, adibidez. Azpillaga eta Mugartegik ere bikote sendoa osatzen zuten eta euren “telonero” moduan ere ibilitakoak gara, Xabier Amuriza eta Jon Lopategirekin bezala. Markina-Xemeinen Konstituzio egunean frontoian beti egin izan da bertso jaialdi erraldoia. Ahaztezina urte batean hainbeste estimatzen nuen bertsolari Joxe Migel Iztueta Lazkao Txikirekin oholtza partekatu nuen eguna. Ze ohorea nirea!

      Justo Zabala, gure maisuak, Markina-Xemein utzi eta emaztearekin Azpeitira joan zen bizitzera. Ezkontza San Ignazio basilikan egin zuten eta zeremonian kantatzeko bertso ikasiak eraman genituen, zainduak eta ondo pentsatuak, inprobisazioari tarterik utzi gabe. Mezan, abadeak egoki ikusi zuen mementoan deitu gintuen lau bertsolariak. Juanjok, Aitorrek eta hirurok abestu ondoren azken bertsoa botatzea Iboni tokatu zitzaion. Urduri zegoen baina patxadaz hasi zen. Ibonek ahots ederra zeukan eta tenplez kantatzen zuen. Bat-batean bertsoaren hirugarren puntuan, ez atzera ez aurrera geratu zen. Mutu. Meza batean inoiz ez dut halako isiltasunik sentitu. Ibonek ez zekien zer egin, ez zen bertsoari heltzeko gai sentitzen. Zuri gelditu zen. Guk, xuxurlatuz esan genion uzteko eta azkenean hala egin zuen. Abadeak, han bildutako eliztarrei bertso bat osatzeko zailtasunaz hitz egin zien, inprobisazioaren balioaz eta halakoak ere gertatzen direla esanez bukatu zuen sermoi inprobisatua.

      Ekinaren ekinez gure bertsokera hobetuz joan zen. Barikuetan Trabakuako Goiko tabernan elkartzen hasi ginen. Markina-xemeindarrak alde batetik, eta Mallabiko Elgetzu anaiak eta Eibarko bertsolari gazteak bestetik. Beheko suaren arrimuan, txorizo frijitua, urdaiazpikoa eta gazta jartzen ziguten; Kas laranja bat hartu eta bertsotan jarduten genuen, dinbi-danba. Ordu txikitan bukatzen genuen, goizeko hirurak ere jotzen zuten etxera iritsi orduko. Eta amaren ardura. Eta amaren bronka. Baina… baina… orain arte bertsotan! Eta hurrengo goizean nire amonaren isiltasuna eta begirada sakona, ez baitzitzaion bertsolarien mundu hori asko gustatzen. Etxean bertsolariek ez zeukaten fama onik, baina nik gustuko nuen eta bariku haiek sakratuak ziren niretzat.

      Sasoian nintzen, eta bertsoarekin asko disfrutatzen hasia nintzen. Eskualde mailan bertso giroa pil-pilean zegoela ohartuta, Lea-Artibai eskualdeko bertso txapelketa antolatu zen. Bertso-Liga ere deitu zitzaion. Txapelketako lema: “Eutsiko ahal diogu karga astunari”. ^[70] Barikuero, hamar ekitaldi edo jaialdi egin ondoren, bertso ligaren txapelketa finala Mendexan jokatu zen. Guk, Markina-Xemeingo hirukoteak, irabazi eta jantzi genuen txapela. Parte-hartzaile guztiak igo ziren frontoian jarrita zegoen eta altuera dezente zuen oholtza gainera. Loreak, garaikurrak, muxuak… Jose Maria Lejardi Gabixola gai-jartzailearen hitzak entzun eta azken agurra botatzea tokatu zitzaidan. Pozik, gustura baina xume bota nuen zortziko txikian. Azken puntura iritsi eta, “gogor eutsi diogu, karga astunari”, azken bertsoa bota eta bat-batean, oholtza behera etorri zen. Denok hankaz gora, bi metroko altueratik erori ginen, kristoren sustoa eta ostia polit bat hartuz. Gure memorian geratu zen Lea-Artibaiko bertsolari txapelketako Mendexako gau hura. Guk eutsi genion karga astunari, baina oholtzak ez!

*

Bizkaiko bertsogintzari izugarrizko bultzada eman ziona Jon Lopategi Baltza muxikarra izan zen. Bere Saba furgoneta laranjan hasi zen herriz herri bertsolaritza sustatzen eta gazteei irakasten. Bidean lan asko eginez, Bizkaiko Eskolarteko Bertsolari Txapelketak antolatu ziren. 1984. urtean izan zen lehena, eta Getxon elkartu ginen Ibilaldiaren barruan antolatutako ekitaldian. Txapelduna Aritz Lopategi izan zen. Han aritu ginenon bertsoak Bizkaiko loreak liburuxkan daude jasota.

      Lauaxeta ikastolan (Euban), remeko lehenengo ikasturtean ari nintzela, klaseak bukatu eta, autobusek euren etxeetarako bidea hartu bitartean, astean behin Sabin Barruetabeña abade pasiotarrarekin geratzen nintzen bertsotan. Berak ongi pasatzen zuen, irri egiten zuen nirekin, eta niri entrenamendu bezala ongi zetorkidan baita ere. Gaia eman eta bertsoak botatzen nizkion, edo berak lehen puntua eman eta nik erantzun. Sabin nire Euskara irakaslea zen eta, klasean traketsa banintzen ere, bertsotan fin egiten nuen berarekin.

      Durangoko bertsolariekin harreman estua nuen, baina ni ez nintzen ez eurekin ezta Lopategirekin entrenatzera joaten. Gustura nenbilen Sabinekin. Noizbait joan izan nintzen Durangora, baina gutxitan. ^[71] Durangaldean ematen genuen saioetan gai-jartzaile lanetan Anton Mari Aldekoa-Otalora ibiltzen zen. Bere izaera alai eta kementsuarekin, Kristina Mardaras iurretarra fin aritzen zen orduan. Gainera, Kristinak guztioi ematen zizkigun animoak eta giro ezin hobea jartzen zuen bazter guztietan.

      Lopategi, bestalde, bertso barnetegiak antolatzen hasi zen. Bizkaian bertsotan genbiltzan gazte mordoxka Kanpantxun (Ajangiz) biltzen hasi ginen. Ni behin bakarrik joan nintzen Kanpantxura, baina esperientzia ederra izan zen. ^[72] Bertsotan saiatzeaz aparte, musean jokatzen ere ikasi nuen Kanpantxuko egonaldian.

      Bilboko auzo bateko herriko taberna baten inaugurazioan egin nuen nire azken saioa. Saio ederra egin nuen, gustura aritu nintzen, baina erabaki nuen hura izango zela azkena. Bertso munduak badauka beste ezaugarri bat, eta da alde soziala. Niri batzuetan horrek gainezka egiten zidan. Adibidez, leku baten lasai egon eta jendeak bertsoa botatzeko eskatzen zizunean. Hori ez nuen batere ongi eramaten. Oso astuna egiten zitzaidan. Gainera, Berrizko baserrian elkartzen ginenean, bazkalostean beti eskatzen zidaten bertsoren bat botatzeko, baina zorionez Iratxe Ibarra lehengusinak hartu zuen lekukoa. Jada bazegoen gure familian segida bermatua! Ni Madrilera joango nintzen, eta bertsotan aritzeari utziko nion.

Urratsekin jolasean

Bilboko Mina Espazion euskaldunon artean euskara erabiltzen bagenuen ere, gaztelaniaz hitz egiten zen gehien bat. Erdal giroa zen nagusi eta euskarak bere lekua izatea zaila bazen ere, euskarazko jarduerak egitea ezinbestekotzat jotzen genuen. Orduan bertsogintza goraldian zegoen, eta bertsolari batzuk bide berriak jorratzen hasiak ziren. Adibidez, bogan zeunden Bertsotramak. Josu Goikoetxea gernikarra ibiltzen zen gai-jartzaile lanetan. Jon Maia, Igor Elortza eta Unai Iturriaga gonbidatu genituen. Maialen Lujanbiok ere garai hartan Bilbon Arte Ederrak ikasten zituen eta noizbait deitu genuen. Bertsolariak bide berriak urratzen ari zirela ikusi nuenean, oso interesgarria iruditu zitzaidan bide esperimental horietan murgiltzea. Gainera, bertso saioekin lortzen genuen giro euskaldun bat eta publiko euskaldun bat hurbiltzea Mina Espaziora. Eta, horrela, berriz hasi nintzen bertso munduarekin harremantzen.

Bertsogintzan muturra sartu nuen, baina ez bertsolari gisa. Bertso saio berezi bat egiteko lehen amua Abante Kulturguneak eta Bilboko Mintza Taldeko antolatzaileek bota zidaten. Abante! irudimenaren merkatua tituluarekin, Bilboko Erriberako merkatuan ekitaldi polita antolatu genuen. Igor Elortza eta Andoni Egaña bertsolari moduan, Zea Mayseko Aiora Renteria eta Iñaki Imaz musikaz girotuz eta ni aktore, gai-jartzaile lanetan. Saio hartan txikitan kasete batean grabatuta neukan Imanol Urbietaren Bakarrik eta libre abestia jarri nion gai bezala Andoniri, eta nire sorpresarako, bertan jakin nuen abesti hori Urbietak Andoni Egañari berari egin ziola.

      2005ean enkarguzko lan bat egitea proposatu zidaten Getxoko Euskal Kulturaren Umore Jardunaldien barruan. Hasieran nire asmoa Egaña eta Algortako bertsolariekin zerbait egitea zen, gero paiatarrak agertu ziren eta orduan desafio moduko bat asmatu nuen: paiatarrak egañatarren aurka. Alde batetik Fredi eta Xabi anaiak eta bestetik Andoni eta biok. Behin estreinatuta, eta izandako arrakasta ikusita, saio gehiago egitea deliberatu genuen. Lankurekin harremanetan jarri eta hainbat plaza egin genituen Bertsotranpak deitu genion saio esperimental harekin.

      Xabi Paya Elorrion entzun nuen lehenengoz, Bizkaiko Bertsolari Txapelketan. Egia esan, asko emozionatu nintzen. Xabiren bertsokera hark, bere ahotsak, liluratuta utzi ninduen. Fredi anaia ez nuen ezagutzen. Euren ama, Mari Carmen Ruiz, William Laytonen ikasitakoa zen, ni bezala, eta Bilboko Akelarre antzerki konpainiako kide izan zen. Beraz, amagandik zerbait bazuten bi semeek, eta baita Itsaso alabak ere.

      Gogoratzen dut Bertsotranpaken Lazkaoko saioa, Egañak berrogeita hamar urte betetzen zituela, eta erdi serio erdi irribarretsu nola esan zidan: “Bizitzaren erdia egin dut!”. Egañak erritmo bizia eraman du eta urtean zehar saio asko egiten ditu. Saioetan ibiltzearen lana ez zen bukatzen saioarekin. Saioaren aurretik eta, batez ere, saioaren ondoren, jendearekin egotea ere beste lan bat da. Baina, batez ere, saioaren errepaso mental bat egiteko ohituraz hitz egin genuen sarri. Egindako akatsak, nola hobetu… hori baita norbere ofizioan gainditzeko bidea, eta egunez egun, plazaz plaza, entzuleari saio bikainak eskaintzeko egin beharreko lana.

      Bertso munduan murgilduta nengoela, Bertsozale Elkartetik deitu zidaten 2007an “Aho Zabalik” izenburupean egin zen Bertso Eguneko ekitaldi nagusia zuzentzeko. ^[73] Bertsoa, musika eta magia, berariaz eraiki nuen zeremonia-maisu antzeko pertsonaia baten gidaritzapean.

      Eta, azkenik, Erregea eta Bufoia saio esperimentala etorriko zen. Eraikita nituen pertsonaiek (Juan Junda, Kamaleon, Manex Domintxine, Euxebio Egaña, Estepan Asekas, Jerry Always…) bertsolariarekin inprobisatzen zuten. Bertsolariek betiko eran bertsoz eta nire pertsonaiek hitzez —eta batzuetan ekintzez— inprobisatzen zuten. Andoni Egañarekin eta Sustrai Colinarekin egin nuen saio gehien. ^[74] Gai-jartzaile lanetan Unai Elizasu aritzen zen, zaldunaren paperean. Batzuetan Josu Goikoetxeak ere parte hartu zuen. Ohiko formatutik haratago ere joan ginen, eta bertso afari bezala ere aurkeztu genuen hainbat tokitan; Banketea deitu genion. Bertso afarietan sortzen zen giroa ikusgarria zen. Dena hurbilago, dena informalago, dena algara eta giroa bero-bero. Ze ondo pasatzen genuen!

Igor Elortza eta Unai Iturriaga

Lauaxetan ikasten nuen garaian ezagutu nituen Unai eta Igor. Nik hamasei bat urte izango nituen, eta eurak gazteagoak. Jon Lopategi Durangoko Kurutziaga ikastolara joaten zen bertsotan irakastera eta horrela ezagutu nituen. Gero jada hainbat saio eta eskolarteko txapelketetan elkartuko ginen.

      Madrilera joaterakoan bertso mundua alde batera utzi banuen ere, beraien lana gertutik jarraitu nuen. Josu Zabalarekin batera, Zazpi Eskale taldea sortu zutenean adibidez. Bertsogintza ohiko arauetatik atera eta beste leku batean jarri zuten, bertsogintzarekiko gogoeta suspertuz.

      Gu ta gutarrak proiektuarekin une gogoangarriak bizi izan nituen. Unai Iturriaga eta Igor Elortzaz aparte, Josu Zabala, Jose Manuel Sampedro Xanpe eta Aitor Rubiok parte hartzen zuten egitasmoan. Herriz herri, dinamika polita lortu zuten. Izan ere, herri bakoitzeko artista, kolektibo edota elkarteekin partekatzen zuten euren saioa. Ideia bikaina zen. Markina-Xemeingo Uhagon kultur etxean parte hartu nuen eta baita euren despedidan ere. Durangoko Plateruenan izan zen, eta hainbat artista igo ginen egun hartan oholtza gainera.

      Herriz herri zeramaten kutxa misteriotsu bat aitzakia, Kargak & Deskargak ikuskizun ibiltaria izan zen Josu Zabala eta Rafa Ruedarekin batera egin zuten azken saio esperimentala. Nik Lizarran ikusteko aukera izan nuen, eta gozatu ederra hartu nuen. Musika eta bertsoz beteriko kaxak ekarri eta eroatearen aitzakiaz, herritarren pozak, kezkak, erruak, nahiak, ezinak, grinak... han eta hemen kargatu eta deskargatu, hiri bateko eragileek bestekoei bidalitakoak banatu eta hiru orduko saioaz gozatzeko aukera paregabea izan nuen, izan genuen.

      Estimuan izan ditut beti bi durangarrak. Antzerki mundura ere hurbildu ziren eta elkarlanean Errautsak, Francoren bilobari gutuna eta Zaldi urdina antzezlanak idatzi zituzten. Euren ekarpena ezinbestekoa izan zen. Patricia Urrutiak eta biok jokatzen genuen Hozkailua antzezlana ere idatzi zigun Iturriagak.

      Gora gu ta gutarrak!

Maialen Lujanbio

Sarritan deitu didate bertsolariek, euren bestelako formatuak eta saio esperimentalak egiten ari zirela, antzerkiaren ikuspuntutik laguntzeko. Hala izan zen, adibidez, Oihane Perea, Iratxe Ibarra eta Onintza Enbeitak ondu zuten Emetik Bertso Kabareta ikuskizunean.

      Bertsolarien munduan kuxkuxean, beste batean, Maialen Lujanbiok deitu zidan laguntza eske. Judith Montero musikariarekin eta Xabier Erkizia soinu artistarekin, Ornitorrinkus proiektua sortzen ari zen. Hernanira joan eta bere asmoak kontatu zizkidan. Espazioaz, gorputzaz, estetikaz aritu ginen solasean. Juan Gorritik egindako aulki xelebre bat zeukan espazioko objektu bezala. Ni aulkiarekin jolasten hasi nintzen, aulkiak eman zezakeen aukerak probatzen, eta bat-batean, braust! Juan Gorritiren aulkia (pieza eskultorikoa!) apurtu nuen. Ze lotsa!!! Maialeni barkamena mila aldiz eskatu nion, eta berak transmititzen duen patxadatik, lasai egoteko errepikatzen zidan beste mila aldiz. Maialenek gehiago ez zidan inoiz deitu aholku eske. Normala!

      Bilboko garaietatik ezagutzen nuen Lujanbio. Berak Leioan ikasi zuen, Arte Ederrak, eta zeharka bazen ere, noizean behin egiten genuen topo Bilboko saltsa-maltsan. Aurrerago oholtza gaina ere partekatuko genuen, Bertso Egunean edota Erregina eta Bufoia ikuskizunean esaterako.

      Maialenek bere bertsokerarekin, bere hitz jolasekin, bere argudio mamitsuekin, mapa berri bat oparitu digu. Aberatsa, pertsonala eta ederra. Besteak beste, horregatik miresten dut hainbeste.

Xabier Amuriza eta Miren Amuriza

Txikitatik ezagutzen dut Xabier Amuriza. Bertsotan hasi ginenean sarritan kantatzen zuen Jon Lopategirekin. Tarteka tokatzen zitzaigun euren saioa baino lehen guk kantatzea. Euren “teloneroak” izaten ginen. Auzoetako festetan edo herri txikietan izaten ziren horrelakoak.

      ueun ere kointziditu genuen, Iruñean, eta antzerkiaren inguruko nire kezkak kontatzen nizkion. Egun batez, gogoan daukat, Larraonako tabernan berarekin luze hitz egin izana. Antzerkiaz eta euskal kulturaz jardun genuen oro har, euskaratik sortzen zenaz.

      Miren Durangaldeko Ibaizabal ikastolan Bizkaiko Ikastolen Elkarteak eta Bertsozale Elkarteak antolatutako bertso ikastaro batean ezagutu nuen. Bertsolari Gazteen xv. bbk Sariketan parte hartuko zuten gazteei zuzenduta zegoen ekimena. Presentzia eszenikoa eta agertokiko egoerak lantzeko ikastaroa ematen nuen. Miren gazte haien artean zegoen, eta harrituta utzi ninduen bere bertsokerak. Baina ez bertsokerak bakarrik, baita bere iniziatibak eta jarrerak ere.

      Harrezkero, bertsogintzaz gain bere beste lanbide batzuetan ere jarraitu izan diot. Berrian egunero idazten zituen iritzi artikuluak; Mozambikerako bidaiako esperientziatik ateratako Kapulana bat zintzilik lana, Eider Eibarren ilustrazioekin batera bertsoz eta ipuinez ondutako ikuskizuna; Askoa Etxebarrieta La Pulga flamenko dantzariarekin batera sortutako Gorria emanaldia; Altzerreka baserriko Sabina Gojenola pertsonaia nagusiaren kontakizun paregabea utzi zigun, baita ere, Basa eleberrian.

Miren Atzerrian lurra garratz proiektuaren parte izan zen. Antzezlanean testuaren idazkeran eta mamian sakontzen lagundu zigun. Bere begirada eta ezagutza partekatzeko aukera zoragarria izan genuen.

      Xabier Amurizari plazako ibilera utzi zuen egunean despedida bezalako bat egin zitzaion eta egun hartako oroitzapen oso polita daukat. Gogoangarriak dira egun batzuk lehenago Mirenek Plateruenan aitari botatako bertsoak. 2016ko ekainaren 19an Etxanotik Berrizera “Amurizaren bideak eta aireak” erromesaldi artistikoa egin zen eta ondoren herri bazkaria. Egun zoragarria izan zen. ^[75]

Urratsen arrastoa

Jon Maiaren Berriak jaio ginen liburua irakurri nuenean oso identifikatuta sentitu nintzen kontatzen duenarekin. Ia kinta berekoak izanda, liburuan aipatzen dituen kontu eta pasadizo asko ezagunak egiten zitzaizkidan.

      Bertsogintzak baditu bere artxiboak, bere euskarriak. Bertsolaritzaren ondarea bildu, antolatu eta gizarteratuz, maila guztietako ikerkuntza bultzatzeko helburua duen Xenpelar dokumentazio zentroa, adibidez. Nerabezaroan Lea-Artibaiko bertso ligako finalean botatako bertsoak, kasu, bertan aurki daitezke. Izugarrizko lana egin da zentzu horretan.

      Antzerki alorrean gabezia hori agerikoa da, zoritxarrez. 1993. urtean sortutako Euskal Antzoki sarea erakundeak antzezlanak grabatzen ditu, eta azken urteetan egin diren antzerkien katalogo bat badago. Eugenio Arozenak ere bere kabuz bideoz grabatutako hainbat emanaldi ditu gordeak. Hala ere, ehazeri esker, hori guztia poliki-poliki bideratzen ari da, baina antzerkian dokumentu horien ikusgaitasuna leku fisiko batean egotea faltan botatzen da.

      Bizitza zikloak dira. 2017ko udazkenetik aurrera Artedramak Gernikan dauka egoitza. Gernika garretan elkarteak Gernikako bonbardaketaren inguruan herri antzerki bat zuzentzeko proposamena egin zidan. Gernikak deituko zen lan berria eta herriko zenbait elkarte inplikatu ziren sorkuntza prozesuan. Bonbardaketaren inguruan dokumentuak, liburuak, bideoak… begiratzen nengoela, hamasei urterekin, 1987an idatzitako bertsoak aurkitu nituen. ^[76]

      Bertsolaritzak asko eman dit eta nire ofizioan eta bizitzan bidaide ezinbestekoa izan da. Nire imajinarioa, hizkuntza, bizitza eta pentsamendua elikatu du etengabe.