Ritos, gure azken lur zatia

Antzerkiola Imaginarioko proiektu honek aparteko kapitulua merezi du. Antzerkiolaren ibilbide osoan antzokiko lanekin batera gauzatu genuen, eta konpainian arrasto sakona utzi zuen. Ez da Antzerkiolaren proiekturik entzutetsuena, baina agian niretzat bada kuttunena. Izan ere, hau izan zen niretzat beranduago Artedrama abiatuko zuen hazia eta zutabeetako bat: herria eta antzerkia.

      Proiektuaren muina Eugenio Barba eta Odin Teatretek egindako esperientzietatik hartu nuen. Beraien bideoak aztertu nituen, eta eurekin Bielefelden egon nintzen garaian bertako herrikoekin egindako trukea ikusteko aukera ere izan nuen.

      Horrela ba, Antzerkiola Imaginarioa, herri-antzerkian eta antzerki antropologiaren bidean sakontzeko asmoz, Ritos izeneko ekintzan murgildu zen. Urte bakoitzean aukeratutako herri edo auzoan sartu eta bertako egunerokotasunean antzerkiaren beharra eta balioa biziarazten zituen. Horretarako, herri bakoitzeko ondasun kultural eta artistikoak behatu eta jaso ondoren, eta betiere bertako agente kulturalekin elkartrukea sorraraziz, ondoko ekintzak burutzen genituen: antzerki tailer irekiak, erakusketak, kalejirak eta antzerki ekintzak, besteak beste. Azken egunean herritarrekin sortutako harremanek, elkartrukeak eta formazioak emandako fruituak aintzat hartuta emanaldi bat sortzen zen herriko espazio publiko batean, erritual kolektiboa: Ritos, gure azken lur zatia. ^[28]

      Proiektuak bost urte iraun zuen eta, funtsean helburuak mantendu baziren ere, urte bakoitzak bere ezaugarriak izan zituen. Hona hemen urtez urte bizitako esperientziaren pasarteak eta teatroz bete genituen herrien izenak:

1) Lehen urtea, 2002. Deba, Zumaia, Urduña, Zalla eta Ondarroa.

Goian aipatutako herrietan egin genituen lehen sarraldiak. Bakoitzean kalejira moduko ekintzak egiten genituen. Inolako aurkezpen edo iragarpenik gabeko ekintzak ziren. Haien helburu nagusia herri bakoitzeko egunerokotasuna aldatzea zen. Ekintza hauen bidez, herri baten egunerokotasuna astintzen genuen antzerki gertaeraren bitartez, beste helburu batzuk lortzeko asmoarekin: besteak beste, antzerki egitatearen beharra aurkitu eta ezagutzea, herrien antzerkiarekiko interesa eta grina bultzatzea, publikoaren portaera ezberdinak aztertzea, antzerki ibiltariaren beharra ezartzea edota antzerki gertakariaren alternatiba estetiko eta dramatikoak bilatzea. Teorian bai, baina praktikan?

      Ekintza hauen bereizgarria oso sinplea zen. Gu beltzez jantzita, Zuberoako maskaradetako kauteren antzera, leku batetik bestera korrika hasten ginen, eta atzetik herriko ume guztiak jarraitzen ziguten. Ekintza honek herrian egundoko astrapalada sorrarazten zuen. Denek galdetzen zuten: “Zer da ba? Zer gertatzen da? Zer dela eta? Zer ospatzen dugu?”. Galdera guztien gainetik gure erantzuna: “Antzerkia etorri da herrira!”.

2) Bigarren urtea, 2003: Livorno (Italia), Urduña, San Frantzisko (Bilbo) eta Ondarroa.

Urtarrila zen. Ixiar Rozas eta Dario Malventik antolatzen zuten Memorie Periferiche jardunaldietan egon ginen Antzerkiolako kideak. Memorie Periferiche kultura esperimentua izan zen. “Autore periferikoen” lanak erakutsi ahal izan ziren, eta guk Bernardo Atxaga eta Iban del Campokin batera euskal diaspora ordezkatzen genuen. Gutaz aparte, besteak beste, John Berger, Antonio Tabucchi, Gianni Celati, Joaquim Jorda, Pappi Corsicato eta Jose Luis Guerin egileek ere parte hartu zuten.

      Esperimentu honen laborategia itsaso ondoan dagoen Italiako Livorno hiria izan zen. Musika, mugimendua, irudiak, hitza... izango ziren protagonista herri ezberdinen kulturak bat egiteko, itsasoa bizibide zutenak, hain zuzen ere: Livorno, Bilbao, Lisboa, Bartzelona eta Napoli. Autoreak, portuak eta periferiak, denak batean. Kultura bilgunea da, beraz, Memorie Periferiche entzumenarekin begiradak dituen mugak hautsiko zituen gunea bilakatu zen.

Guk, gure partetik, bi antzezlan eraman genituen: Mundopolski: erreboltaren ziaboga eta Ardoaz. Hortaz aparte, gure beltzen troparekin sarraldi bat egin genuen Livornoko merkatu zaharrean. Livorno ez da ez metropoli ez ziutate bat, periferian dagoen txoko bat da eta bertan aritu ginen bazterrak inarrosten bufoi periferikoak.

      Livornoko esperientziaz aparte, eta Ritos proiektuaren sakontze prozesuan, zerbait landuagoa eraiki genuen udarari begira. Urduña, Ondarroa eta San Frantzisko (Bilbao) izan ziren hiri, herri eta auzo hautatuak. Bakoitzak bere idiosinkrasia dauka eta bigarren esperientzia honetan argi geratu zen.

      Lehen jomuga Urduñako hiria izan zen. Bizkaiko enklabea, Nerbioi ibaiaren lehenengo espektadorea, Arabako eta Burgosko lurrez inguratua. Ez zen bereziki hiri euskalduna eta joan ginenean kultur elkarteak kexu ziren udalaren kudeaketarekin. Ia lokalik gabe, kulturarekiko interes falta handia sumatzen zen udalaren partetik.

      Guk gure programa bete eta herrira hainbat jarduera eraman genituen: beltzen karabana herrian aurkeztu, haurrekin eskolan antzerkia egin, ikastaroak antolatu, gure formatu txikiko emanaldiak eman (Ardoaz, La niña que sueña lunas…), eta horrela aritu ginen herria antzerkiz blaitzen.

      Ritos esperientzietako azkenengo emanaldian artista gonbidatuak izaten genituen eta Urduñan Mikel Urdangarinek parte hartu zuen. Emanaldia zezen plazan egitea zen asmoa, baina euria egin zuenez frontoian eman genuen, herriko hainbat taldek parte hartu zutela. Haietako batekin gertatutakoa aipatuko dut. Gabriel Maria de Ybarra de La Muera zentroan arazoak zeuden arabiar migrante gazteekin. Herritarrak ere kexu ziren, arazoak besterik ez zituztelako ekartzen. Gu beraiengana joan eta azken eguneko emanaldian gurekin parte hartzeko eskatu genien. Ederra izan zen, gazte arabiarrak euren egoeraren berri, euren minak eta saminak rapeatzen zituzten bitartean herritarrak txalotzen ikustea. Antzerkia politikoa da.

      Ondarroa. Ekialderantz Bizkaiko azkeneko herria itsasaldean. Nortasun eta herri ekimenetan lehenetarikoa. Oso herri aktiboa eta oso politikoa, edo politizatua esango nuke nik. Lanean hasterakoan horrek atentzioa deitu zidan, herriko taldeak “ideologikoki” oso markatuak zeudelako. Koruarekin hitz egin nahi nuen eta hiru topatu nituen, EAJkoa, EAkoa eta HBkoa. Eta horrela gertatu zitzaigun beste elkarte eta kolektibo batzuekin. Eskolek ere, normala denez, bazituzten errealitate ezberdinak eta ezin genuen guztietara joan. Tamalez, horietako bat bakarra aukeratu behar izan genuen. Herriak bazuen berezko aktibitate sozial eta kultural izugarria, beti zegoen zerbait. Guk horren parte izan nahi genuen, nahiz eta hasiera baten batzuek parakaidistak bezalakoak ginela esan ziguten.

      Azkenean herriak oso ondo erantzun zuen eta ekitaldi biribila atera zen. Azken egunean Oreka TX eta Jon Maia bertsolaria ere etorri ziren. Alamedatik hurbil, Calatrava zubiaren ondoan dagoen zabaldegian, honela kantatu zuen Jonek azken bertsoa: “Mundua okerra da / plaza borobila”. Politika antzerkia da.

      San Frantzisko Bizkaiko auzorik multikulturalena da. Hogeita hamar herri-elkarte inguruk bermatzen dute kultura eta azpi-kultura ezberdinen bizirautea eta euren arteko elkartrukea. Senegaldarrak, berbereak, ijitoak, emakumeen elkarteak, dantza taldeak… guztiek parte hartu zuten azken emanaldian. Doctor Deseoko Francis Diez eta Marta Ortiz bertsolaria ere gonbidatu genituen gure erritura. Mariaren Bihotza plaza aniztasunez eta kolorez bete zen azken egunean. Agora eta biribila. Polisa eta erritua. Antzerkia eta politika.

      Hala ere, Antzerkiola Imaginarioaren eginkizuna ez zen azken eguneko emanaldia ahalbidetzera mugatu. Beste hainbat ekintza burutu genituen lau eguneko sarraldi horietan, bai Urduñan, bai Ondarroan eta baita San Frantziskon ere. Antzerkiola Imaginarioak hainbat ekitaldi antolatu zituen lau eguneko egonaldi bakoitzean ^[29]. Ekitaldi hauek guztiak plazaratzeko informazio gune bat atondu genuen herri edo auzo bakoitzean, eta baita doako aldizkari bat ere.

      Azken xehetasun bat. Juan Antonio Urbeltzen lanak irakurri nituenean, bere folklorearen ezagutzak eta teorizatutako mundu sinbolikoak txundituta utzi ninduen. Juananen ikerketei keinu bat egin asmoz, Antzerkiolan buru handi bat egin genuen. Euli bat zen, herriz herri gurekin eramaten genuena. Euli hori zen kaosaren, zorigaitzaren, izurriaren irudi sinbolikoa. Behin antzerkia bukatuta, “komerianteroek” espazioa utzi eta bere egunerokotasunera itzultzen ziren herritarrak. Jada ez zegoen eulirik. Mamutxa, intsektua, zomorroa, mamarroa, mozorroa, marmaloa, kokoa joana zen. Eta hala bazan edo ez bazan, sar dadila kalabazan eta irten hurrengo herriko plazan.

3) Hirugarren urtea, 2004: San Frantzisko (Bilbao).

Hirugarren urtean proiektuari beste izaera bat eman genion. Hiru hilabetez ibili ginen lanean, Bilboko San Frantzisko auzoan. Auzo elkartearekin bilerak egin genituen, eta bertako talde eta kolektiboekin harreman estuak sortu genituen. Antzerkiolako kide bakoitza talde batekin edo birekin harremantzen zen eta trukaketa lanak egiten genituen.

      Adibidez, San Frantziskoko haur-eskolan egin zen lana ikaragarri ederra izan zen. Txotxongilo tailerra eraman zuen La Ressistans kolektiboko Iker Garciak eskolara. Haurrek eurak egindako panpinekin, istorio bat idatzi eta kontatu zuten. Emanaldi eguna izugarri polita izan zen. Eskolako irakasleak harrituta zeuden ikasleengan izan zuen eraginagatik. Hasi eta buka jarraitu zuten prozesua Ikerrekin, eta hori ez zen ohikoa, normalean ordu kurrikularreko programa asko erdibidean abandonatuta uzten zituztelako.

      Hiru hilabetez, eta esperientzia eta eskarmentu dezente hartuta, azken emanaldiko eguna iritsi zen. Bi egun lehenago auzoan arazoak egon ziren. Labana batekin norbait akabatu zuten, edo larriki zauritu, ez dut ongi gogoratzen. Kalea, auzoa, mugitua zegoen. Giroa ez zegoen ospakizunetarako. Hala ere, guk aurrera jarraitzea erabaki genuen. Ijitoen patriarka egun horietan kanpoan zegoen, eta ezin zen berarengana joan ordena pixka bat eskatzeko. Ijitoak euren kabuz ari ziren eta ia-ia dena zapuztu ziguten. Emanaldian zehar, senegaldarrak kantuan ari ziren bitartean, ijitoek eurek kantatu nahi zuten. Eskaleta bat zegoen egina eta ez zuten errespetatu nahi. Taldeko bat nigana gerturatu eta ez bagenien soinu ekipoa uzten sama moztuko zidala mehatxu egin zidan. Lekua okupatu, mikrofonoak hartu eta euren egoskorkerian kantuan hasi ziren. Gainera zirkulua itxi zuten. Ez zuten publikoarekin partekatzen. Eurek bukatutzat eman zutenean, gure eskaletarekin jarraitu genuen, ahal bezala. Zerbait ongi planifikatua izatetik kaos bat izatera iritsi zen, baina kaosaren barruan gauza ederrak atera ziren. La Ressistansekoek senegaldarrekin egindako ekintza erabat katartikoa iruditu zitzaidan. Senegaldarrek nola bizi zuten ekintza hura. Egurrez eta gomazko gurpilez egindako baltsa bat zeramaten, eta ur baldeak elkarri botaz ari ziren, itotzera joango balira bezala, Mediterraneo itsasoan hildakoak gogoraraziz. Emanaldia bukatzear zegoela, eta kaos hartan ez atzera ez aurrera genbiltzala, momentu batean mikrofonoa hartu behar izan nuen, guztia gelditu eta jendeari ekitaldia errespetatzeko eskatzeko. Bat-batean isiltasuna iritsi zen. Hiru hilabete horietan FTIko Larraskituko laborategian landutako lana eskaini genien San Frantziskoko auzotarrei. Aitor Agirianok sortutako musika batetik abiatuta, off ahotsez lagundurik, dantzatik hurbilago zegoen ekintza poetikoa egin zuten Arrate Etxeberria, Amaia Pascual, Getari Etxegarai, Ainhoa Jauregi eta Miren Gaztañagak. Arnasa deitu genion ekintzarekin bukatu genuen ekitaldia.

4) Laugarren urtea, 2005: Armintza, Ea, Elantxobe, Ubide, Dima eta Otxandio.^[30]

“Itsasoak ez dauka puntarik!”, hala esan zion Armintzako arrantzale batek Maria Urzelai taldeko kideari. Armintzako portuan geunden eta espazio bat eraiki genuen gure ikerketa eta jokoak egiteko. Maria inprobisazio bat egiten ari zen eta handik zebilen erretretadun arrantzaleak entzun zion itsasoaren beldur zela. Mariarengana hurbildu eta marinelak serio demonio zera esan zion: “Itsasoak ez dauka puntarik!”.

      Lehenengo Gorlizen hartu genuen kanpamentua, eta handik Armintza izan zen gure beltzek, gure kauterek, okupatu zuten lehen herria. Ondoren Elantxobeko aterpetxera joan ginen. Elantxobe herriaren goialdean, autobusari plataforma birakari baten bitartez buelta ematen zaion plazatxotik porturaino egin genuen gure kalejira esperpentikoa, herritarren harridurarako! Elantxobe ondoren Ea herrian ere izan ginen. Gero kosta utzi eta barnealdera joan ginen, Gorbeia mendiaren magalean dagoen Ubide udalerrian kokatuz. Dima eta Otxandio izango ziren beltzek konkistatuko zituzten azken herriak. Sarraldi hauek egiteko, Kike Tormenta Madrilgo musikariak zeukan kamioi zahar bat erabili genuen, eta bera ere gurekin etorri zen.

      Urte hau barne gogoetarako eta taldeko prozesuetan murgiltzeko baliatu genuen. Ikuskizunaren ideia alde batera utzi eta ez genuen herriko elkarteekin azken ekintza bat prestatu. Gure sorkuntza prozesuak, gure ikerketak, gure entrenamenduak eta performanceak egingo genituen herriak eskaintzen zizkigun espazio naturaletan. Espazioarekin jolastuko genuen. Alde batetik, entrenamenduetan sakontzea zen ideia, espazio ezberdinak baliatzen genituen ariketa fisiko ezberdinak egiteko. Hala nola portuan, elizpeko portikoetan, arroketan itsasoari begira… Aktoreek proposamenak ekartzen zituzten eta programa ezberdinak osatzen genituen, dantzaren, musikaren, eta aktorearen gorputzean oinarrituak gehienbat. Bestetik, ni orduan Antzerkiolarako Faustoren bertsio bat egiteko ideiarekin nenbilen eta sorkuntza prozesuaren barruan bozeto batzuk eraiki genituen. Fausto/Mefistofeles edo, gurean, Atarrabi/Mikelats deitu niona. Eszena proposamenak ziren, inprobisazioan eraikiak, aktorearen tresna diren gorputza eta ahotsa oinarri hartuta.

      Barne bidaia honetan herrietan gauez eta naturarekin bat erritual ezberdinak egin genituen, maskara, dantza, kantua eta kandela zein suaren konplizitateaz. Betiere antzerkiaren jolasaren barruan, aratusteetako pertsonaiak bailiran. Mozorroak, xomorroak, mamuak eta mamutxak!

5) Bosgarren urtea, 2006: Zerain, Segura, Ordizia Gipuzkoan, eta Aulesti, Etxebarria, Bolibar Bizkaian.

Gipuzkoa aldera joan ginen lehenengo. Zeraingo aterpetxean kokatu ginen eta handik bideratu genituen ekintza guztiak. Bi sarraldi nagusi egin genituen Ordizian eta Seguran. Ordizian merkatu eguna aprobetxatuz ibili ziren gure beltzak inguruak antzerkiz bustitzen eta Seguran, herri txikiagoa izanik, inpaktua handiagoa izan zen. Antzerki ikastaro inprobisatu batzuk antolatu genituen bertako umeekin, eta gure entrenamendu batzuk ere bertara eraman genituen.

      Zerainen berriz, Gaitzerdiren emanaldia ikusteko aukera izan genuen. Borja Ruiz eta Juana Lor gonbidatu genituen gure esperientzia ezagutzera eta beraiek euren antzerki lana eskaini ziguten. Arnasa deitzen zen antzezlana, eta beirazko kutxa batean sartuta dauden bi pertsonaiaren istorioa kontatzen zuen. Zeraingo plazatxoan egin zuten, eliza ondoan. Gure taldeko partaideez aparte herriko hamar bat pertsona egongo ziren lana ikusten. Luxu bat.

      Zeraingo aterpetxean, herrian bertan, eliza eta etxe baten inguruan hainbat gurdi zeuden sakabanatuak. Niri gurdia, elementu moduan, beti oso teatrala iruditu zait, “komerianteroen” karabana bezala. Badu nomadatik zerbait, gure ofizioak bezala: etxetik kanpo ibiltzea, aktorearen etxea teatroa baita. Halako batean gizon bat ikusi nuen, gurdi horietako bat mugitzen. Berarengana hurbildu eta bereak zirela esan zidan, bere astoekin batera hainbat kontutarako baliatzen zituela gurdiak: azokak, Gabonetako Olentzero… Parez pare nuen gizona Bartolo deitzen zen, Bartolo Zubeldia baliarraindarra. Handik aurrera karabanako komediante bat gehiago izango zen.

      Aulestin, Urregarai zelaian dagoen Atxagarai aterpetxean hartu genuen aterpe. Bertatik egin genituen sarraldiak Aulesti, Bolibar eta Etxebarria herrietara, oraingoan Bartolok Zeraindik atoian ekarritako gurdi eta guzti. Gure sarraldiak jada landuagoak zeuden, eta umorezko esketxez betetzen genituen ekintzak. Jendearen harridurarako une xelebreak bizitzen genituen.

      Bestelako ekintzak ere gauzatu genituen, Arrate Etxebarriak San Frantzisko auzoko trans eta prostitutekin landutako pieza txiki bat eskaini zigun Urregaraiko zelaian inprobisatutako eszenatokian. Etxebarrin gaztetxoei antzerki tailerra eman genien eta zuzeneko musikaz dantza ikuskizun bat eskaini genuen herriko plazan. Aulestin aurrerago emango nituen pausoen landa-lana egiten jarraitu nuen. ^[31]

      Ritos proiektu ederra izan zen. ^[32] Uste dut edozein aktorek amestuko lukeela horrelako proiektu baten parte izatea. Librea, intentsua. Hori bai, txanponaren ifrentzua, inoiz ez genuela dirurik irabazi. Eusko Jaurlaritzaren eta Bizkaiko Foru Aldundiaren dirulaguntza txiki batekin egiten genion aurre proiektuari. Minimoak betetzen genituen, jana eta loa. Beste lan guztia musu-truk egin genuen.

      Bost urte iraun zuen Ritos, gure azken lur zatia proiektuak. Irakurri duzuna nik bizitakoa eta akorduan dudana da. Nire erara kontatu dut. Seguru nago Antzerkiolako kide bakoitzak bere istorioa izango duela memorian eta bihotzean gordea, baina taldean bizi izan genuena ederra izan zen. Nik zati txiki bat besterik ez dizuet kontatu. Antzerkiola Imaginarioa taldearen istorio zati bat. Bihotz bat.