Hizkuntzaren alorrean

Euskarazko liburuaren argitalpena 1975 arte ez da legez normalizatu. Urte horretan onartzen da nolabaiteko hizkuntz aniztasuna edizio mailan. Baina de facto, Fragaren legeaz geroz, 60ko hamarkadaren erdialdetik aurrera, normaltasunez bideratu da euskal edizioa. Hots, liburu bat euskaraz idatzia egotea ez da publikatzeko eragozpen izan.

        Liburuaz diodan hau ezingo nuke berdin baieztatu beste komunikabideei buruz. Irratiek eta aldizkariek, adibidez, traba gehiago izan dute; edo traba berak, baina luzaroago.

        Urte luzetan frankismoak liburuetan mailak bereizi ditu. Liburu-tipo batzuek zailago zuten bidea, beste batzuek baino zailago. Errazenetik zailenera honela azalduko nuke sailkapena.

        Argi berdea lortzeko traba gutxien maila apaleko liburuek dute: kristau-ikasbideak edo deboziozko liburuak, eta ahozko literaturakoak, bertso-liburuak.

        Maila bat gorago dago olerkia. Olerkiak ere nahikoa libre du pasoa, azken batean sentimenduak agertzeko modu bat baita, dimentsio sozial gutxikoa berez. Olerki sozialaren ordua iritsi zen arte. Aresti, Artze edo Gandiagarekin ez dute eskuzabaltasun bera erakusten zentsoreek.

        Nobela hurrengo mailan dago, altuagoan. Eta are gorago, saiakera. Pentsamenduak, gogoetaren maneiuak genero hauetan leku handiagoa du. Ez al da hori hizkuntza kultuari dagokion zeregina?

        Kasu berezia da, baina ildo berekoa, itzulpenarena. Zentsurak traba handiak jarri ditu itzulpenaren bidean. Erabateko debekua erabaki ohi zuen hasieran, nahiz eta erlijiozko liburuxka izan itzulitakoa. 1960ko martxoan oraindik galdezka daude zentsoreak, ea «hizkuntza dialektaletara» itzulpenik egiterik ote dagoen.

        Hizkuntz ikusmolde koherentea da hau. Izan ere, frankismoaren hizkuntz politikan hizkuntza kultua bat da, espainola. Euskara ez.

        Kaletik, pulpitutik eta katedratik —diote— espultsatu egin behar da euskara. Horretara dator lehen orduko hizkuntz zapalketa gupidagabea. Eta gero, hamar-hamabost urtetako sarraskiaren ostean, barealdia dator. Barealdia zer den? Euskarari bizitza begetatiboa egiten uztea, bere alde neurri positibo bat bakarra hartu gabe. Euskara apurka-apurka hil egingo zela kalkulatzen zuen frankismoak. Euskarak kaduzidade-data zuen, Unamunorentzat bezala Francorentzat.

        Ortografian eta lexikoan bi euskara bereizten ditu frankismoak oso berandura arte. Jatorra eta sasikoa.

        Jatorra zein den esan beharrik ez dago: herrikoa, betikoa, tradizionala, abertzaletasunaren kutsadura gabea. Espainola da.

        Sasikoa zein den ere bistakoa da: Arana Goiriren erreformak sortu zuena. Separatista da. Eta 1964tik aurrera, euskara batua da sasikoa. Frantsestua da hau.

        Hizkuntz aniztasuna, gurean, elebitasuna da. Baina kasu elebitasunari! Oso berandu arte ezin da elebitasunaz hitzik atera. 60ko hamarkadan hasten da elebitasuna kontzeptu bezala korritzen liburu mailan. Eta orduan ere kasu! Hizkuntza espainolari aitortu behar zaio lehentasuna. Lehentasuna eta begirunea. Gaztelania eta euskararen elkarbizitza horrek harmonikoa izan behar du, gaztelaniarekiko errespetuzkoa. Hizkuntz borrokarik ez!