Jon Etxaideren desgiroa

Urte hauetaz ari delarik honela dio Jon Etxaidek: «Nik giroa baino desgiroa esango nioke hobeto guk euskal lanari ekin genion denbora tristeari». Desgiroko euskaltzale eta idazle militantea dugu Jon Etxaide.

        Urte hauetako idazle peto-petoa da Etxaide. 50eko hamarkadan, guztira, 5 obra argitaratu ditu: Alostorrea (1950), Purra! Purra! (1953), Joanak-Joan (1955), Pernando Plaentxiatarra (1957), eta Amasei seme Euskalerriko (1958).

        Bi libururekin izan omen zituen arazoak, kontatzen du berak Zeruko Argia-ko 1979ko entrebistan (827. zenbakia), Purra! Purra! ipuin-bildumarekin eta Joanak-Joan eleberriarekin. Nik Purra! Purra!-ren notiziak bakarrik kausitu ditut zentsurako artxibotan.

Purra! Purra!-ren ibilbide administratiboa 1951n hasten da eta 1953an bukatu, hasi eta 21 hilabete geroago. 1951ko azaroaren 3an Itxaropena argitaletxe zarauztarrak Gipuzkoako Prentsa eta Propagandako delegatuari aurkeztu zion eskaria, jatorrizkoaren bi kopiaz lagundua. Hilabete geroago bidaliko du delegatuak Madrila. Eta eskariari itsatsia Etxaideren polizia-txostena.

        Idazle zein editore bat susmagarria-edo zenean, oso berandura arte beti lagundu izan dio eskariari txosten politiko-sozial deituriko polizia-fitxak. Hasieran Falangeak eta gero Guardia Zibilak, polizia politikoak, gobernadore zibilak edo Ministerioko delegazioak berak moldatu izan dituzte txosten hauek.

        Etxaideri buruzko txosten politiko-sozialak bi multa aipatzen ditu, eta biek dute euskal motiboa, nolabait esan. «Propaganda contraria al Régimen» da bat, hots, Jokin Zaitegiren Euzko Gogoa eta Isidoro Fagoagaren Gernika exilioko aldizkariak zabaltzea, Iparraldetik hona pasa ondoren. Multaz gainera, atxilotua izan zen eta kartzelan sartu zuten. Hilabete t'erdiz eduki zuten giltzapean, lehenengo Martutenen eta gero Gasteizko kartzelan.

        Bigarren multaren zioa luze eta zabal kontatua du berak. Exilioko aldizkari batean idatzi zuen Zer gertatu zen Santo Tomás egunez izeneko artikulua.

        1947ko Santomasetan, Donostian baserritarren eguna ospatzen zela eta, Aurrezki Kutxak antolatu zuen Aroztegiren Arantza izeneko antzerki-lanak sekulako arazoak izan zituen. Emanaldi bakarra egin ahal izan zuten, eta hori ospatzeko, antzezle eta antolatzaileen arteko bazkaria antolatu zuten Zubietako Dana-Ona jatetxean. Hori antolatu izana zigortu zioten, hain zuzen, Etxaideri.

        Itzul nadin, baina, Purra! Purra! liburuaren zentsuraren historiara.

        Urte bereko (1951) abenduaren 19an Maximino Batanero zentsoreak ipuin-bilduma debekatzea proposatzen du, arrazoi hauengatik:

Suspendida en atención tanto a la personalidad del autor —de antecedentes contrarios al Régimen—, como del contenido de la obra —cuentos sucios—.

        Batanero zentsoreak ez daki euskaraz.

        Abenduan bertan ematen zaio ezetzaren berri argitaletxeari, eta honek egileari. 1952ko urtarrilaren 2an Itxaropenak material guztia itzultzen dio autoreari, Madrilen gelditu den bi aleetako bat salbu.

        Badirudi hemen amaitu behar duela historiak. Etxaidek berak dio, gainera, jada etsita zegoela. Baina Jose Artetxek zirikatu zuen, eta 1953an beste tramitazio bat hasi zuen. Baina oraingoan ez Itxaropenaren bidez eta ezta Donostiako Delegazioan ere. Zuzenean Madrila jo zuen, Nemesio Leal bere lagun falangistaren bitartez. Etxaidek berak kontatzen du gerokoa:

Nik etsi nion argitaratzeari, baina Jose Artetxe beti zirika ari zitzaidan ez nuela etsi behar, borrokatu egin behar zela lortu arte edo lehertu arte. Nik, ordea, esaten nion, eragin haundiko pertsona baten bitartekoa aurkitzen ez banuen, ez nintzela saiatuko. Eta horra bat-batean Nemesio Leal-ez gogoratu.

Beraz, banizun gizona, eta gutun bat egin nion. Berehalaxe erantzun zidan esanaz, ahalegin guztiak eginen zituela Donostian ukatu zidaten baimena Madrilen lortzeko (bera eskuarki Madrilen bizi zen eta udaldietan etortzen zen Donostiara), eta bidal niezaiola originala. Baina Madrilen ere berak espero ez zuen oztoporik aurkitu zuen. Alegia, bere adiskideek esan zioten baimena emango zidatela, baina liburuaren erdal-itzulpena igorri behar niela. Baina ni ez nengoen horretarako. Batetik, hartu behar nuen lanak ez zuela merezi iritzi nion —azken finean ipuin zelebre farreragingarri batzuk besterik ez baitziren—, eta bestetik, umilazio lotsagarri horretatik ez nuen pasatu nahi. Agertu nion Artetxeri nire asmo sendoa, baina honek ez zidan barkatu: 'Atera egin behar dezu, itzulpen eta guzi'. Nik berriz ezetz eta berak baietz, eta berak itzuliko zizkidala zenbait ipuin. Eta horrela gelditu ginen hiruzpalau lagunen artean liburua itzultzeko. Eta baimena berehala etorri zen.