Xake nobela

Mila esker antolatzaileei Silueta nobelaren inguruko kongresu honetan nire paper-a irakurtzeko aukera emateagatik. Denok irakurri dugula jakintzat ematen dudanez, bukaeraz hitz egin nahi nuke gaur. Badakit atzerapena pilatu dugula goizean, baina labur izaten saiatuko naiz. Denbora aski izatea espero dut.

      Bahitua izan zen gizaseme batek bere bahitzailea kartzelan bisitatzeak, horrek aztoratu du bat baino gehiago. Berezitasuna zein den? Fikziozko bisita bati buruz ari garela, fikziozko pertsonaia batek fikziozko beste bati egin diona, nobela baten epilogoan… Ez omen da sinesgarria. Esperientziak esaten digu, ordea, egon direla gurean biktimario eta biktimen arteko elkarrizketak. Eta ez bahiketetan soilik, hilketa kasuetan ere bai. Esan ohi denez, errealitateak ez du sinesgarritasunik eskatzen —errealitatea “da”—, eta fikzioak, aldiz, bai. Irakurlea prest dago ezinezkoak diren gauzak sinesteko, baina gehiago kostatzen zaio gertagaitza dena irenstea. Zergatik gertagarritasun parametro estuago horiek fikzioarentzat errealitatearentzat baino? Ez ote dira sarriegi gure aurrejuzguek jarritakoak izaten? Mendekua eta ezinikusia sinesgarriagoak zaizkigu eskuzabaltasuna eta barkamena baino? Badirudi baietz. Non dago “gizon berria”? Rousseauren jarraitzailerik ez al da gure artean?

      Hara… Ez dut ikusten aretoan inork besoa altxatu duenik.

      Nonbaitetik hasi behar eta, has gaitezen Juan Aranzadi historialariak 2012an Alemaniako Konstantza hiriko unibertsitatean euskal gatazkaren inguruan egindako kongresuan aipatutako egia pragmatiko hartatik: “Errazagoa da ahaztea barkatzea baino. (…) Nik ez dut nahi berradiskidetzerik, elkarri bizitza ezinezkoa ez egitearekin konformatzen naiz”. Buruz ari naiz, baina halako zerbait esan zuen, gogoan dudanez. Ikuspuntu errealista bat, behingoagatik.

      Delako bisita horretan, Ibarbiak bahiketarekin zerikusirik ez duen gaitegi bat hautatzen du biktimaren eta biktimarioaren arteko fikziozko elkarrizketa ehuntzeko. Bahiketari buruz esan beharrekoak esanda daude; beste norbaitek esan ditu gure aurretik, edo jada ez dago zer esanik. Errazagoa da ahaztea, alde egitea, gaia aldatu edo, besterik gabe, isilik geratzea. Traumari itzuri egin eta hura bizirik lurperatzea litzateke hori? Psikoanalista bat eta ni ez geundeke ados.

      Arazoari aurre egiteko moduak haur-eskolako logikari jarraitzen dio: inoren larruan sartzeko saiakerari. Hainbestetan esan eta hain gutxitan egiten den hori literalki egiten da nobela honetako epilogoan: bestearen lekuan jarri. Baina ez gara norberak larderiaz egindakoak onartu, parekoaren dimentsio humanoaz jabetu eta barkamena eskatzean datzan endroke bati buruz ari. Hori baino konplexuagoa da.

      Ibarbiaren nobela irakurrita pentsa liteke elkar ulertze batera heltzeko modu bakarra paperak trukatzea dela: norberak gertatu zaiona antzeztu beharrean aurkariaren rola antzeztea. Eta horixe da, hain zuzen ere, espetxeko antzerki tailerrean egingo dutena. Bahituak bahitzailearen papera jokatuko du eta bahitzaileak bahituarena. Lehen entsegutik beretik, lantzen ari diren antzezlanak indar berezia duela jabetzen dira Roman eta Josu, bahiketak iraun zuen aldian batak esandakoak —eta besteak, zehatz ala ez, bere kasa oroituak— errepikatzen baititu. A.S. kritikariak oso ondo esan zuen: “Literatura onak bizitza ordezkatzea du xede, eta horregatik, lehen idazketa bera ‘bigarren aldi bat’ da gertaerentzat. Bada dioenik ezin dela lehen aldiz idatzi, beti idazten dela ‘bigarren aldiz’”. Silueta bera bigarren aldien barruko bigarren aldiz beteta dago: hitz berberek esanahi ezberdin bat dute zure kontrarioak zureak esan eta zu entzule bilakatzen zarenean, gaur hitz horiek esaten dituena behiala entzun zituena izateak eraldaketa dakarrelako.

      Etsaia ulertzeko etsai bilakatu beharra dago? Nola, baina? Literalki? Ez: literaturki. Gero, jakina, inprobisazioa legoke, espetxean guztien aurrean Heimlichen maniobraren eszena antzezten dutenean sortzen den ustekabeko txinparta. Bizitza salbatu zion Josu bahitzaileak behin zuloan, Roman xakeko peoi bat irentsiz bere buruaz beste egiten saiatu zenean. Baina oraingoan, Romanek antzezlanean bere burua kanpotik ikusten duenean, bera izango da bahitzaile izandakoari bizitza salbatzen dion itxurak egingo dituena… Funtzioaren erdian Heimlichen maniobra egin eta Josuk xakeko peoia eztarritik bota duelarik, inspirazio une batean, zera esango dio Romanek: “Zaldia aukeratu behar zenuen”.

      Et voilà, heldu da esaldi inprobisatua. Gertatu da katarsia. Josu izan da gidoian ez zegoen Romanen ateraldia entzunda barrez lehertzen lehena eta gainerako preso guztiek jarraitu egin diote gero.

      Zaldi bat peoi bat baino handiagoa da. Romanek zuloan peoiaren ordez zaldia irentsi izan balu, agian ez zioketen zintzurretik atera ahalko, hilik legoke. Baina mugitzeko ahalmen handiagoa ere badu zaldiak. Baita zauden espaziotik lekutu eta ihes egiteko ere. Eta horixe desio diote elkarri: aurrerantz eta albo baterantz aldi berean mugitzeko gaitasuna.

      Bahitzaileak eta bahituak elkarrekin egiten duten antzerki tailer hori ez da aski kartzelaldia murriztu eta hirugarren gradua lortzeko, jakina. Dama-jokoa da justizia, ez xakea: ez dago ñabardurarako aukera askorik. Legeak galdatzen duena “barkamena eskatu eta egindako kaltea aitortzea” baita. Baina zinez sinesten dugu barkamen eskearen txantiloi-formulazioak indar transformatzaile handiagoa duela antzezpen batean biktimarioa eta biktima elkarren larruan sartzeak baino? Eta Terry Eagletonek arrazoi balu, sentitzea ohitura kontua besterik ez balitz, imitazio kontua eta, beraz, teatro hutsa?

      “Zaldia aukeratu behar zenuen”.

      Denbora agortzen ari zait, baina ez dut nire gaurko parte-hartzea amaitu nahi esaldi horren ondoren datozen nobelako lerroak hona ekartzeko tentazioari men egin gabe:

      “Azken ilaretan antzezpenari bizkarra emanda zirriak egiten eta haxixa trapitxeatzen ari ziren presoek ere utzi egin zioten une hartan egiten ari zirena egiteari. Eszenatoki inprobisaturantz zuzendu behar izan zuten denek arreta. Zerbait inportantea galdu behar izango zuten, nonbait. ‘Zer esan du? Zer esan du?’, galdetzen zioten presoek marmarka elkarri.

      ‘Zaldia aukeratu behar zenuen!’

      Ez dut uste kartzela batean halako barre-algararik entzun denik sekula”.