Akzioa eta morala

Akziozko film baten pare hasten da Silueta. Bizi-bizi doa Ibarbiaren nobelako lehen atala, bahiketaren gaineko motibazio, prestaketa eta eztabaiden artean, banku-lapurreta baten plangintzaren pausoei jarraitzen dieten film horien pare, tentsioa lagun eta pultsu ia dokumental baten jabe. Apenas den orrialde hauetan hausnarketarik. Dena da “helburua” (Roman) zelatatu, haren azturez jabetu, informazioa bildu, gordelekua topatu, zuloa prestatu eta atontzea… Zentzu batean, “bahiketa baten eskuliburua” (komatxoak asko erabiliko ditugu gaur) bailitzan hasten da eleberria. Erraza da halakoetan irakurlea bahitzaileen “alde” jartzea, atrakoen filmetan atrakatzaileen alde ipintzen garen arrazoi berberengatik edo antzekoengatik, seguruenik: fokua, ustez “neutral” itxurakoa, haiengan ipini duelako egileak eta ez bahitua izango denaren baitan. Kritikagarria da agian, arreta hasieratik bahituarengan jarri izan balu, edo, gutxienez, ikuspuntu biak tartekatu izan balitu, askoz ere lehenago helduko litzatekeelako harekiko lerratzea. Zentzu horretan, nobela bikaina da ikuspuntuaren hautuak duen indar baldintzatzaileaz jabetzeko, bahitua harrapakinaren estatusera murrizten den unetik beretik “beita narratibo” izatera kondenatzen baitu egileak, pertsonaia instrumentala guztiz, motibazio batzuei erantzuten dien pagaburu kasik objektuala. Bahitzaileak, aldiz, “profesional” gisa erretratatzen zaizkigu; gai gara haien gizatasuna bereizi eta preziatzeko, egitear dauden afruskeria gorabehera. Azken finean, ez ote da Silueta “lanari buruzko” liburu bat? Lan hori legez kanpokoa eta sufrimendu eragilea izatea, horratx ñabardura. Irakurleari dagokio bahitzaileekiko enpatia horren zergatiaz eta taxuaz bere buruari galdetzea.

      Fikzioan esaten dena autoreak pentsatzen duenarekin nahasten den garaiotan, tentuz interpretatu beharreko liburua da Silueta. Bereiz ditzagun garbi testuan esana (esaten dena), esan nahia (esan nahi izan dena, nahiz eta ez ausartu edo behar bezala esaten asmatu ez), esanahia (esaten denaren zentzua) eta intentzioa (idazleak buruan izan duena). Idazleak, narratzaileak eta pertsonaiek esaten dutena ez baitira gauza bera. Esplizitatzen dena hitzez hitz jaso eta prozesatzen dugu gehiegitan; “garai literalak” bizi ditugu, tamalez.

      Badakigu bahiketa bat, tentuz irakurri mesedez segidan datorren hitza inguratzen duten kakotxen ozena eta tamaina, “ongi” atera daitekeela, bahitua askatzen badute. “Amaiera zoriontsu” hala moduzko baterantz abiatuko litzateke horrela istorioa, narratzaileak ematen dizkigun arrazoiak guk irakurle bezala kongenitoki garatzeko joera dugun esperantzari txirikordatuta. Baina hasiera-hasieratik susmatzen dugu ez dela agian hori izango Silueta-ren kasua. Idazketa gihartsuak eta esaldi laburrek laguntzen dute erloju-makineriaren mekanikak perfektuki funtziona dezan, ongi olioztatuta eta jakin-minari eutsiz, gero etorriko den “ekintzak” xeheki planifikatu eta prestatutakoarekin zein puntutaraino bat egingo ote duen galdetzen diolarik irakurleak bere buruari, zainak airean, jakin badakienez ezustekoak sortzen direla eta ez dela dena beti aurreikusi bezala gertatzen.

      Literatura onak bizitza ordezkatzea du xede, eta horregatik, lehen idazketa bera “bigarren aldi bat” da gertaerentzat. Bada dioenik ezin dela lehen aldiz idatzi, beti idazten dela “bigarren aldiz”. Bahiketa ere halaxe ematen zaigu hemen, birritan: balizkoa eta “benetakoa”. Amukoa jarrita dago eta irakurleak aise kosk egingo dio; areago nobelaren hirugarren ekitaldian, poliziak bahitzaileekiko distantzia laburtzen duenean, intriga klasikoenaren eta melodramaren trikimailuak lagun eta konbentzioei uko egin gabe. Horretarako baitaude konbentzioak: erabiltzeko. Konbentzioak nola erabili da gakoa, ez hainbeste konbentzioa bera; kontua ez da nondik hartzen dituzun gauzak, baizik eta nora eraman nahi dituzun.

      Baina, ez gaitezen erratu, lehen eta hirugarren atalen izaera bizi eta trepidantea, ofiziotik txukun egikaritutakoa izan arren, horixe da egileari gutxien interesatzen zaiona. Ibarbiak erdiko trontzoa inguratzen duten bi azal horiek entretenimenduaren legeei “plegaturik” egikaritu dituela dirudi (ez diot gutxiespenez), thrillerraren kutsua erabiliz, eta bigarren atal luzeago eta mamitsuagoa gorde duela bere tesia erein eta ereindako tesia irakurlearen buruan erne dadin. “Eta zein da tesia?”, galdetuko duzue. Bada, argi eta garbi, iragazkortasunaren laudorioa. Bahituak bahitzaileekin garatzen duen harremanak, su motelean gauzatzen dena halabeharrez, garbi uzten du elkar ulertzearen nondik norakoak intimitate konpartitu batetik abiatzen direla, eta egoerarik lazgarrienean ere, badugula bizirauteko, negoziatzeko, eta, modu letetar batean esanda, “harremanetan sartzeko” sen miresgarri bat, gizakiaren muina bera dena.

      Horregatik da, hain zuzen ere, bigarren atal hau interesgarriena, orduak motel doazelako 2x2ko kubikulo batean zaudenean. Egunero zuloan ematen dituen pausoak zenbatzen ditu Roman bahituak eta 18.000 direla ondorioztatzen du; zenbatzeari uzten dio gero. Ez da kasualitatea, gainera, bigarren atal hau lehen pertsonan ematea, orain artekoak hirugarren pertsonan kontatu zaizkigun bitartean: Roman da narratzaile. Honenbestez, angelua aldatzearekin batera, osotasunaren mesede eta aberasgarri, pitzatzen hasten da irakurleak bahitzaileekiko sentitzen zuen begikotasuna. Bigarren atal honetan, bahituak/narratzaileak lehen pertsonan bizi du muturreko estuasun fisikoa zein mentala, askatasunik gabeko bizitza murritza eta inhumanoa, eta halakoetan, Gabriel Arestik esan zuen gisan, irakurlea “beti paratuko da gizonaren alde”, ergo, biktimaren alde. Horren aurrean, bahituaren burubideak eta hark bahitzaileekin harreman bat garatzeko premia nagusitzen dira, quod erat demonstrandum. Egileak, inteligentzia handiz, ikuspuntu ezberdinen arteko talka bat sortzen du, inplosio narratibo bat eragin eta liburuak irakurleari eskuak erretzen dizkiola sentiarazteraino.

      Lehen eta hirugarren ataletan ekintza nagusi bada, bigarrenak auzitan jartzen ditu hasiera eta bukaera, abiapuntua zein erresoluzioa funsgabeak direla iradokiz, non eta bahiketaren maelstrom-ean edo “gordiar korapiloan” bertan, zelan eta, muturreko isolamendu bati ihes egin nahi liokeen irismen handiko garun pribilegiatu baten bitartez. Lehen eta hirugarren atalak akziozkoak diren modu berean baita erdikoa morala, eta ertz moral horrek, zentripetoki ukitu eta ñabardura berriz hornitzen ditu hitzaurre eta hitzatze funtzioa baino betetzen ez duten lehen atala eta hirugarrena. Epilogoaz ez gara hemen mintzatuko, larregi kontatuko genukeelako eleberriari buruz.

      Eta hau guztiau, 150 orrialde eskasetan. Eska daiteke gehiago?