Bazen garaia

Bazen garaia norbaitek bahitu baten larrutik lehen pertsonan ganoraz eta zintzotasunez idatz zezan. Bazen garaia deserosotasunean aztarrika egiten duen nobela mugarri bat irakurtzeko. Bazen garaia, behin idazten hasita, lerratze politiko antzuen apriorismoetatik kanpo koka zezan norbaitek lehen pertsona horren ahotsa, lurtar, hurbil, hunkigarri. Domestikotasunaren letra ttipi sotilez josia, ponpezia eta handinahirik gabe. Gizatiar eta gizatasunez, bibrazio xumeenak jaso eta paperaren gainean jarriz. Heroismo guztiak soberan baitaude halako pertsonaia baten kasuan: heroia txinparta une batez besterik ez da heroi, koldarra izateak, aldiz, lana eta diziplina eskatzen ditu.

      Bat gatoz liburuko zatirik interesgarriena bigarren atala dela seinalatu duen kritikarekin: ikuspuntu aldaketa hau lehen pertsonaren esku-hartze gerturatzaileari esker ematen da, lehen eta hirugarren atalak hirugarren pertsonan ematen zaizkigun bitartean. Gerta litekeena da irakurleak lehen pertsonarekiko mesfidantza garatzea —narratzaile ez-fidagarria deitu ohi zaion hori—, baina hementasun eta oraintasun sobornaezinetik ispilu aurrean kokatu gaituzte bahituaren barne monologoaren angustiak zein bahitzaileekin dituen elkarrizketen nondik norakoek. Romanek izan lezakeelako platonikotik zerbait bere isolamenduan, bizkarrean duen mundua kanpoko itzalei esker interpretatu behar duenez. Platonen kobazuloaren mitoaz ari gara, noski: bahitzaileak aurrez aurre izanik ere kaputxapean ezkutatuta daudenez, haien berbak eta haien itzalpeko izaera lirateke kanpo munduaren isla urriaren emaitza, bahituak munduarekiko duen zilbor-heste estu bezain hauskorra, eta, hura bai, fidagarritasunik batere gabea.

      Isolatuta eta bakartuta, familia eta adiskideengandik apartatua, Roman Garcia Briñas bahitua aurrez aurre dago bere buruarekin. “Egunik egun, nire buruarenak diren, baina arrotz sentitzen ditudan azal, ile eta azazkalei begira eman ditzaket orduak, politika albisteak eta ustez nire bahiketari dagozkionak kenduta ematen dizkidaten egunkari zatiak irakurtzeaz eta berrirakurtzeaz aspertzen naizenean”. Horra beste klasiko bat, bahituek bizirik direla frogatzeko Polaroid argazkietan sostengatzen dituzten egunkariak, bahitzaileek bahituari zentsuratuta eta moztuta ematen dizkioten berberak; ez mundua, baizik eta munduaren zeharkako silueta, murritza eta osagabea. Baina bada murritza eta osagabea ez den mundurik edo adierazpenik? Theodor Adornok esan bezala, artelan guztiak dira sozialki errudun.

      Bahituak ingelesa ikasteko metodo bat eskatu die bahitzaileei. Hauek faszikulu batzuk ekarri beharrean ale mardulak eskuratu dizkiotela ikusita, etsia hartzen du: “Hau luzerako zoak”.

      Deigarria da, bidenabar, bahituak bahitzaileekiko sentitzen duen gertutasun progresiboa, eta are, errukia (“Haiek ere ez dute hemen egon nahi. Horrek absurdoagoa bihurtzen du teatroa”). Testuinguru horretan egiten da indartsu bahitua. Erruki horrek blindatzen du Roman. Erruki horrek ematen dio nagusitasun morala, haietako bakoitzaren etorkizuna proiektatzen duenean beti ateratzen delako bahitzaileen aurrean garaile. Txankil eta umil, eremita baten rola asumitzen du, sakrifizioaren arrazoiei inongo unetan erreparatu gabe. Bahituak “adoptatu” egiten ditu narratiboki bere bahitzaileak, izen berri bana asmatzen die, komeni zaionean goitizen horiek nahieran aldatuz. Musikazalea da bahitzaileetako bat, altua eta berritsua (Josu); mozkotea eta isilagoa bestea (Mikel). Gauzak horrela, Roman jabetu egiten da pertsona horietaz, existentzia bat xedatu eta etorkizun bat asmatzen die. Antzezpenaren tonua du sarri bere proiekzio horrek, modu aski seinalatuan Estragon eta Vladimir berrizendatzen dituenean, adibidez, “soilik hemen ez daudela Godoten esperoan, Godot hemen dagoelako jada: nerau naiz haien kondena. Zain dauden hori ez da inor, baizik eta zer. Mezu bat, agindu bat amaiera dramatiko edo zoriontsu batera eramango gaituena eta hogeita lau orduak horretara jarrita ematen ditudalako nik neuk haiek baino hobeto onartzen dudana”. Une batean, heriotza kondenaren zain direnak hirurak direla sentitzen duela aitortzen du Romanek (edo laurak, beste kolaboratzaile bat ere bai baitute: Ane, inoiz hitz egiten ez diona eta Romanek emakumetzat duena). Horrek senidetzen ditu betirako, kondenaren objektua bera izanik ere, “behin iritsi garen puntura iritsita” tragediako aktore bakoitzak beretzat espreski idatzitako papera bete beste aukerarik ez balu bezala.

      Denboraren igaroa Godotek erabiltzen dituen ingelesezko hitz eta esamolde gero eta sarriagoekin azpimarratzen da, bahitua ikasten ari den hizkuntza, ebasiorako zirrikitu izateaz harago, ulertezina dena ulertzeko saiakera bihurtuz. Ez da hizkuntzarekin liburuan egiten den jolas bakarra, baina ez genuke hemen spoiler larregirik egin nahi. Arrazoi beragatik, ez dugu epilogoaz deus aipatuko.

      Bere bizitza errepasatzen du bahituak bere hibernazioan, segurtasun bila: iraganeko gomutak ordenatzearen poderioz oraina finkatu eta etorkizuna irudikatzen du, ez soilik bere ziklo biologikoari legokiokeena, baizik eta bere alabek eta bere alaben seme-alabek biziko luketena, baita bera ez legokeen kasuan ere. Etekin harrigarriz darabiltza Romanek memoria eta antizipazioa —literaturaren zango biak eta giza garunarenak— , narratzaile bihurtzearen bitartez ahalduntzen baita, ukatua izan zaion askatasunaren irrikaz.

      Berandu heldu da, baina hemen da. Gure literaturak badu jadanik gaurdaino inor idaztera ausartu ez den nobela.