Zulotik atera arte

Arte kritikari eskainitako tarte honetan literatur lan bat ekarriko dugu gaur lerro artera. Atentzioa eman digu, egia esan, Ibarbiaren Silueta liburuak eragin duen polemikaren harira sortu den asaldurak. Ezkutuan bizi izandakoa argitara ekartzen saiatzearen zeregin nekeza dagokie nola arteari hala literaturari. Eta zer ezkutuago bahiketa bat baino? Literaturari buruzko nire irismena aski apala den arren, esango nuke bahituek ez dutela lehen pertsonan sobera idatzi izan bizitako esperientzia umiliagarri horren gainean. Nola ez, bada, sasoi gogor hori lehenbailehen burutik kendu edo garuneko zokoren batera baztertzen saiatu, askatzen zaituzten unetik aurrera zure lehengo bizitzari berriro heltzeko? Deus ez ulergarriagorik. Protagonisten isiltasunaren aurrean, hutsune hori betetzeko legitimatuta dago fikzioa, ala inpertsonazio ariketa baten aurrean geundeke? Zein forma fikzional edo artistiko eman tortura horri? Literarioa, performatiboa, plastikoa? Zilegi ote, Ibarbiak egin duen moduan, norberak bizi izan gabeko esperientzia adierazi nahi izatea protagonistekin hitz egin gabe? Zilegi da, behin hori eginik, lan hau monetizazioaren gurpilean sartzea? Erreportajea ez al litzateke aski, deus asmatzen ibili gabe, boza ematea kontatu ez duenari, medium bilakatzea eta ez fikzio baten transformista?

      Bihoa aurretik argi eta garbi nire iritzia: askatasuna adiera guztietan defendatzen dugunok ez daukagu zilegitasun horri buruzko zalantza izpirik. Behin horretara jarrita, ordea, arriskuetako bat gertaerak lar estetizatzea izan liteke, edo, are okerragoa, esperientzia erregistro esplizituegi batera ekartzea. Krudelkeriari forma artistikoa eman nahia ez da deus berria. Memoria oneko beteranoek oroituko dute 2004. urtean Xabier Zumalde etako militante ohiak idatzi zuen liburuaren karietara Arteako Ekomuseoan egindako erakusketa. Amestutako iraultza frustratuaren “metodoari eta formari” buruzko erakusketa gisara saldu zuten hura, eta harrabotsa sortu zuen komunikabideetan (ikus, esate baterako, “Un zulo en el museo” izenburua duena: El Periódico de Extremadura, 2004ko apirilaren 21eko alea). Erakusketa hartan insurgentzia eskuliburuak, ikurrinak, frankismoak debekatutako liburuak, eta 1:1 eskalan egindako zulo baten erreprodukzioa jarri zituzten ikusgai, etakide baten manikia barne, euskal kitsch-aren adibide behinenetako bat, etako besoko eta guzti baitzeukan panpinak, futbol kapitainek edo laguntza humanitarioa eraman ohi dutenek legez. etaren estetikak beti izan du Susan Sontagek aipatzen zuen camp-etik zerbait, eta horrek zaildu egiten du estetika hura kode horietatik kanpo artearen eremura modu figuratiboan ekartzeko ahalegina, ia beti huts egitera kondenatuz.

      Berrikiago, modu instituzionalizatuago batean, Gasteizko Biktimen Memorialean etak Ortega Lara bahituta izan zuen zuloaren erreprodukzioa aurki dezake bisitariak. Zulo honek ez luke beste harekin zerikusi askorik, facsimil-aren teknika hautatu baita hemen. Ez bata ez bestea jo daitezke hertsiki artelantzat, ez zen hori egileen asmoa. Baina errepresentazioak dira, eta museo edo memorialen esparruan sartzen direnez, ezin aipatu gabe utzi, helburu artistikoei muzin eginik zeregin pedagogikoetara bideraturik dauden arren. Horrorearena gero eta garatuagoa dagoen turismoaren azpisail bat den honetan, denoi dagokigu erantzukizunez jokatzea, tentuz egiten ez denean auzo-lotsa eragiten baitute halako errekreazioek, zuloa TikTok-en jartzeko moduko bazka bihurtzeraino.

      Aski da adibide bat gauzak zenbateraino fribolizatu daitezkeen ikusteko: Tripadvisor webgune turistikoak, Cartagenako (Murtzia) erromatarren anfiteatroa eta bestelako “atrakzio” batzuk sailkatzen dituenak, El Zulo izeneko eskultura baten berri ematen digu (4,5eko batez besteko puntuazioa, bosten gainean). Hemen bai, orain arte aipatutakoak ez bezala, artelan peto baten aurrean geundeke: postura fetaletik hurbil, eskuak orkatiletan gurutze eta belaunak kopetaren parera ekarrita hausnarrean ari den bost metroko altuera eta bi tona eta erdiko pisua duen gizonezko biluzi baten brontzezko figura erraldoia. 740.000 euroko inbertsioa egin zuen 2008an Cartagenako Udalak Victor Ochoa eskultore madrildarraren lanean eta oposizioak argibideak eskatu zizkion alkatetzari, krisi ekonomiko baten erdian halako gastu bat egin izana salatuz. Ana Maria Preckler arte kritikariak eskulturak “egikera michelangelotarra” duela esan zuen. Litekeena da, nahiz eta guk Auguste Rodin eta Camille Claudelen eskolatik gertuago ikusten dugun, bai lan horren taxu bolumetrikoa bai eta tonua eta intentzioa ere. Kokapena ere esanguratsua da: biribilgune batean jarri zuten.

      Are bitxiagoa da Emiliano Revillarena. etak bahitutako enpresari gaztelarra 249 egunez eduki zuten bi metro luze eta metro eta laurogeiko altuera zuen zulo batean sartuta. Staedtler koloretako lapitzak eta Milan borragoma bat jarri zizkioten eskura. Zer marraztu zuen haiekin? Tximinoak, mendiak, katuak, mantis religiosa bat, Gaztelako zelaiak, Donostiako Miramar jauregia, hondartzak, toreroak, elizak, eta, orotan deigarrien, rasta ileko emakumezko tangadun baten bizkarreko irudi udatiarra, ipurmasailak agerian zituela. Amateur baten lana zela bistakoa izanagatik, ezagun da oso serio hartu zuela bere zeregina. Revillak aitortu zuenez, bahitzaileek ematen zizkioten aldizkari eta egunkari atzeratuetatik kopiatu zituen irudi gehienak, gutxi batzuk baino ez ziren izan bere irudimenaren fruitu.

      Emiliano Revilla enpresariak bere jaioterrian, Soriako Olvegan, erakutsi zituen marrazkiok 2005eko jaietako ekitaldien barruan. Ez zuen erakusketari buruzko iruzkinik egin nahi izan. Bat salbu: “Ez dakit nola moldatu nintzen, ez dakit nola lortu nituen itzal horiek, argi efektu horiek”. Staedtler eta Milan. Bahialdiko ordu amaigabeak. Marraztu. Biziraun. Argiz beteak dira irudi gehienak, zerikusirik ez irudi tormentatuekin. Borja Hermoso, El Mundo egunkarian sinatzen duen kronikan, harritu egiten du lanen jite koloretsuak, eta irudi haiek “Zoran Music-ek^[6] Dachauko kontzentrazio esparruan egindako irudien iluntasunarekin zerikusirik ez izateak”. Emiliano Revilla erreskatea ordaindu ondoren askatu zuten: udare flan bat oparitu zioten bahitzaileek bere margolanak besapean zituela libre utzi zuten egunean.

      Hauek guztiak aleturik, Ibarbiaren nobelaren sinesgarritasuna auzitan jarri dutenentzat doa galdera: sinesgarria izango litzateke zuen ustez Emiliano Revillaren bahialdia fikzio batean, aurreko paragrafoetan kontatu ditugun hemerotekako egitate guztiz dokumentatuak aintzat hartuta?

[6] https://www.zoran-music-comarte.com/en/music-works-collection/dachau/