Hizkuntzaren bahiketa

Herri gatibua gara, berben, maneren eta erranen. Ni gatibu naukana, gatibu da besteren. Gatibu daukagu euskara eta euskalduntasuna. Herri gatibua gara, loak hartua, memoriaz beste egina.

      Askotan bihurtzen da gure literaturan hizkuntza tramaren parte, argumentuaren akuilu edo pertsonaien trabagarri. Ez da idazleak bere literatur jarduera garatzeko hizkuntza bat edo beste hautatzen duenik, edota ohiki hizkuntza bat hautaturik ere, bere bizitzako une jakin batean hizkuntza hori aldatzen duenik estakuru jakin bat dela kausa edo apeta hutsa beste arrazoirik gabe. Pertsonaiez ari gara hemen, ez idazleez edo haien motibazio eta igurikapenez. Bagenuke zeresanik euskaraz eman ezinaren ezinez zenbait hitz edo esamolde erdaraz ematen dituzten idazleen gabeziez, baina horretan ere ez gara sartuko. Finean, hizkuntzen arteko nahasketa literatura guztietan gertatzen baita, ez gurean bakarrik, kausa eta motibazioa oso ezberdina den arren aldiro. Ikusi besterik ez, errusiar klasikoek zenbateraino maite zuten frantses hizkuntza narrazioan zio disruptibo edo epatanteekin txertatzea, elkarrizketa-gaiaren jasotzaile eta pertsonaien klasearen goresgarri.

      Galdera da: zer ematen digu eta zer kentzen gaztelaniak, zer ingelesak eta zer frantsesak literatura minorizatu batean txertatzen dugularik? Gaztelaniaren erabilerak, errealismoaren eta naturaltasunaren izenean, euskararen subordinazioaren ur-marka ez ote du ezartzen? Frantsesak ere halatsu gurean. Baina ingelesak? Ingelesezko hitzak tartekatzeak ez du jadanik arestiko modernitate igurtzirik edo pasaporte diplomatikorik ematen, guztiz kontrakoa: zimurra ezabatu beharrean areago azpimarratzen du ebakuntza estetikoak. Gizarte diglosiko batean bizi gara, hizkuntza hegemonikoen presio etengabearen pean, eta horrek izan behar du derrigorrez gure fikzioan islarik. Hain dugu igurtzi hori azpikontzientzian sartuta. Erabakia kosmetiko izatetik oso urrun dago, ordea, eta erabat sistemikoa da, pertsonaien hizkuntz hautuak haien bizitza sentimentalean eta harremanetan eragin nabarmena izan bailezake, nola izan dezakeen klase-bereizketak.

      Ibarbia beti izan da oso sentibera hizkuntz tentsioak istorioen korapiloan sartzeari dagokionean. Paradigmatikoena, beharbada, Itxia, baina ez isildua antzezlana litzateke, non euskarazko egunkari baten itxiera kontatzen zen euskaraz ez zekien epaile espainiar batek hala aginduta: arrotz zaigunarekiko beldurra dago hor ere, aurrejuzguen indarra. Paradoxa zerbitzatua zegoen eta ez zitzaion ideiari behar adina etekin atera. Bahiketa bat kontatzen zaigun nobela honetara etorrita, osoki dago euskaraz idatzia, bahitua euskal hiztuna ez den arren. Hala ahalmentzen du literaturak eta hala ulertzen du, arazo askorik gabe, irakurleak, gaztelaniaz gertatzen dela bahitzaileen eta bahituaren arteko harremana eta, aldiz, euskaraz, bahitzaileen artekoa. Hor bada bereizketa bat, kode (hizkuntza) aldaketak tramari eragiten baitio, bahituaren eta bahitzaileen arteko arroztasuna areagotuz. Zein da haien mintzoa ezagutzen ez duen bahitzaileen aurrean bahituaren jarrera? Zertan makurtzen du horrek bere destinoa? Filma egin behar balitz (bitxia da zenbat kritikari setatu diren honekin, nobelak gidoi-zirriborroak balira legez), hizkuntza biak erabili beharko genituzke, euskara zein gaztelania, literaturan ez bezala, errealismoaren konbentzioa estuagoa delako fikzio filmikoan eleberri batean baino, eta arraroa litzatekeelako Roman Garcia Briñas bahitua euskaraz entzutea.

      Bada erreparatu nahi diogun beste elementu linguistiko funtsezkoago bat ere: bahituak ingelesa ikasteko metodo bat eskatzen die bahialdiko orduak baliatze aldera, eta hala ekartzen dizkiote Oxfordeko metodoa zein phrasal verbs hiztegia, liburukote bitan, kaseteekin batera. Asteek aurrera egin ahala, ordea, bahituak aldatu egiten ditu hizkuntza ikasteko lehentasunak eta Oxfordeko metodoa baztertzen doa apurka-apurka, ariketen koadernoan euskarazko hitz eta esamolde solteak apuntatzeko (“Afaria, argia itzaliko dut, bihar gehiago. Ezusteko plazera ematen dit orain arte arretarik jarri ez diodan hizkuntza hau ezpainetara ekartzeak, hitzarekin baino dastamenarekin zerikusi gehiago duena. Harritu egiten nau horrek, eta nire ezjakintasuna erabatekoa eta abstrakzio maila handiagoa denez euskararekiko, errazago pasatzen zait denbora. Hobeto lo egiten ari naiz”). Ezarian-ezarian, hizkuntzari buruzko galderak egiten dizkio Romanek gertuen sentitzen duen bahitzaileari (Josu), eta jabetzen da harekiko harremana estutzeko modua dela euskara ikasten hastea, nola den elkarrekin partekatzen duten musikazaletasuna. Bahitzaileen psikean sartzeko nahi bat dago hor ala errukia sortu nahi die soilik? Stockholmgo sindromearen ondorioa baino ez da euskararekiko interesa?

      Zorionez, urruntzen joan dira azken urteotan euskara ideologia eta ideia jakin batzuekin lotzen zuten premisa ziurrak. Hala eta guztiz ere, soziolinguistika izan dena izan da gure artean: Neguriko enpresarien artean baino, etakideen artean euskal hiztun gehiago daudela pentsatzea ez da astakeria. Horrela, bahituak gutxika-gutxika ikasten duen euskarak areagotu egiten du bahitzaileen egonezina. Euskara ikastetik morse kodea ikastera dagoen jauzia ere interesgarria da, bestalde, nobelako une ederrenetako bat izateraino, epilogoko xake-partidarekin batera.

      Hona hemen, beraz, hizkuntza argumentuaren parte bilakatzen den adibide garbi bat, hil ala biziko egoeran dagoen hizkuntza batek hil ala biziko egoeran dagoen pertsonaia baten destinoan izan dezakeen eraginaren erakusgarri.