Longaina zaia(kera) bihurtua^[2]

Ederra balentria, Ibarbia jaunak nobela (longaina) saiakera bihurtu du eta saiheska jarri da kolpeak jasotzeko. Ezin esango dugu bere lanaren izenburuan jada aitortzen ez zigunik: Silueta.

      Badirudi Baskongadetako kritikariren bat deseroso dagoela euskal jatorriko beste hitz batek (zulo) fortuna gehiago izan duelako azken urteotan gure artean. Bere teoriaren arabera, gutxiesleak diren hitzak baino ez lituzke gaztelaniak euskaratik maileguan hartuko, beste batzuen kalte. Hain gara makiavelikoak Madrilen. Gaiztoak, oso gaiztoak. Hartu atseden, txo: hitzen abelera, garapena eta patua atzemanezinak dira. Eta hortxe datza, hain zuzen ere, hizkuntzaren grazia, bere iragazkortasun unibertsalean. Desengaina gaitezen: hizkuntzek merkezurrean maileguan hartu eta uzten dituzten berben kontrabandoa txundigarria bezain inkoherentea da. Gure kritikari letrazauritu euskaldunak, saltinbanki itzulipurdi bat eginez, bi hitz horiek elkartu ditu (zulo eta silueta erro beretik ei datoz, itxuraz, Zulueta bera —Ivan Zulueta kultuzko zinegile handiaren deitura— silueta hitzaren aldaera izaki. Hara, ze kuriosoa, egunero ikasten da zerbait!). Gure kritikari maiteak dio Ibarbiak uko egiten diola liburu honetan zulo hitzari eta silueta hitzaren alde paratu dela, berba argitsu eta nobleagoa delakoan. Horretarako, Roland Barthes berak sinatuko lukeen teoria bat ehuntzen digu. Ariketa literario bezala zilegia den arren, ezin da nobela baten muina borroka etimologiko batera mugatu. Gainera, katedradun ezagun batek unibertsitate garaian esan ohi zigunez: “Tartean bada Barthes, mesfida zaitez”^[3]. Etienne de Silhouetteren historia bitxia da, eta, se non è vero è ben trovato, etimologiaren zidorrak maite dituztenak aseko ditu. Daitort, tamalez, ni ez naizela haietarik. Aspaldi genekien hitz bakoitzaren baitan nobela bat ezkutatzen dela, eta ez dirudi silueta hitza salbuespena denik. Hortik aurrera, nobedade gutxi.

      Jakina dela esanguratsua hitzen pisua zirkunstantzien arabera aldakorra izatea… Arrisku egoeratan gertatu ohi da: bukaera gertu sentitzen dugunean esaten dugun hitz bakoitzak, denik eta hutsalenak ere, berealdiko pisua hartzen du hartzailearentzat. Horregatik bildumatzen dira suizidio notak eta hilzorian zeudenek egindako azken adierazpenak, haiku, mantra edo manamenduen aldarera igotzen direnak; hitzik domestikoenak ere marmolaren kualitatea hartzen du, etorkizunean bide-erakusle izango dugun mezu kriptiko batena. Gure azken hitzak, bizirik ginela esandako hilartitzak dira, epitafio aurreratuak. Hortik eratorriko litzateke Ibarbiak bere pertsonaiek esaten dituzten azken hitzekiko duen obsesioa, beti baitira berba biribilak, epilogoko espetxeko antzerki tailerrean gertatzen den bezala. Baina esaldi biribil hauek badute prezio bat: narratzailea eta pertsonaia nahastu egiten dira, hirugarren pertsona iragazkorregi bat sortuz, eta, aldiz, lehen pertsonan idaztea hautatzen duenean, idazlearen itzalak gehiegi deformatzen du pertsonaiaren silueta.

      Idazlearen dibagazio formalak ere ez ditugu konpartitzen. Hizkuntza tresna bat baino ez da, eta hitzak gauzak kontatzeko daude. Kontatzen dena, ongi kontatua, hori da irauten duena, ez hainbeste haren forma, beti egongo dena garaiko gustu eta modek baldintzatua. Eta nobela honetan, barkatuko didazue, ez da ezer kontatzen. Zaharrunoa irudituko zaizue agian, baina hauxe da nire iritzia: hitzak zenbait testuinguru delikatutan tentuz hautatzea ezinbestekoa den arren, kontatzen denak gain hartu behar lioke beti kontatzeko moldeari. Gauzak kontatzeko gaude, bai, baina ez hitzek beren dohainak arrandiaz erakuts ditzaten. Irauten duena, gure Ginny Woolf handia parafraseatuz, istorio inkandeszentea da, eta ez formaren inkandeszentzia. Bestela, hizkuntz egitura hitsak eraikitzen ariko ginateke beti, gazteluak airean, lengoaia mintzatuan erreproduzitu ezin diren estilo ariketak, literaturari hegoak mozten dizkiotenak. Eta bizitzarekin igurtzirik gabe ez dago ez literaturarik eta ez esaldirik irauten duenik. Jarraitzen didazue?

      Nobela hau parez pare zabalik dagoela esan izan da. Bedi eta bego. Halaxe daude supermerkatu batean erdibitu eta salgai jarritako sandia plastifikatuak ere. Baina horrek ez du deus segurtatzen: ez dago freskotasunik, irakurleak ez du pertsonaien zaurgarritasuna atzematen. Ibarbia hanka-puntetan pasatzen da arretaz jorratu beharko lituzkeen gaien gainetik eta, aldiz, goretsi egiten ditu une banalak. Fikzio printza minimoei esker, liburuak badu tarteka efektu-kolperen bat edo beste: bahituak bere bahitzaileei denbora-pasa gisa morse alfabetoko zeinuekin folio bat ekar diezaioten eskatzen dien unea, adibidez, bahitzaileak ikaragarri urduritzen dituena, bahituak kanpoaldeko norbaitekin komunikatzeko modua topatu duela pentsatzeraino, modu hori zein den arrastorik ez izan arren.

      Gaztelaniazko itzulpenaren erregistroa, azkenik —ezen euskaratik egindako itzulpen bat baita, bai—, jasoegia suertatzen da. Itzulpenaz egilea bera arduratu izana ez da ezeren berme. Ez dut bi lanak erkatzeko nekerik hartu, ez didate-eta horretarako ordaintzen, baina ez dirudi itzulpenak jatorrizkoaren kadentziari mesede handirik egin dionik. Senak esaten dit itzulpenean erabiltzen diren zenbait hizkuntz klixek zamatu egiten dutela lehenaz gain barrokoa eta adarretatik joan zalea den jatorrizko idazkera.

[2] Gaztelaniatik itzulia. Jatorrizkoan: “De su capa un (en)sayo”, hitz joko itzulgaitza.

[3] Jatorrizkoan: “Con Barthes, ni te cases ni te embarques”.