Gabeziak osatzen

Gehiegi esatea litzateke ezen bahiketen inguruko literaturak bere kasako azpigenero bat osatzen duela? Zein litzateke, hala balitz, azpigenero horretan arketipoa, Kafkak burokraziari eraikitako Gaztelua-ren parekide unibertsala? Bada halakorik? Berehala datozkigu akordura ez-fikziozko bi lan: Leonardo Sciasciaren L’affaire Moro (1978) maisulana eta Gabriel Garcia Marquezen Noticia de un secuestro (1996) apalagoa… Gugandik gertuago, ezin aipatu gabe utzi Gabriela Ybarraren El comensal (2015) aztoragarria. Hain agerikoa ez izan arren, nazioarteko askapen mugimenduen sasoiko Julio Cortazarren liburu menostu hura ere, El libro de Manuel (1973), ez ote zen bahiketa bati buruzkoa, hondo-hondoan? Ez dezagun ahaztu, bertan, bahitua “nobia bat bezala” zaindu beharra aipatzen zela, modu erromantizatuegi batean, klarki... Baina ez da hori bila gabiltzan liburua.

      Izan bahiketaren kausa posesio geurekoia, izan xantaia politikoa edo bahitutako pertsona truke-txanpon gisara erabiltzea, literatura bezain zaharrak dira bahiketei buruzko istorioak. Ahozko tradizioan txertatuta datoz asko, ezen heroiaren zeregina bahituaren askapena izaten baita sarri. Gogoratu San Jurgi, zeinaren mandatua den dragoia hil, hark atxilo daukan dontzeila gaztea askatu eta horren ondorengo ezkontza eta oturuntza ahalmentzea —makurrarazi dugu gaizkia eta defendatu nobleki dontzeilaren bertutea—. Alderantzizko kasurik ere bada, ezen heroia/gerlaria denekoa bahitua: Homerok berak kontatzen digunez, Ulises zazpi urtez izan zuen Kalipso ninfak bahituta, betiereko bizitzaren promesa tarteko…

      Norbaitek inor bere eguneroko bizitzatik bortxaz atxiki eta epe zehaztugabe batez inkomunikatuta atzitzea bada gizakiak bere barne-amildegi eta ertz ankerrenak ezagutzeko moduko martirioa. Harritzekoa ere bada, hargatik, gure artean bahiketen inguruko nobela gehiago ez izatea, bitxiki, hainbat hamarkadatan bizi izan dugun errealitateak bahituta eduki izan gaituela kontuan hartzen badugu… Gure denbora, gure elkarrizketa gaiak, gure haserreak, gure familia liskarrak nabarmenki baldintzatu zituen gatazkak… Bahiketa batek, gainera, nobela on bat egiteko osagai guztiak dauzka —dela harrapakariaren estrategia, ezberdinen arteko auzi morala edo poliziaren eta bahitzaileen arteko katu-saguketa, dela erreskatearen negoziazioa eta ordainketa, familiaren larrimina eta bahituaren inpotentzia…—. Agindu-kateaz hitz egiteko ere abagune aparta da, ezen aukera ematen baitu talde armatuaren barruan sor litezkeen desadostasunez eta norberaren zalantzez aritzeko.

      Baina zer diostazue fikziozko lanei buruz? Stefan Zweig-en Xake nobela (1942) nouvelle ezagunak ez luke bahiketatik asko? Ezen Vienako Metropole hoteleko gelan lau hilabetez atxilo hartzen duten aldian trebatzen baita xakean B. jauna, lehenbizi ogi papurrekin piezak itxuratuz, eta mentalki bere buru barruan piezarik gabe jokatzeko gaitasuna erdietsiz gero —nahiz eta hasiera batean, paradoxikoki, xakea estimu handitan izan ez—. Eskura daukan irakurgai bakarra xakeko maisu handien jokaldi ezagunen liburu bat izan, preseski, eta ez du bertan murgildu beste aukerarik… (“Gauzaki guztiak kendu zizkidaten: erlojua, denboraren berri ez izateko; lapitza, ezer ez idatzi ahal izateko; labana, zainak ez ireki ahal izateko. […] Urpekari bat beirazko kanpaiaren azpian bezala bizi nintzen isiltasun hartako ozeano beltzean, kanpoko munduarekin lotzen zuen lokarria eten dela, eta inoiz ez dutela sakonera isil hartatik berreskuratuko susmatzen duen urpekaria bezala. Ez zegoen zer eginik, zer entzunik, zer ikusirik, nonahi eta etengabe norberaren inguruan ezereza zegoen, hutsarte guztiz espazio gabea eta denbora gabea”. Ez dago txarto pasartea, ezta?). Neurez, hala ere, Frank O’Connor irlandarrak 1931n argitaratutako Guests of the Nation ipuina hautatuko nuke bahiketei buruzko istorio gorentzat, ezen hura geratu baitzitzaidan buruan iltzatuta, ankerki. Etxalde batean erretenituta dauzkan bi gizaseme unionista hiltzeko agindua jasoko du irako talde batek, ordurako aurkarien artean adiskidetasun harreman bat sortua delarik… Bakarkako xakea, bahitu eta bahitzaileen arteko karta-jokoak ordezkatzen du hemen. Edonori irakurtzea aholkatzen diot gure eskoletako curriculumean derrigorrezkoa beharko lukeen ipuin hau, Silueta nobelan ere aipatzen dena, bide batez.

      Hona bahiketa bat lantzen duen literatur lan batean jorra litezkeen zenbait gai: taldea vs. gizabanakoa; indarra vs. elkarrizketa; isiltasuna eta eromena (Zweig berriro: “Gora eta behera joaten nintzen, eta norberarekin joaten ziren pentsamenduak […]. Baina pentsamenduek eurek ere, direnik eta substantzia gabeenak direla ere, euskarri puntu bat behar dute, zeren bestela biraka hasten baitira, eta zentzurik gabe beren baitan itzuliak egiten; horiek ere ez dute ezereza jasaten”. Sinatuko lituzke hitz horiek Silueta nobelako Roman protagonistak).

      Kurioski, gehiago dira ikus-entzunezkoetan burura datozkigun adibideak, ezen apenas baitago genero beltzeko telesailik bere azpitramen artean bahiketaren bat ez duenik. Aldo Mororen aferaz Leonardo Sciasciak idatzitakoa aipatu dugu gorago, eta, kasu bera landuz, Marco Bellocchioren Esterno notte (2022) telesail ilun bezain sendoa azpimarra genezake, lehen sekuentzian gero baieztatzen ez den flash forward bat aurreratu eta desiragarria zenaren eta benetan gertatu zenaren arteko leizea —apurtutako gontza— agerian uzten diguna.

      Ibarbiaren eleberria bere libururik onena ez den arren —eta berak ere badaki hainbeste— gabezia bat osatzera datorrela esan liteke, ezen azpigeneroaren abantailak bere alde erabiliz, zeresana emango duen istorioa ekarri baitigu berriz ere, literaturaren maitale ororen gozagarri eta geure gertuko —baina gero eta urrunagoko— historia mingarriaren gogorarazle.