Forman gaude?

Barthes gora eta Barthes behera ibili da kritikaren zati bat Silueta liburuaren haritik, fundamentu gehiegirik gabe, niri iritziz, inork ez baitu aipatu eleberri hau ongien azalduko lukeen intelektual frantsesaren hausnarketa ezaguna: “Irakurlea testuaren kontsumitzaile izatetik testuaren ekoizle izatera pasatzea da lan literarioaren xedea”.

      Bizitzea forma bat defendatzea zela zioen Hölderlinek eta gu bat gatoz Txomin Badiola artistarekin formalismoari aurre egiteko modu bakarra malformalismoa^[5] dela dioenean. Formaren kontzientzia sortzen den unetik, gure alde (edo kontra) lan egingo du, baina forma horrek gatibu gauzka eta hari zor gatzaizkio gu ere. Ihesbiderik ez da. Halandaze, formaren ukoa erabaki formal bilakatzen baita; formak bahituta gauzka beti edozein diziplinatan. Hiru aukera baino ez leudeke: formaren alde aritu, kontra borrokatu edo forma batere axola ez balitzaigu bezala jokatu. Tira, agian bi aukera baino ez dira? “Formaz ari gara, ergelok, formaz!”. Forma baita tango bat bolero batetik bereizten duena; forma, kulebroi venezuelar bateko pertsonaia Madame Bovary bilakatzen duena; forma, interpretazioaren pisua idazlearen bizkarretik irakurlearen sorbaldara igaroarazten duena.

      Forma hegemonikoaren abantailei men egin edo hura desegiten saiatu? Hor dago koska. Formarik ezaren ezinezkotasunaren aurrean, forma zatar edo desegoki bat bila dezakezu, fauvisten edo arte poveraren ildoan nahi bada, dela itsuskeriaren aldarri eginez dela birrintzearen prediku, jakin badakizun arren birrintzea ere, hondakina eta zaborra, zatikia eta pitzadura, hautu formalak direla ezinbestean… Ihesbiderik ez den jakitun, bihur zaitezke sortzaile kitsch, esteta arduragabe edo zure lanaren azken emaitza zoriaren esku utzi zale. Zoriak ere badu, ordea, bere forma, aurreikusezina izan arren guretzat; Man Rayk irudikatutako dado-ukaldiak ezin du zoria birrindu: soilik zoriari dado-ukaldi baten forma ematen dio. Eta aurreikusezintasun horretan datza artelan gorenen zabaltasuna eta xarma, hilezkortasun ziurtagiria. Nahiz eta hilezkortasun ziurtagiri oro den definizioz, aitx…, behin-behineko…

      Ez dakit irakurle asko garen jada (asko izan garen inoiz) zer kontatzen zaigun baino, nola kontatzen zaigun ederresten dugunak. Kontagintza morfologia baita: nola sintaxia, hitzen alkimia eta paragrafoen disposizioa, hala estilo baten bilaketa eta lanketa nekaezina, elipsien maneiua, esateko maneren zorroztea. Zer da literatura airean bibrazio bat uzten duten isiluneak ez badira, eguneroko zaraten polifonia basatik bereiziko den ahots organiko, soil eta iraunkor bat topatzeko erronka? Zer da literatura, egiaren silueta ez bada? Hastapenetik izan da hori nabarmena Ibarbiaren ibilbidean. Bera irakurrita, ekintzak unean-unean borborka sortu eta pentsamenduak irakurri ahala destolesten direla lirudike. Hausnarketa digresiboen garapena, norbera haiekin ados ez dagoenean ere, trebe josita dago irakurlea bere sarean harrapatzeko. Pertsonaien arteko elkarrizketek aliritzira ehizatuak dirudite. Zorian du fedea, beraz, baina baita literaturan ere.

      Zilegi bekit oin-ohar bat Ibarbiari leporatu ohi zaion “intelektualizazio” hori gezurtatzeko, bereziki amorrarazten bainau horrek. Bi ideia josi eta menpeko lau perpaus kateatzea aski da pentsalari integraltzat har zaitzaten? Hau bai berritasuna! Etsipengarria begitantzen zait intelektualaren langa orpoaren parean dugula ikustea. Hannah Arendtek burua altxatuko balu…

      Ez, ez dago Ibarbiaren lanetan gehiegizko intelektualizaziorik. Gauza da ez dela naturalismoaren izenean barren-hutsa eta kaskarina suertatu ohi den estilo kasual gogaikarri horretan erortzen. Ados. Agian bahiketa bezalako gai batek eska zezakeen egoeraren bortizkeriarekin baterago letorkeen beste forma bat, ez hain saihetsekoa, zuzenagoa eta soilagoa… Gordinagoa? Hala egin izan balu, ordea, polizia-nobela estandar batekin —hots, sinplifikazio batekin— konformatu behar izango genukeen, eta horietarik badugu lehendik ere sobera. Hausnartzeko tresna bat izan behar du nobelak, giltzarrapoa eta giltza, iheserako mapa eta brujula bere baitan dauzkan labirintoa. Autoreak hautatu balu beste forma bat, kontakizun tradizionalari lotuagoa, erdietsiko ote luke liburuaren amaierak orain duen efektua? Askok laudatu dute bigarren atala, berez pieza bereizi edo buruaskia dena eta aparteko ipuin gisara funtzionatzen duena. Baina zergatik ez epilogoa goraipatu? Zergatik egin dute kritikari askok ez ikusiarena liburuaren koda zoragarri horren aurrean? Formalki ezberdina delako? Istorioa amaitu dela dirudienean berriz zabaltzen duelako, zenbait filmetako kreditu tituluen ondotik datozen bonus track horien gisan?

      Eduardo Chillidak esan ohi zuen eskultura orok duela esfera bihurtzeko joera. Horman zintzilik jarritako koadroek ez bezala, hiru dimentsiotakoa izateak ikuslea eskultura horren inguruan biraka ibiltzera gonbidatzen duela, eta, biribilean angelu ezberdinetatik obrari begiratzeko erregu hori ikuslearen senak erabat barneratua duen esferifikazio suerte bat dela. Eskulturarekin egin badaiteke, zergatik ez egin beste horrenbeste literaturarekin? Zergatik uko egin behar dio irakurleak mugimenduari? Merezi al du literatur lanaren inguruan oinezko ibiltari izatera gonbidatzen ez gaituzten nobelak irakurtzea?

[5] Ikus Txomin Badiolaren Malformalismo. Caniche, 2019. (Iruzkingilearena da oin-oharra).