Asperduraren sinesgaitza

Trabesia luzea eta neketsua izan da. Fedez eta gogoz hurbildu gara eta egin dugu bidearen idorra. Izan dugu konfiantza gidoiaren ezusteko koska-estutze horretan. Horren ordez, erabat aurreikusten genuen amaierarekin egin dugu tupust. Alferrik hozkatu ditugu ezpainak, alferrik eutsi diogu arnasari, akabo, bukatu da, laga bitza berorrek soto ospel honetan esperantzak oro (“Ezin du egia izan… Ez da ba, ausartuko? Bai, ausartu da!”). Kostata baina, iritsi da unea eta jiratu dugu nobelaren azken orrialdea. Benetan? Serio, Ibarbia? Kirioak airean eta ahogustu mingots bat mihi puntan: dezepzioarena. Hau zen guztia? Ez une gogoangarri bat, ez pertsonaia karismatiko bat, ez estilo printza suspergarri bat: ez txakur-belarri, ez azpimarra, ez ezer.

      Ibarbiaren azken nobela probokazio ariketa merke eta ezdeusa baino ez da, inora ez doan narrazio maskal, funsgabe eta ahula. Sinesgaitzak egin zaizkigu bahiketa burutzen den modua, narratzaileak darabilen tonu bidegabea eta bere aitakeria orojakilea. Zer esanik ez, Romanen eta Josuren artean sortzen den harreman estranbotikoa. Beste hainbeste esan genezake nobelaren erresoluzioari buruz ere. Komandokideen arteko elkarrizketak, egileak barre-eragingarriak ez izatea lortzen duen bakanetan, guztiz dira irensgaitzak. Josu martiri bat da, Mikel oportunista zeken bat eta Ane haizeak nondik jotzen dion ez dakien izaki unineuronal beldurtia. Roman bahituak Xerezaderen rola hartzen duenean sortzen diren erreferentzia literario guztiz pedanteak ez aipatzearren. Baina nor da gizon hau, bahituta dagoen norbait ala Ludwig Wittgenstein? Elkarrizketak artikulatzeko orduan gure literaturan ia beti ikusi ohi ditugun sintaxi artifiziala, belarri toxikoa eta naturaltasun falta nagusitzen dira hemen ere. Belarririk ezaren gaitza endemikoa da tamalez, eta badakigu entzumen aldetik motz dabilen literatura bat ez dela sekula folioaren etzanetik altxatuko. Eskerrak azken urteotan emakumezko bertsolariek ekarri duten ahozkotasun amiñi bat gurera: dena ez dago galduta.

      Bahitzaileek jorratzen dituzten gaiak eta haien artean darabilten tonua gehiago dagozkio taberna giroko biribilketari, ideia trukea sustatzeko serio pentsatu eta planifikatutako elkarrizketa baten beharrei baino. Aipatutakoa aski litzateke edozein literatur lan bertan behera uzteko, baina solasaldi hutsalak topatzea are iraingarriagoa suertatzen da norbait hil ala biziko atakan dagoenean. Moralak eta literaturak bat egiten duten erpin horri buruz ari gara, fikzioa beste zerbait (zerbait interesgarriagoa) bihurtzen hasten den, eta Ibarbiak batere kontzientzia arazorik gabe profanatzen duen, gune sakratu horretaz.

      Erantsi horri, erabat kontrajartzen direla benetan irakurri ditugunak eta egileak liburua aurkeztu zuen egunean adierazi zituen asmoak. Ondoz ondo, “nobela dokumentala” eta ez-fikziozko nobelaren eredu unibertsalak aipatu zituen, hala nola, Truman Capoteren Odol hotzean (nola ez!) eta Rodolfo Walshen lanak (nahi bai!), hemen aipatzea merezi ez duen hainbat egile esperimentalekin batera. Ongixko dakigu idazleak ez duela sarritan zer idatzi duen ideia izpirik ere izaten, eta ezin fida gaitezkeela hark zerrendatu ohi dituen gustuko eredu, inspirazio-iturri zein egile kuttunen aipamen irrigarri eta handinahi horiekin, propagandaren kukua eta ispilu deformatzaileen kukurrukua izaten baitira hamarretik bederatzitan. Capote? Walsh? Liburuaren bataioan Andy Warhol gainbaloratuaren serigrafia friboloak edo Jean-Luc Godard apetatsua aipatu izan balitu, sikiera! Orduan bai, baluke Silueta-k norekin erkatu. Planifikazioa? Nork nahi du halakorik? Hartu argazki sorta bat eta jaurti airera basamortuaren erdian… Gero, jaso argazkiak banan-banan lurretik eta deitu aliritzira sortutako sorta sekuentziatu horri “album”. Deitu “film”. Deitu “eleberri”. Baina, aizue, literaturan ere, guztia ez da zilegi.

      Asko dira liburu honetan egileak egin dituen gehiegikeriak. Bigarren atalekoak aipatuko ditugu soilik. “Bahitutako gizaseme baten agonia fisikoa zein mentala” gure larruan sentiarazi nahi izan omen dizkigu —azal gogorra behar da: “sentiarazi, baina ez opatu” (sic)— . Horren ordez, irakurleari liburua harrika botatzeko gonbidapen zuzen-zuzena egiten dio. Ibarbiak ohituta gauzkan beste probokazio horietako bat? Liburu baten irakurketan aspergarriak zaizkigun soberako orrialdeak saltatzeko Daniel Pennacen prerrogatibaren defentsa bat da, akaso? Irakurlearen kemena paroxismoraino ahitu eta haren erresistentzia ahalmena proban jartzeko erronka baten aurrean gaude? Lanak ditugu sinesten. Eta zerbait bada barkaezina literaturan, hori, irakurlea aspertzea da. Ahalkea ere ematen dit hau esan beharrak, baina halaxe dira gauzak lotsarekin: norbaitek jasan behar auzoarena, auzoak bere sentitu ezean. Gauza bat da asperkeria efektua iradoki eta irakurlea bahituaren larruan sartzea, eta beste bat, oso ezberdina, irakurlearen betazaletara berun urtua isuri eta hura fede txarrez narkotizatzea. Egileak irakurleari Estokolmoko sindromea sentiaraztea bazuen burutan, hobe zukeen apur bat dokumentatu. Baina Ibarbiaren literaturan, ondotxo dakigu, dokumentazioari gain hartzen dio, irudimenaren alibiaz, nagikeriak. Hori guztia aski ez eta, doitasun historikoa falta du liburuak: aski zukeen etxetik hurbil gertatutako bahiketa bat eredutzat hartu eta haren kronika zintzo eta doia egitea. Bazuen non aukeratu. Baina ez. Horren ordez, beti ahotan duen errealitateari bizkarra eman eta abstrakzioen orube antzura arrastaka eraman nahi izan du irakurlea. Non kokatu liburu hau? Zientzia fikzioaren apalean, akaso? Literatura fantastikoarenean? Ez diegu guk bi genero gustagarri horiei esku artean duguna bezalako sasiko ahaide sarkinik opa. Duinegiak dira biak ala biak Silueta den pilula abortibo hau beren altzoan hartzeko.

      Laburbilduz, bere denbora preziatua ez galtzeko oraindik garaiz dabilenarentzat ohargarri, derradan hobe lukeela irakurle koitaduak eleberri hau irakurtzen hasi baino El conquistador del fin del mundo edo beste edozein reality ziztrinen hurrengo atala bere butakatxotik ikusi.