Zuloa eta silueta

Kontestua kokatze aldera, geure hizkuntzak gaztelaniari azken hamarkadetan egindako mailegu penagarrienetako bat aipatuz hasi nahi nuke: zulo. Maileguok, ondo dakigu, baimenik gabe hartzen dira, hitza lapurtzen duenak bereganatu ohi ditu bere kasa. “Bahitu” egiten dituela ez esateagatik… Zulo hitzak, euskaraz, golf zelaikoa bezala balio du kilkerrena adierazteko, ez aipatzeagatik botoi-zuloa edo jertse saretuan egiten dena, edo giza gorputzean betetzen duen funtzioa zeinahi dela ere, denok dugun eta genukeen edozein, dela sudur-zulo edo dela balak sortua. Tamalez, erakunde armatu batek lehergailuak eta dokumentuak gordetzeko, edo, gutxiagotan, bahituak atxikita izateko erabiltzen duen gune ezkutua, biltegitik baino hobitik gertuago dagoena, hori izan da maileguan nagusitu izan den zulo hitzaren aldaera. Honenbestez, mafia errusiarrari Marbellan atzitutako armak zulo batean daudela esaten du gaztelaniaz irrati-esatariak, zeta hori espainolezko moduan ahoskatuz, euskaldungoaren etsipengarri. Hitzak bide egin du eta Espainiako Akademiak ere onartu du bere hiztegian (“zulo. Del vasco zulo, propiamente ‘agujero’. 1. m. Esp. Lugar oculto y cerrado dispuesto para esconder ilegalmente cosas o personas secuestradas”).

      Hau dena argitzen dut, zuloa delako nobela honetako pasarte gehienak kokatzen diren lekua, eta, pellokeria dirudien arren, hori azpimarratu nahi nuke ezer baino lehen, xehetasun hau ez delako munta gutxikoa idazleak hautatu duen estrategia narratiboan.

      Zorionez, bada beste euskal hitz bat munduko hizkuntza askok guretik hartu dutena, nahiz eta jatorria ezkutuan geratu. Ez da harritzekoa, euskaldungoaren gehiengoak ez baitu, oro har, hitz horren zinezko etimologiaren berri. Deitu gutizia linguistikoa edo deitu injustizia poetikoa, nahi bada. Hitz hori, jakina, silueta da, Ibarbiaren azken liburuari izenburua ematen diona. Berau izango da, gainera, euskal jatorriko hitzik erabilienetakoa mundu osoan, ez erro latindarreko geure inguruko hizkuntzetan eta ingelesez bakarrik, baita beste hizkuntza askotan ere, ia-ia ahoskera berberarekin: turkieraz (siluet), hungarieraz (sziluett), polonieraz (sylwetka), errusieraz (ñèëóýò, ahoskatu: zu-luet), japonieraz (シルエット, ahoskatu: zi-lue-too). Zulo hitza zur hitzetik erator daitekeen teoria sostengatzen du batek baino gehiagok, zur asko dagoen lekuan (basoan) zulo asko ere egon daitekeela, alegia; hor legoke -o atzizkiaren gehiketaren hipotesia eta garapena. Baina hori ez dator orain harira eta ez gara azalpen filologikoetan galduko. Hasiera batean dirudiena baino korapilatsuagoa da, ordea, silueta hitzak ere bai baitu bere baitan zulo… Edo, hobeto esan, zulo hitzaren zilo edo xilo aldagaia, euskarazko Zulueta, Zilueta edo Zilhoeta deituran nabarmen gertatzen dena, zeinaren adiera den “leizeak edo sakon-uneak dituen lekua”^[1].

      Txikiak ezin bere kasa sarea heda eta, handia bere hitzen batekin enamoratu eta hura lapur diezaion esperantzan bizi da. Hala gertatu zen silueta hitzarekin: frantses hizkuntza izan zen silhouette forma mozorrotuaren pean beretu eta egun duen esanahi globalarekin lurbira osoan zabaldu zuena. Gezurra badirudi ere, duela hirurehun urte ez zen silueta hitza gaur dagoen moduan barreiaturik, eta hura gabe moldatu behar izan zuen zibilizazioak... Historia mamitsua da oso, Luis XV. erregeak ministro izendatutako gizaseme baten orpotik gertatu baitzen zabaltze arrakastatsu hori: Etienne de Silhouette. Azal dezagun laburki, merezi du eta.

      Limogesen jaio zen Etienne de Silhouette, eta Biarritzen sortutako Arnaud aitari zor zion frantses modura eraldatutako Xiloeta deitura. 1759. urtean, Luis XV.ak Finantza ministro izendatu orduko, errotiko zerga-erreforma eragin nahi izan zuen Etienne Silhouettek porrot eginda zegoen Frantziako ekonomia suspertzeko: zenbait salbuespen fiskal zein errege pentsio ezabatzen saiatu eta zergak bateratu zituen, merkatua trinkotu, salerosketa askea bultzatu eta austeritatea ezarri asmoz. Hartutako erabakiak ez ziren sobera kaltegarriak suertatu erregerentzat zein burgesiarentzat; bai, ordea, noblezia dekadentearentzat eta aberatsenentzat, euren pribilegioen kontrako erasotzat hartu baitzituzten neurriok. Voltaire filosofoa bera erreformaren kontra agertu zen, egoera sozioekonomikoa halako aldaketei aurre egiteko aproposena ez zelakoan. Presioak ezin jasanik, 1759ko azaroan kargutik kendu zuen erregeak Silhouette. Gutxi iraun zuen: bederatzi hilabete eskas. Gortetik apartatu eta itzulpen lanetan arituko da geroztik, biriketako infekzio batek jota hil zen arte, 57 urterekin.

      Etienne de Silhouettek bazuen, ordea, hilezkortasuna ziurtatuko zion zaletasun bat. Berak asmatutako lanpara baten argitan eserarazten zituen etxera zetozkion gonbidatuak, ikatz-ziri batekin pergamino gainean haien itzalaren soslaia marrazteko; tintaz belzten zuen gero barrualdea. Badakigu buruak zenbat maite dituzten frantsesek —berdin haiek moztea— eta moztutako horien aurrekari izan ziren erretratu haiek, nola izan zen Silhouette bezalako erreformisten ideiak aintzakotzat ez hartu izana 1789ko Iraultzarako giroa piztuko zuen deskontentua sortzeko aurrekari. Urte batzuen buruan, soslaiz egindako irudi azkarrak jarri ziren Frantzian modan, eta erretratu hauei “portraits à la Silhouette” izena eman zitzaien. Denbora gutti eskatzen zuten ohiko olio margoen ondoan, merkeak ziren eta maite zituen burgesiak. Zergatik izan behar zuten nobleek eta erregeek soilik beren burua erretratatzeko eskubidea? Aho bikoa da, alabaina, silueta hitzaren paraderoa, Parisen ministro zen garaian irudi satiriko bat argitaratu baitzen Etienne de Silhouetteren erreformaren kontra: Silhouette zaldiz ageri zen karikatura horretan, eskuan zeraman zigor batekin zerga-biltzaileak jazarri eta xaxatzen, herritarren txaloen artean… Zenbat trufa ez ote zuen Etienne de Silhouettek pairatu! Orduan jarri zen boladan “faire quelque chose à la Silhouette” esamoldea, zerbait amaitu gabe utzi edo hala moduz zirriborratzen duenari iseka egiteko erabiltzen zena. Jokaldi politiko itxuragabea, gaizki jositako kulot parea edo inprobisatutako afari baldarra, berdin ulertzen zen “à la Silhouette” eginak zirela. Modu honetan, lardaskeriaren edo behin-behinekotasunaren sinonimo bihurtu zen Silhouette, eta horrekin lotu zen bere deitura, presaz eta trakets egindako gauzekin. Denborak bere lekuan jarri du, ordea, eta ingeradaren esanahi guztiz nobleak gain hartu dio munduko hainbat eta hainbat hizkuntzatan.

      Erranak erran, zuloaren eta siluetaren artean hautatu behar bada, ni beti geratuko naiz bigarrenarekin. Eta Ibarbiaren hautua ere berbera izan delakoan nago, kandelaren argitan istorio xume baten erretratua ematea, zirriborro azkarren freskotasunarekin.

      Zulo beltz batek irentsi gaitzan baino, hobe norbere soslaia marrazten saiatzea.

[1] Honela dio Eusebio Erkiagak Lauaxetari eskainitako Ez zaitez Gernikara joan, Lauaxeta poema hunkigarriak: “Zulo barriak/ mendietan, / hilobi moltzoak / bidertzetan. / Euskalerri osoa / zulueta, / euskaldun gordinez / beteta”. (Iruzkingilearena da oin-oharra).