Kritikaren laudorio

Silueta eleberriari egin zaizkion kritikak irakurrita nabarmena da iparra galduta gabiltzala. Idazle zein kritikari. Guztiok. Kritikariaren lana ez baita, ene uste harroan, tenpluaren sarrerako atezain izatea. Bere zeregina ez da soziologia, morala zaintzea, argumentuak laburtu eta kimatzea. Are gutxiago, orokorkeriak erreproduzitu eta merkatuaren metronomo gupidagabeak inposatzen dizkigun lanen bozgorailu bilakatzea. Kritikaria ez da kronikagilea edo kazetaria, ez eta, kritikaren batean irakurri dugun eran, memoriaren zaindaria ere, bere lanak zerikusi gehiago baitu ahanzturaren alkimiarekin gogoratzearekin baino. Irakurle orok bezala, kritikariak berridatzi egiten du irakurritakoa bere buruan, ahanzturaren linbora baztertzen du irakurritakoaren erdia, laurden bat eraldatu eta beste laurden bat, zorte askorekin, oroitu… Kritikariaren lana ez al da aldiro galdera berriak egitea, bere lupa leku partikularretan kokatu eta liburu ezberdinak harremanetan jartzea, emozioen atzean dauden ideiei eta ideien atzean dauden emozioei adi egotea? Lerro arteko labirinto eta labarretan murgildu beharra dago lehenbizi, hipotesiak eraikitzearen bizio goxoari amore emateko gero. Kritikariak jakin behar du lilura edo narda eragin dion hori seinalatzen, irakurleak jarrai diezaion (ala ez). Kartografo bat da kritikoa, konstelazio berrien bilatzailea edo genealogia zaharren osatzailea. Irakurleari, irakurtzen duen kritika bakoitzeko —nahiz eta kritikatutako liburua ez duen gero hamarretik bederatzitan irakurriko—, forma, keinu, saiakera eta fantasia berriak piztuko zaizkio, esponentzialki piztu ere, ez iruzkinean ez liburuan ez dauden pertsonaia, fikzio eta aukera aberatsetara bere irudimena disparatuz. Zein da iruzkinik onena, honenbestez? Kritikatzen duen liburua irakurtzeko gogoa pizten diguna edo kritika irakurtze hutsez irakurlea asebetetzen duena? Oscar Wilderen aburuz, egileak bere lanean jarri ez duena atzemateko gai den huraxe litzateke kritikari gorena.

      Atentzioa eman dit G.E. jaunaren eta K.B. anderearen arteko ika-mikan Silueta ikus-entzunezko lan bihurtuko ote den kezkak, susmoa baitut bahitzaileen arteko triangelua eta thriller kutsua gorabehera, ez zinemara ez beste ezein formatutara egokitzea ezinezkoa den eleberri bat dela, eta deliberamendu irmo horrekin izan dela idatzia, gainera. Atrebentzia ez bada, Cahiers du Cinema aldizkariak 2020ko apirilean kritikari eskainitako ale bereziari begirada bat emateko gomendatuko nieke (765. zbkia), bertan topatuko baitituzte hemen aipatzen ari naizen hainbat ideia, zinemari bezalaxe legozkiokeenak orobat literatur kritikari. Demagun, hauxe: “Kritika ezkorrak ez dira suntsiketa edo zentsura ariketatzat hartu behar, film baten jaiotzatik eratortzen direlako, hots, gertaera baikor batetik: filmaren existentziatik beretik”. Aitzindaria izan zen Cahiers du Cinema, baina haiek ere jabetuak dira postkritikaren garaian gaudela. Ghislain Deslandes irakaslearen hitzak jasotzen dituzte, besteak beste, kritikaren galbidea “zalantza egin beharrean baieztatzea, partekatu beharrean eskumikatzea, eta, funtsean, mundua eraldatzen saiatu beharrean hura epaitzea” dela baieztatuz. Gero, Charles Baudelairek 1846an jada esan zuena ere gogorarazten digute: “Kritika orok, izate arrazoirik izango badu, partziala, apasionatua, politikoa eta ikuspuntu esklusibo batetik egina behar du izan, beti ere ikuspuntu horrek horizonte berriak zabalduko balitu”. Ez gara gu izango flâneur handiari kontra egingo diogunak.

      Ez dakit irakurleak Jean-Yves Jouannaisen Artistes sans œuvres obra ezagutuko duen, baina Silueta eleberriaren nondik norakoak ulertzeko zinez liburu gomendagarria dela deritzot. Esan dezadan behingoz: oso liburu borgestarra idatzi du Ibarbiak, idazketaren ustezko inozentzia oro guztiz birrindu eta errepikaren apologia eginez. Ez nahastu, ordea, errepikapena erreprodukzioarekin. Ibarbiak ez ditu bere testuak eraiki edo erreproduzitzen, kultibatu egiten ditu. Jouannaisek gogorarazten digunez, Jorge Luis Borgesek idazketa oro berridazketa bat dela defendatzen zuen, irakurketa idazketaren aurretik dagoelako beti, eta idaztearen ariketa, egiaz, aurretik jada bazegoen beste zerbaiten gainean idaztean datza halabeharrez. Borgesek defendatzen duena ez da idaztea ezinezkoa denik, baizik eta ez dagoela “idazketa hutsik”, idaztea hasiera-hasieratik izan delako “irakurri-eta-berridaztea”. Borgesen El milagro secreto ipuina dakar Jouannaisek honen adibide gisara eta ipuin harekin gogoratu gara gu ere Silueta irakurtzean.

      Ibarbiak darabilen tonuari dagokionez, ez zaio ironiarik falta. Hortik etorri zaizkio makilakadak, gauza bat adierazi eta kontrakoa esan nahi izatea ez baitago boladan. Ironia —“desesperatuen kortesia” esaten zion Francis Picabiak— sarkasmoarekin nahastu du batek baino gehiagok, baina lehenbizikoa dotoreagoa da puskaz, uko egiten diolako mespretxu adierazpen orori, ironiak hartzen duen distantzia salbatzailea delako beti eta inoiz ez kondenatzailea: jarrera horrek arnasa hartzea permititzen die nola objektu begiratuari hala behatzaileari; kasu honetan, “bahituari” eta “bahitzaileei”. Hala, ironia jaulki orduko, erantzunaren zain geratu gabe, begiratzaile ironikoa abiatu da jada bere begiradaren biktima izango den hurrengo objektuaren bila... Horretan datzalako zenbaitek koldarkeriarekin nahasten duten “kortesia”, edo are, eskuzabaltasuna. Ironia fedea baino zehatzagoa da, ez delako gizakiaren baitan orokorki pausatzen, gizakiaren leku jakinago batean baizik: bere inteligentziaren baitan. Eta hau azaltzeko Jean-Yves Jouannaisen hitzetara itzuli beharko genuke berriz, hark esaten baitu ironia artearen mugak birnegoziatzeko tresna bat besterik ez dela. Ez al zen hori gure zeregin behinena eta nagusia? Noiz utzi zion literaturak arte ederretako bat izateari?

      Ironiarik gabe diot.