Heriotza

        Ricardo Salvat Bilbora hitzaldi bat ematera datorrelarik —«estuvimos dos días juntos con Gabriel, y yo le encontré cambiado, como falto de entusiasmo»—, beste Gabriel bat aurkitzen du [532].

        Apirilean, Santi Onaindiak Deustuan ikusten duenean, heriotzaren aieruak nabari ditu: «Ezagun zituen arpegian gaixoak egin urratsak. Ea'n eta, izan zan aize egoki billa, osasun billa, baiña ez zedukan osabiderik. Etzuen nai iltzerik, ala ere, maite bait zituan bereak eta euskera» [533].

        Maiatzaren 15ean, Gernikan, ETAkide bik Domingo Sánchez Muñoz, paisanoz euron atzetik zihoan polizia hil zuten. Guardia zibilek Iñaki Garai eta Blanca Sarriegi etxejabeak tirokatu eta hil zituzten. Haien etxetik zaurituta ihesi atera zen Josu Markiegi Aiastui ETAko militantea Mendieta baserrian ostendu zen, baina bila zihoazkion zakurrek arrastoa hartu eta berarengana eraman zituzten guardia zibilak: arma barik eta eskuak altxatuta atera zitzaien mutilari tiro egin eta berton hil zuten eta beronen gorpu biluzia Gernikako Guardia Zibilaren kuartelaren aurrean erakutsi zuten luzaroan.

        Bazioen mutilaren oroigarriak: «Euskadi ta Askatasuna / ETA / Motriko / Jesus Maria Markiegi Aiastui / Euskadiko gudaria. ETAko militantea / 1955ean Arrasaten jaio zen / 1975eko Maiatzaren 14an Gernikan / hil zuten». Paperaren atzealdean, «Nire aitaren etxea defendituko dut» poema osoa, autorearen izenarekin: «Gabriel Aresti»

        Etorkizun politikoaz, ETArena barne, zera ziotsen Kintana-Tovarri: «(...) bi alderdik markatuko dute gure etniaren etorkizun hurbil batetako panoramika: kristau demokraziak eta Hirugarren Internazionalekoak (PNV eta PCE) (...). ETA, askorentzat esperantza bat da, baina dena dela, alderdi probisional bat da, eta normalitate demokrata batetan ez du objetiborik ukanen (kasurik hurbilena Portugaleko LUAL da) [534].

        Garai honetan, aita Berriotxoa astero-astero joaten zaio etxera, arteaz eta literaturaz hitz egitera: «Hil aurreko Gabonetan (edo gabonak-inguruan) egin zan Euskaltzaindiaren batzarra Azkoitian (zalduntxoekin batera). Irakasle tituloak eman ziran bertan.

        »Lizundiak eraman ninduala aruntzakoan, uste dut. Bilboruntza etortzerakoan, "Bakarrik etorri zara, Gabriel?", galdetu nion. "Bai". "Ba, bakarrik joatekotan bazara, biok joango gara". Eta pozik artu ninduen (Orduan atera genduan erretratua Insausti-ren aurrean). Berba asko eta asko egin genuen; bidean aberia txiki bat zeukan automobilak, eta denbora asko egin genuen aldapa-gora batean, Debako suministrora eldu artino. Orduan erabaki genuen astero-astero egingo genuela bion artean tertulia bat bere etxean. Asteazkenetan joaten nintzan bakoitzean, eta azken bako berbaldietan ibiltzen ginan.

        »Inoiz pentsatu nuen ohar batzuk hartzea, baina gaiei baino gehiago begiratzen nion izaten genuen poztasun eta bake aldiei, eta orain ezin ninteke zeaztasunetan sartu. Gauza bat esango nuke: nere iritzian, asko zabaldu jakola bere arimia. "Gauza batzuk ez ditut lehenagoko moduan ikusten" esan zidan behin. "Bizitzea nahi, Gabriel?", esan nion, eta berak: "Bai, bizitzea nahi!". Zintzotasun handiaz erantzun zuen. Eta apaltasun handiaz, nere ustez. Berba onak euki ebazan bere lagunentzako, eta beragaz polemikak ebezenentzako be bai. Baketasun handiagaz ibiltzen ginen beti. Oso patsara onean. Nik behintzat baketasun handiko oroimean gordetzen dut Arestiren tertuliaz. Biok bakarrik egoten ginen. Gutxitan egoten zen Meli bera ere. Galderaren batzuk egiteko deitzen zion. Bion artean bakarrik elgarrizketak egitea gustatzen jakon.

        »Ondo irtengo zuela operatzetik uste nuen nik, eta horregatik ez nituen kontuan hartu garrantzi handiko gauza batzuk. Ez dakit ausartuko naizen egunen batean oroimen ohar batzuk idazten. Baliteke. Baina astiro-astiro egin beharko nituzke. Oso astiro, segurantza gutxi dut gaur behintzat. Eta konpromiso handia litzateke arineketan idaztia gaur» [535].

        1975eko maiatzaren 27an, Basurtuko ospitalean operatzen du Rey Baltar medikuak.

        Oraindik ere «Zer hostia!» azken poematxoa idazteko adorea dauka [536].

        Operatzeko, aurretiaz odola behar zela diotsote Meli Estebani. Nori deituko, larritu egiten dira. Gabriel Arestik: «Llama a la Academia». O-  behar da. Joanes Batista Bergara, Juanjo Zearreta, Rosa Mari Arza, Arzua anaiak, Koldo Zuazo, Alfontso Irigoien, Edurne Enbeitia, Begoña Bilbao, Marga Matos de Ezenarro... doaz. Gabriel Arestik ospitalean odol emaileentzat dagoen liburua sinatzeko eskatzen die.

        «El Sr. Gabriel Aresti fue operado el 27-V-75, por padecer una severa hipertensión portal, con gruesas varices esofágicas y ascitis, por cirrosis hepática de origen post-hepatitis» [537].

        «La operación (...) parecía haber resultado satisfactoria» [538], baina Meli Esteban ez da bere albotik aldentzen. Ama ere joaten zaio. Behin gonbito handiak botatzen ditu, neke-minetan ito beharrean «Yo pensé, por el color, que era el hígado mismo», zioen emazteak.

        «De repente, la madrugada del domingo al lunes, empezó a empeorar, y ya no se podía evitar lo que todos temíamos» [539]. Begoña erizaina ere, Natxo de Feliperen emaztea, hantxe dago. Saizarbitoria egunero etortzen zaio bisitan, Donostiako puntatik. Behin Gabriel Arestik galde egiten dio Begoñari: «¿Verdad que me puedo morir?».

        «Su habitación nº 7, del pabellón Allende, estaba a oscuras y en su puerta asomaba este fatídico letrero: "Por orden facultativa, queda terminantemente prohibido las visitas (...)". Solamente oí un grito convulsivo, rítmico y tremendo de Gabriel, mi amigo y maestro: era un grito infernal» [540]. Gabriel Arestik, minaren minez kasik oharkabean, emazteari bere ondora oheratzeko eskatzen dio, bere alabak ekartzeko, azken agurra egin diezaien.

        «Ha muerto amándome y llamándome como cuando vivía: ¡Meli!, ¡Meli! Estírame la sábana, levántame la cama. Meli, llévame a la silla. Meli, que me quiten esta sonda, aunque sólo sea unos segundos. Meli, ¿hay algo en el buzón? Meli, ¿quiénes han venido a visitarme? Meli, dame la mano. Meli, tráeme las niñas. Meli, ¿me voy a morir? Meli, júrame que me enterrarás como yo quiero» [541].

        Gabriel Arestiren azken borondatea bere gorpua, elizara eraman gabe, Meabe idazlearen ondoan lurperatzea da. Bere poesien berpublikatzea, Ibon Sarasola eta Jon Juaristiren [542] eskuetan utzi zuen; euron kantatzea, berriz, Natxo de Feliperen bozean [543]. Horrez gainera, Bilbo, Donostia eta Baionako katedraletan kristauek meza bana eskaintzen bazioten, eskerrak ematen zizkiela.

        «Se hizo una anastomosis espleno renal el 27.V.75» [544].

        «Dejaba de existir en el hospital civil de Basurto (Bilbao), Gabriel Aresti, el poeta vasco, a sus cuarenta y un lozanos años, bajo el azote estúpido de unos sufrimientos indecibles, agravados por una lucidez mental plena» [545].

        «Falleciendo en el post-operatorio con un cuadro de coma por insuficiencia hepática el 5.VI.75» [546].

        [532] Angel Zelaietari 1976.III.17an egindako kartatik.

        [533] ONAINDIA, S.: «Gabriel Aresti il zaigu» in GOIZ ARGI (1975), 252an.

        [534] Kintana eta Tovarri erantzunez, in Artikuluak..., Susa, 1986, 231n.

        [535] Angel Zelaietari1976.IX.4an egindako kartatik. Anaia Berriotxoak Arestiren Harri eta Herri zeraman aldean bisita egunetan, eta poemen alboko zuriunean zenbait dibujo irudikatu zituen: Arestiren etxean bertan utzi zuen.

        [536] Ik. Poesia argitaragabea..., Susa, 1986, 82.ean.

        [537] Angel Zelaietari egindako kartatik.

        [538] ZELAIETA, A.: «Recuerdo de Gabriel Aresti» in CUADERNOS PARA EL DIÁLOGO. (1975), 141.a, 77-78.etan.

        [539] Id.id.

        [540] Id. id.

        [541] Id. id.

        [542] Haranburu-Altunak Aresti hil eta urtebetegarrenean bere Poesiak argitara ematean, Ibon Sarasolaren Hitzaurre eta Jon Juaristi honen Hitzatze batekin argitaratu zituen. Honelaxe hasten da bilbotarra: «Poema hauen itzulpenari bukaera eman ondoren, Kriselu-koek epilogo llabur bat egin dezadala eskatu didate. Eta hestuasun gorri batean jarri naute, halafede, ez bainaiz Ibonen prologo ederra besterik eratzeko kapaz.

        Duela urte luze bat, Arestik bere lanen argitarazioaz arduratzeko kargoa eman zidan. Ez dut inoiz dudatan jarriko hori, Ramón Saizarbitoriaren hitzak erabiliz, "Arestik antolatutako lantzamendu" antzeko bat zenik. Azkena, zeren honi inguratu eta jarraiku zitzaizkion gertaerak ezin zitezkeen tristeagoak izan.

        Hala ere, Ekainaren arratsalde haretan, ez zegoen kezkatzeko zio askorik. Aresti operatu berri zuten eta arrisku hurren guztia urrundu bide zen. Xanxa artean, egin ninduen bere testamentuaren jakile, eta bene-benetan eskertu nion legatzen zidan ohorea. Ez nuen uste praktikara eramateko ordua hain hurbil zegoenik.

        Zeren, hala Meli nola Gabriel pozik baitzeuden. Ordutik kimatzen zen udaldiaz mintzatu ginen: Arestiarrak ez ziren Eara joanen, pazientaren hobekuntza definitibo hat lortu arte. Bitartean, ba zuen Gabrielek zer egin: Hiztegi Berriaren jarraipenari haria hartu behar baitzion eta gainera, Meliren debekuarren, Hospitalean bertan euskal partizipioaren etorkiari buruz ikerkuntza bat egin nahi zuen. Horretarako, Menéndez Pidalen "Orígenes del Español" eskatu zion nere andreari, "Glosas silenses" direlakoak aztertu nahi zituen eta.

        Agur aldizkariaren azken zenbakiaz egin genuen. Gero, "bihar arte" batekin despeditu ginen. Hospitaletik irtetzean, xaparrada batek harrapatu gintuen.

        Harrezkero ez nuen bizirik ikusi. Pidalen obrarekin ilzultzean, biharamunean, medikuaren ohar batek eragotzi zidan sarrera. Arestiren egoera gaizkitzen zen eta, hots, sendagileak bisita guztiak debekatzen zituen. Bi egun geroago, heriotzaren berria heldu zitzaidan.

        Zertarako eta nola konta egun haietako oren larriak! Bizpahiru irudi besterik ez zait memorian geratu: Beharbada Meli, dolore eta nekeak garaiturik, Andolin Eguskitzaren malkoak, hilobiaren aurrean askatutako hauen isil hura, edo Gabrielen aurpegi baretsua, hilerrian zerraldo.

        Ordutik honera, askotan pentsatu dut Gabriel oker zegoela niri dagokidanez. Ez dakit nire egiazko neurrian hartu ninduen ala, aitzitik, inpresio multzo nahasi eta faltsu batek nigan fidatzera eraman zuen: gauza gehiegik bereizten baikinduten, eta ez ziren txikienak euskal populuan zuen fede sendoa eta, etorkizunari so eginik, nolabaiteko optimismo bat. Partitzen ez ditudan gauzak, hain zuzen.

        Horregatik, Aresti eta biok hain ados ez geundela dakidalakoan, ez dit minik ematen hainbat deskubrimendu berantak eta hainbat desitxuratze interesatuak. Orain, Aresti hilik eta ehortzirik dagoenean, uler eta barka bide dakizkioke bere boutade guztiak. (Zer arraio barkatu behar?). Bakoitzak ura bere errotara eramaten saiatzeari ez deritzat gaizki. Zer esan dezaket nik, neure objetibotasuna zalantzan jartzeko hainbeste arrazoi astun dudala? Zenbat irakurle hainbat irakurketa —gauza jakina da— eta Uribeko olerkariak ezin lezake inoren manaiurik sala. Honela —soilik zentzu ironiko honetan— ontzat eman nezake "Aresti Euskal Herri osoarena dela" baieztapena.

        Beraz, ez noa Arestiren obraren giltza nagusia eskeintzera, gerizpean geratu den esanahiren bat azaltzera. Ez eta ere exegesis berri edo dirdirant bat osatzera. Irakurketa posible bat seinatzera mugatuko naiz». Juaristiren ustez, «Arestiren sinbolo iraunkorrenak ez dira urbanoak. Aitzitik, askok antiprogresistatzat sailkatuko luketen pentsamendu korronte batean situatzen dira» . (Ik. 257. oharra).

        Azken Harria ere Jon Juaristik prestatu zuen, kriterio honekin: «Aresti-k niri esan zidan (1974.ean edo) beste liburu bat egin nahi zuela eta izenburua ere eman zidan: "Azken Harria". Poema guztien edizioa prestatu nuelarik, uste nuen bere desioa bete behar nuela eta batasun argirik gabeko poema multzo bat bildu nuen beste liburu batean eta "Azken Harria" deitu nion. Baina "Harrizko Herri Hau" egin ondoren, Aresti-k beste poema asko egin zituen». (In Bilbok bere seme prestuari..., 125ean). Juaristik egindako itzulpen hauei guztiei buruzko oharrak ik. AZURMENDI, J.: «Aresti: sentsibilitate konkretu bat (aurre ohar batzuk eta hiru azterkizun)» in JAKIN (1985), 36a.

        Apud Juaristi aurkitu eta argitara eman ditu Karmelo Landak «Ertzillako murru zabaletatik», «Mendi ferdea» (Kandela 22an argitaratua) eta «Pilar». (Ik. in Poesia argitaragabea...).

        Jon Juaristirenean baziren Arestiren beste lanen batzuk ere, zeintzuen parada hauxe izan baita:

        «Los que hayan leído a J. Joyce en inglés y puedan comparar un Joyce y un Hemingway entenderán esto. Por ello es prácticamente imposible traducir el Ulises de Joyce al castellano con todas las matizaciones empleadas por Joyce, y, sin embargo, puede ser perfectamente traducido al euskara sin perder ninguno de sus matices (...).

        Zoritxarrez, Joyce-ren itzulpen hipotetiko hori, existitu balitz, betirako galduko litzateke. 1975-aren Irailaren 15ean, Erakunde Benemérito batek errejistro bat egin zuen nire etxean. Errejistro honetan aurkitutako material subversivo delakoa, Isaac Deutscher-ren "Las raíces de la burocracia" artikuluaz eta Gabriel Arestiren eskueskribu multzo haundi batez osatzen zen. Francoren heriotzaren ondoren, eskueskribu hauk berreskuratzeko ahalegin gutiak alferrak izan ziren. Egun ere, ez dut haien destinoa ezagutzen. Maiatzeko Amen semeak bezain desagerturik diraute. Eta haien artean, posibleki, Joyce-ren euskal itzulpen bakarra».

        [543] Conf. ASKOREN ARTEAN: Euskaldun berriekin euskaraz. Bilbo, 1975, 185-203.etan.

        [544] REY BALTAR-en esandako kartatik.

        [545] ZELAIETA. A.: «Recuerdo de Gabriel Aresti» in op. cit.

        [546] REY BALTAR-en esandako kartatik.