Basarri bertsolaria eskolatzen

        Gerra ondorengo euskararen bizitzan, berebiziko eragina izan duen aldizkaria Zeruko Argia astekaria izan da. Lehen zenbakia —bigarren etapa honetakoa — 1963ko martxoaren 3koa da.

        Azaroan, «Baserri bertsolariari» izeneko artikulu bat eman zuen argitara Gabriel Arestik [147]. Bertsolarien poetatasuna defendatzen du: «Artikulu labur honetan gauza bakar bat esan dezaioket Baserriri, bertsolariak ere poetak direla, poeta baserritarrak, (nire lagun on batek dio bertsolariak direla egiazko poeta sozial bakarrak) eskolarik gabeko poetak, baina nire iritzian euskaldun poetarik hoberenak, olerkari guztiak baino hobeak».

        Hilabeteren barruan, Basarrik arrapostua ematen dio, ohi duen paternalismoaz [148]. «Babak lapikotik atera» dituela uste du Errezilgo bertsolariak eta ahalegin handiak egiten ditu poeten jakituria (eskolastikoa) eta bertsolarien ez-jakituria azpilerrotzen. Ezin du ulertu Arestiren ateraldia: «Bi "premio irabazitako poeta bat", bertsolariak bezelako poetarik eztagola esaten, eta inoiz poeta izan eztan eta izango eztan bertsolari apal bat, euskal poetak beren tokian jarri asmoz».

        Idazleak berehala erantzuten dio, «Nire ofizinatik» [149]. Basarriren iritziok «euskal literaturaren kaltean datortzala» uste du. Eta arrazoiak eskatzen dizkio. Artikulu luze honetan pasarte hau azpimarratuko genuke: «Bai, Basarri, poesiaren sentidua aldatu egin da, eta eztirudi zu konturatu zeranik. Txirritaren eskola mespresatzen duzu, eta bertatik aldaratzen zera. Olerkariakana jo duzu, eta oiek eztaukate zuri ezer erakusteko. Trukean eztezu ezer irabazi. (...) Nik uste artistaren aurreneko obligazioa ori dala, lengo bide zarrak hobetu, eta bide berriak billatu. Bestela artistaren inspirazioa modu ezagunetan itoko da. Ala gertatzen da bertsolaritzan ere. Bertsolari gutxi dagoen lekuan eta denboran, bertso kaxkarrak, exkasak... egiten dira».

        1963ko abenduaren 22an amaitu gabe utzi zuen lanari, 29an eman zion bukaera [150]. «Laudion, abenduaren bian» izenpetua datorren zati honetan, bertsoa zertan datzan esaten du: «Bertsoaren puntu batean, munduko zorakeriarik aundiena esan liteke, baldin bertsoaren ideia bakar orri mesedea egiten badio, entzulearen adimentua, ideia orretara eramaten baldin badu. Beraz, bertso batean ezin trata liteke bi gai diferenteren gaiñean». Xenpelar hil zenetik ez omen da Gipuzkoan egon bertsolaririk bertso-klase berriak asmatu dituenik. Arestik hauxe eskatzen die bertsolariei: «Eztitezela erraztasun trankil orretan gelditu, bertso klase berriak asma ditzatela, bestela bertsolaritza gelditasun orretan ito eta galduko da».

        Bertsolaritzan, bere ustez, bada eskola bat, bere estetika markatu duena: «Gipuzkoan —ziotson Basarriri— bertsolari eskola bat izan da, guk Txirritarena deitzen dioguna, ez ura fundatzailea izan zelako, ezpada ura eskola orretako bertsolari on eta trebe gallen izan dalako... Nire iritzian, bertsolaria izateko, eskola orretakoa izan behar da». Hortik Basarriren bekatua: «Eskola orretako bi portaera konbatitzen ditu: bertsoaren batasuna eta puntuaren aberastasuna».

        Basarrik laster batean eman zion bere erantzuna [151], bukaera honekin: «"Astea" eta "Atea" puntu baldartzat jotzen ditugun arte —horrela uste zuen Arestik— bertsolariak eztute balioko gauz geiegi esango».

        Basarrirekin izaniko eztabaida hau zeharo garrantzitsua zen Arestirentzat: «Desde que los bersolaris se han acercado al convento por dejar la sidrería, no creo que haya bersolari que dé cuenta de cuál es su misión, de por qué y para qué compone y canta. Se dedican a hacer reír o hacer llorar, olvidándose de que lo que tienen que hacer es hacer temblar. Verdaderamente Lazkao-Txiki es un buen cómico, pero mejor lo es Gila. Xalbador es un gran lírico, pero me quedo con Paul Eluard o Blas de Otero. Pero, sin embargo, los bersolaris viejos no me dejan elección, me tengo que quedar con ellos o quedarme sin nadie. Mentira me parece que el magnífico tema que les fuera impuesto a los bersolaris Lopategui (vizcaíno) y Mattin (labortano) en la final del frontón Anoeta, fuera desaprovechado de aquella lamentable manera. Dicho tema fue «los consejos que un padre daría a un hija suyo que comienza a despertar a la vida sexual», digno de Xenpelar y Udarregi, bella lección de humanidad, que, sin embargo, motivó serias dudas entre los jurados antes de ser definitivamente adoptado, prueba de la timoratez de muchos de nuestros «intelectuales». Actualmente los bersolaris hacen su reunión anual en el convento de los Padres Carmelitas de Marquina. A semejante reunión no hubieran arrastrado a Txirrita ni atado (o a menos que le hubieran dado una buena soldata). Txirrita se hubiera quedado en la sidrería. En aquella sidrería, por ejemplo, en que una vez, cantando el gran Lujambio, entró cierto vagabundo, hombre ya muy anciano y vicioso, dado a la perdición y el escándalo, que pordioseaba su escaso alimento y abundante libación. (...)

        »Ya el viejo en la sidrería, servido de su vaso de claro navarro, en el momento en que lo acercaba a los resecos labios, le llegó el canto de J. Manuel Lujanbio, el bersolari del caserío "Txirrita", quien en versos redondos, bien cuadrados, mayores de cinco puntos, tres con el mismo y terminando con las mismas palabras al igual que "Limosnatxo bat eskaturikan Jainkoaren izenean" de Pello Mari Otaño, no sólo afeó su vida, su crimen, su alevosía asesina, sino que reprobó su mísero estado actual, al que consideró como fruto y lógica consecuencia de aquél. (...)

        »Los bersolaris ya no son así. Ya murió Txirrita, y Basarri los sacó de las sidrerías. Ahora se reúnen, como el precepto anual, por lo menos una vez al año, en un convento. Ya no son pueblo, ya están más arriba. Ya, quizá por eso y siguiendo las observaciones de gentes dignas de todo crédito, el pueblo empieza a aburrirse con ellos. Lo cual querría decir que el bersolarismo comienza a fenecer».

        Garai hauetan bertsolaritzaren landa barruan dihardu Gabriel Arestik, bileretara ere joanez: «Bertsolari klasikoen mireslea zen. Garai hartan jadanik mitoa zen Baserriren estiloa eta ideiak ezin zituen irentsi. (...) Frankismoaren aho-ahoan oraindik, Pilarika egunean bertsolari eta bertsozaleen batzarra egiten zen Markinako karmeldarren komentuan, bertsolariek egun hartan inon ez zutela kantatzen baliatuz. Urte batez Aresti ere agertu zen, bere burua bertsolari edo bertsolaritzaren barruko ikusten baitzuen. Barruko, baina astintzaile. Pentsa dezakezuen armonia tradizionaleko lagunarte lasai eta baketsu hartan, Arestiren interbentzioak esteak irabiatu zituen, gehienak marmarka: "Zertara etorri duk hori, bazterrak endredatzera?"» [152].

        [147] ZERUKO ARGIA (1963), XI.17ko 4.ean.

        [148] Ibidem. 1963.XII.1eko 6.ean.

        [149] Id. Id. XII.22ko 4.ean. Basarriren «Nire bordatxotik» delakoaren antitesia, beraz.

        [150] Id. id., XII.29ko 4.an.

        [151] Id. id. (1964), I.12ko 6.ean. «Nere bordatxotik, gizonetik gizonera» titulatua.

        Honelaxe laburbildu du Jon Juaristik hau guztiau: «José Manuel Lujambio, Txirrita ("El Grillo"), el último de los grandes versolaris de la Restauración, había sido públicamente humillado por Aitzol y los Olerkariak, que consideraban su eusquera deficiente y castellanizado, según los criterios imperantes en el medio nacionalista». (Ik. JUARISTI, Jon: Sacra Némesis. Madril, 1999, 171.ean).

        Euskal Harria poemarioko «Hibai Ugaria» deiturikoan, Lasarte bertsolaria hobesten du, guztien gainetik:

                «Granadako Eizmendiren kontra

                Uztapideko Manubel

                eta mundu guztiaren kontra

                Lasarte».

        Garai hauetan, eta gerotxoago, Arestik berak ere «konspiraziotxoren» bat egiten du bertsolarien jardunaldietan: «Hicimos el concurso de los versolaris por Andramaris de Agosto y se organizó la marimorena, con Embeita y Fray Sonrisas que le quitaron y robaron la chapela al cojo de Larrauri, por lo que este se quejó de nepotismo y yo también eché mis versos y los líos se hicieron aún más enredados». (Peilleni, 1959.II.3an)..

        Goiko kartan Arestik dioena, antza denez, 1958ko abuztuaren 24an jokatu zen, «Arenala puntatik puntara beterik» zegoela. Txapelduna «Valentin Embeita jauna gelditu zen eta Bizkaiko Diputaziñoaren kopa eta iru milla peseta eman zitzaizkan; bigarren, Juan Ormaetxe jauna eta Bizkaiko Ahorro-kaxaren kopa eta bi milla peseta». (Ik. EUSKERA (1958), III, 172an).

        1959ko Bizkaiko Txapelketaren lehen sailkapenak, zeintzuetatik Balendin Enbeita, aurreko urteko txapelduna zenez gero, libre baitzegoen, Urkiolan, Mungian, («San Pedro bezperan, bagillaren 28-an»), zazpi bertsolariren artean (Larrauriko Juan Ormaetxe hau txapeldun gelditu zen), Bermeon, Markiñan eta Zeanurin jokatu ziren. Azkena Bilbon jokatzekoa zen, 1959ko abuztuaren 30ean, Bilboko jaien barruan, «baña altabozakin estroposo bat izanik, aste bete atzeratu bear izan zan. Bilboko Arenalean amar milla pertsonatik gora zeuden (...) Valentin Enbeita-k irabazi zuen txapela. (...) kopa nagusia eta Bizkaiko Ahorro Kutxaren iru milla peseta. Bigarrena Azpillaga-k, Bilboko Ahorro Kutxaren kopa ederra eta milla peseta. Gaiñerako guziak, berriz, milla peseta bakoitzak». Garai haietako 1.000 pezeta, Ormaetxeren orduko soldata bat zen, hor-hor. (Ik. EUSKERA (1959), IV, 255ean. Berriemailea, Irigoien (?)).

        Handik bi urtera, Bizkaiko laugarren txapelketa nagusia jokatu zen. Bilboko Coliseo Albian, 1961eko abuztuaren 27an. Epaimahaikoak, «Jose Echeandia, Eusebio Erquiaga, Gabriel Aresti, P. Marcelo Andrinua, Sabino Berasaluce eta Alfonso Irigoyen». Txapeldun Juan Azpillaga eta Deunoro Sarduy, bigarren. (Ik. EUSKERA (1961), VI, 363an).

        [152] Arestiren artikulua: «La sidrería y el convento. (O sobre cuál es la mejor escuela para un bersolari)». «Escribe Gabriel Aresti / De la Academia de la Lengua Vasca» in HIERRO (1966), VIIko 2an. ... Eta gure heriotzeko orduan teatroan ere Benedictus pertsonaiak hitz egiten du Joxe Manuel Lujanbio honetaz. Karmeldarrenean eginiko bileraz, AMURIZA, Xabierrek in GARA (2000), VI.3, (Mugalari 8an).