Kreazio-lanaren eragina

        Xesus Alonso Monterorekin 1966ko udaberri inguruan jartzen da harremanetan: «Lo conocí en Bilbao en la Semana Santa de 1.966. Estaba con Juan S. Martín en la Ac. de la L. Vasca. Me dijo haber traducido al vasco un poema —o dos— de Curros Enrríquez, poeta al que era aficionado. No sé dónde se publicó esa versión.

        »Yo "preparaba" entonces el libro colectivo A. Machado con nosa voz (Lugo. 1966). Queríamos que en una sección figurasen poemas en homenaje a Machado en gall., cast., y euskara. El suyo, que tengo, no lo incorporé al libro por llegarme tarde.

        »En carta (18.4.66): "Deseo que sea de su gusto, aunque disiento con la mayoría sobre la significación política de tanto Machado como sus compañeros de generación.

        »De todas formas he procurado entregar lo mejor de mí mismo en el poema".

        »Él y Gregorio San Juan fueron alguna vez jurados en los cuentos gallegos de Euzkadi de certámenes literarios gallegos.

        »Ahí, en Bilbao, los estudiantes gallegos lo trataban» [257].

        Era berean, kataluniar kultur mugimenduarekin ere harremanak ditu (nahiz eta ez gailegoekin adinakorik). «Dudo un poco —idazten zuen Ricardo Salvatek— sobre la fecha en que conocí a Gabriel Aresti. Me parece que fue en el año 66 cuando él vino a dar una lectura, si no me equivoco, de su espléndido libro de poemas Harri eta Herri. Este recital lo organizaron unos estudiantes vascos y creo que tuvo lugar en una aula salón de actos de los Jesuitas de la calle Balmes. Hicimos enseguida una buena amistad y yo le presenté al poeta catalán Felipe Cid. También pasé el libro Harri eta Herri a Salvador Espriu. Espriu quedó muy interesado por el trabajo de Aresti y creo recordar que le escribió felicitándole» [258].

        Ibon Sarasolak 20 urte dituenean, Gabrielen poesigintzak berebiziko arrakasta du belaunaldi kultu berriengan: «Intransijentzi, dogmatismu eta integrismu gehiegi nabaritzen da euskal-argitaldarietan (...) Danok gogoratzen degu (Harri eta Herrik) atera zuen zarata (...). Orduezkero idazle txar baten liburu debekatua da euskaldun askorentzat. Euskaldun gazte askok ez dute ordea hola pentsatzen: Donostiako Biblioteka Probintzialera joaten naiz estudiatzera. Harri eta Herri da han estudiatzen duten unibertsitarioek ateratzen duten euskal-liburu bakarra (euskal-liburuak, euskerazko liburuak dira). Ba dira unibertsitarioak euskal-literaturan liburu hau bakarrik ezagutzen dutenak. Euskera jakin gabe liburu hau erosi duten unibertsitarioak ere ezagutzen ditut. Norbaitek euskal-literaturataz zerbait galdetzen badit, Harri eta Herri lagatzen diot. Orain arte, arrituta gelditu dira danak, ez baizuten uste euskal-literatura mailla ortara iritxi zanik.

        »Hauek guztiak, ez dira hitz edo iritzi: Errealidadeak dira. Zeren Harri eta Herri, sortzen ari dan Euskal-herri berri batek merezi duen lehenengo liburua da» [259].

        Ibon Sarasolak delako artikulu hori idatzi zuenean, 1966an, Gernikako hiriaren fundazioaren seiehun urteurrena ospatzen zen. Jaialdi hauetan Gabriel Arestiri hitzaldia eman zezan eskaini zion hiriko Unzeta alkateak. Baina —Vidal de Nicolásek esaten digunez, beronekin hitz egin ondoren—, Arestik gauzak beste era batean ikusten ditu: «Mucho agradeceré —diotso ekainaren batean Unzeta alkateari— a Ud. tome las medidas procedentes para que la misma sea aplazada por lo menos un par de meses (...). En carta que le escribí al aceptar pronunciar mi conferencia, le dije que era mi intención dejar complacidas a la autoridades y emocionado al pueblo. Por innumerables comentarios recogidos de la boca de éste, paréceme difícil cumplir semejante doble propósito, por lo que considero que la medida más acertada sería el aplazamiento sine die de mi conferencia.

        »Por otra parte, ¿cómo va el ambicioso proyecto de protección de nuestra lengua natural por parte de la Diputación de Vizcaya?».

        Ekainaren 7an, Sarasolaren artikulua irakurtzen du Zeruko Argia-n, eta berehala bidaltzen dio beronen itzulpena emazteari. Eskutitzak ez du fetxarik, baina Eibartik (Rocandion dabil lanean), igorria izanen da. Honela ziotson: «Querida Meli: / Te copio esto de Zeruko Argia. Naturalmente me ha emocionado y halagado. ¿Esta gente qué diría si fuere a Gernika? / Bueno, hasta el miércoles. Te quiero más que nunca. / Besos a las nenas y a ver si Nerea la veo el miércoles. / Gabriel» [260].

        Ekainaren 5ean, berriz ere Unzeta alkateari idazten dio: «Aludo a mi carta del 1 ° de los corrientes y a la conversación mantenida con Ud. el día-4° de los corrientes en el Palacio de la Diputación del ex-señorío de Vizcaya, únicamente para ratificarme en los términos de la misma, en el sentido de que el próximo día 18 no daré mi conferencia en esa. Además de las razones apuntadas, está la de que no puedo defraudar a una juventud vasca que tiene puestos sus ojos en mí.

        »Lamentaría que esta final decisión mía pudiera tener consecuencias que serían perjudiciales para todos».

        Bazuen auzi honen berririk San Martinek, zenbait urte beluago azaldu ere egiten duen moduan:

        «Unzeta alkate zenak Aresti konprometitu zuen. Hain zuzen, garai hartan Aresti Eibarren bizi zelako, barru-barrutik ezagutzen dut orduan gertatua. Gernikan hitzaldi batekin, parte hartzera eraman nahi zuten eta egin zuten programa, kasik bere gogoz kontra, programan iragarri ere bai, baina niri aitortzen zidan: "Ez noa programatik nire izenik kentzera, baina egunak hurbiltzen direnean ezetza emango diet eta horrekin frakaso batera bultzaraziko ditut". Berak bazekien hori, nik ere bai, baina nonbait "Eladioek" ez zekiten, eta bereziki hortik egurkada handiak hartu zituen, zigor gogorrak. Eta horren ondoren "Euskal Harria" liburua atera zuenean izan zituen kritikak. Berak, etsita, desesperaturik, esan zuen: "Ez noa gehiago euskeraz idaztera". Baina batzuk bultza egin genuen jarrai zezan. Ordukoa da despedida gisa bere ustezko poemarik hoberenak bilduz prestatu zuen "Antologia laburra", nik Egan aldizkarian argitaratuko nuena. Niri kopia bat bidali zidan eta kopia hori hor neukan, bazterrean, eta duela bost urte "Obra guztiak" agertu ondoren konturatu nintzen hutsune batzuk zeudela, falta zirela poema zati batzuk, beste batzuk gaizki jasoak, eta azterketa bat egin nuen. Denak ordenan jarririk, "Egan"en publikatu nituen bere gutunarekin batera. "Antologia laburra" lan hori ze arrazoigatik egin zuen? Bere hautapena pertsonala agertzeko azken batean, eta tartean bazeuden beste zenbait poema inoiz argitaratu gabeak. Uste dut oso interesantea dela "Antologia laburra" deritzan hori, gutxienez bere gogozko obra hor agertzen duelako» [261].

        Ibon Sarasolak aipatzen dituen horietariko irakurle bat Xabier Lete izan zitekeen, bederatzi urte geroago esaten baitigu: «Neretzat, Harri eta Herri irakurtzea deskubrimendu garrantzitsu bat izan zen, Txillardegiren Peru Leartzako izan zen bezelaxe. Gauzak argi. Batak poesian eta besteak prosan, euskal mintzairaren indarra eta espresibitate berri baten hildotik deskubri erazi zizkidaten, eta, besteak beste, deskubrimendu horri esker euskaltzaletu nintzen, han hemeretzi-ogei urteko inguru hartan» [262].

        Eskritoreek sarritan aipatzen dute, garai honetan, Arestiren izena, literatur autore klasikoa bailitzan. Saizarbitoriak «haren beti paratuko naiz gizonaren alde» [263] gogoratzen duen moduan, Mendietak «nik diot: deabruak gaitzala libra agure eroetatik» [264] perpausarekin hasten zuen artikulua.

        Ramon Saizarbitoriak seme-maitasun moduko bat du Arestiz.«Hoien mendietan... behoietaz pentsatzen» irakurtzean ezin dugu Aresti gogoratu besterik egin, artikulu honetan agertzen den humanismoaren azpitik. Berton euskaldunaren definizio hau eman zigun: «Euskalerria (...) norberak izerditutako ogi garratza jaten duena» [265]. Ateraldi honek inon deneko zaplada bat erakarri zion geroago, zenbaitek ezin izan baitzion barkatu definizio horretan La Peñaren gaineko Ollarganen pentsatzea, eta are gutxiago ondotik pasatu zitzaion neskatilari «Agur, morena» oles egitea.

        Garai hauetan hainbat euskal eskritore gazte hurbildu zen Bilbo alboetako errebaletan bizi ziren inmigrante —barne inmigrante eta kanpo inmigranteen— etxaldeak, auzategiak eta gizartea ikusi eta ezagutzera; hala-nola Saizarbitoria Ollargan deiturikora, gaur desagertua.

        Erkiagak ere egin nahi duela dirudi Gabriel Arestiren alde, honako hau esaten zuenean: «Integrismu zitalberaatik aldegin bearra dogu, orraitio, eta dogun guztia bildu ta batzandu. Eta ikasi ta eratu, ornidu, ugaritu. "F" ta "H" doakabeak, zoribakoak bere, gureak ditugu; gure-gureak aspaldion» [266].

        Euskaltzaindiak, ikastolen etorkizunaz arduraturik, hiztegi bat prestatzen hasten denean, Gabriel Arestiren iritzia, «h»az batez ere, kontuan hartzen du [267].

        Juan San Martinek Ibon Sarasolaren eta Xabier Leteren aurkezpena egitean, «Beregan —Leterengan esan nahi du— ikusten da Arestiren influentzia», zioen [268], 1966. urtearen bukaeran. Jakin-en ere afirmazio berdintsuak egiten ditu [269].

        Juan San Martinek, euskal poesiaren ibilbidea ongi ezagutzen duen honek, garbi ikusten du Arestiren eragina inorena ez bezalakoa dela: «Egiz Arestik urratu zuan lotura aren oskola, era berrietara begiratuz, batez ere Harri eta Herrirekin (1964). Bere ondorengo frutuak, edo berarekin zerikusia dutenak, lenagoko batzuek beren bide zaarrak baztertuz, eldu diote gizonaren kontzientzia eragiñaz. Adibiderik onena izan da aurtengo "Agora" sariketa, presentatu diran amar lanekin, ta beratariko lau zeiñ baiño zeiñ obeak, aspaldiko urtetan euskal poesian irakurri ditudanik onenak (ta uste det guztiak ezagutzera eldu naizela)» [270].

        Gorago aipatu dugun Arestiren autoritate literario zitatze horri jarraitzen dio Azurmendik ere, «Langileen karta galdua» ematen duenean («Baina nik / esanen diet / poesia / mailu bat / dela» zitatzen du), «bai, Gabriel, garaiz atera dituzte kontuak: Mailluari kirtena kendu diote» esanez amaitzeko [271].

        Karlos Santamariaren «adiskide aundia» [272] den Gabriel Arestiri, Xabier Kintanak, aldiz, Saussureren autoritatea besapean duelarik, bide okerra hartu duela, euskarologo legez, esaten dio: «Orain-arteraiño Euskera izan dugu geure hizkuntza, baiña urrengo etorkizunean mordoilloera edo Arestiera izango bide zaiku mintzabidea» [273].

        Eta ez datoz, jakina, eskritore guztiak bat Arestiren gainean. Karmelo Etxenagusiak ez du Gabriel Aresti begiko: «Zure Milla Euskal Olerki Eder oiñarritzat arturik, auxe egin gura neuke: Antoloji-antzeko bat eratu, gai eder batzuri buruz (esate baterako: zelan ikusi dabe euskal-olerkariak Eriotza, Izadia, Abereak, Maitasuna, Aberria, Euskera, Sendia, Urte-Aro eta Gau-Egunak, t. a. Zertarako au? Ara, bein baño sarriago esaten deuskue —batez be, gaurko euskal-"yeyeista" batzuek, Aresti ta onen antzerako "eskritore" batzuk agertu arte, ez dogula izan benetariko olerkirik... Zer irakurri ete dabe gazteok?» [274].

        1967aren hasieran, Ibon Sarasolak nonbaiten egin duen hitzaldian azaldutakoak komentatzen ditu Karlos Santamariak, zera esanez: «Uste dedanez, zurekin bat nator, mamian behintzat (...) Bildurrez nago orain, ni ere herejetzat artuko nautela». Karlos Santamariak eta Ibon Sarasolak berdin hauxe ikusten zuten: «Olatu berriak Gabriel Aresti du buru eta sortzaille. Lete eta Mikel Lasa dira, beste batzuen artean, Arestiren segitzaillerik argienak, eta bide berorri ekin bear diote gazteagoak, nai ta naiez, etorkizunari arpegi emateko. Are geiago: norbaitek galdetzen baldin badizu, bien artean, Aresti eta Lizardi, olerkaririk onena dezun, erantzuna batere zalantzarik gabe egingo diozu: zure poeta, gaurko poeta, gazteen poeta, Gabriel Aresti da, alajaiña» [275].

        Zumalabek, 1967ko udaberrian, Ibon Sarasola eta Xabier Leteren poesietatik zati batzuk zitatzen ditu, beti ere Arestiren «poesia mailua da» perpausari erreferentzia eginez [276].

        Galiziako Manuel Maria poetak ere Aresti hitz lodiz seinalatzen du, honako hau dioenean: «Pro gran poeta de Euzkadi, Gabriel Aresti, os versos populares (...)» [277].

        Udan J. I.k Xabier Lete elkarrizketatzean, nahiz eta orain arte ikusi ditugun zenbait komentaristek Arestiren eskolakoa zela eta haren influentzia nabari zaiola esan, honek ez du aipatuko [278]. Itxura dagoenez, garai honetan, «bakoitzak bere posturak ahalik eta sendoen afirmatzera» [279] abiaturik zeuden.

        [257] 1975.XIV.27ko kartatik. Gregorio San Juan horrek adierazi izan du Arestiren «Aitaren Etxea» poema erreakzionarioa dela. Ik. SAN JUAN, G.: «El mito de la Casa del Padre» in EL CORREO ESPAÑOL (1986), XI.6).. (Ik. 542. oharra).

        [258] 1976.III.17ko gutunetik.

        [259] SARASOLA, I.: «Euskal literatura eta abar» in ZERUKO ARGIA (1966), VI.5eko 7.ean.

        [260] «Esta gente» izen konkretu batzuk direla esan daiteke: «Zuek, eta beste batzuk (Xabier, Sarasola, Ramon, Quintana-edo, gazteagoak), nire arrazoi bakarra zarete. Zuek jaio ez bazinate nire bizitza frakaso izugarri bat izanen litzake. Baina zuek nire postura guztiak justifikatzen dituzue. Zuek zarete nire justifikazioa, eta oin ematen didazue aurrerantzean ere bide erpinagoetatik abiatzeko». (Ik. 1966.XII.10ean Lourdes Iriondori eginiko gutuna, in Artikuluak..., Susa, 1986, 158an).

        [261] Ik. Bilbok bere seme prestuari..., 64.ean. Ik. ARESTI, G.: «Antolojia Laburra» in EGAN (1982), 1-6. 13. eta j. San Martinen edizioa; eta bertsio luzeagorako, ik. ARESTI, G.: Poesia argitaragabea... Susa, 1986, 136. eta j.).

        Arestiren euskara idazteari uzteko tentazio hauez, ik. baita ere Joxe Azurmendiri egindako 1961.V.27ko gutuna (Artikuluak..., 1986, 151-152.etan), eta Hormaetxeren informazioa: «Tuvo una crisis euskaldun. (...) Me ofreció todos sus libros diciéndome que quería deshacerse de ellos. (...) esos libros pasaron a mis manos. (...) Él tendría unos diecinueve años». (Ik. Bilbok bere seme prestuari..., 97an).

        [262] LETE, X.: «Gabriel Arestiren Heriotzean» in ZERUKO ARGIA (1975), VI.15.12.

        [263] SAIZARBITORIA, R.: «Artista horiek» in ZERUKO ARGIA (1966), IX.4-11ko 7.ean.

        [264] MENDIETA: «Autokritika pixka bat» in ZERUKO ARGIA (1966), III.6.ko 3.ean.

        [265] SAIZARBITORIA, R.: «Horien mendietan... behoietaz pentsatzen» in ZERUKO ARGIA (1966), IX. 25. 7an.

        [266] ERKIAGA, E.: «Zirikadak eta Erantzunak» in id. (1966), X.2ko 3.ean.

        [267] «Iztegia ta euskal ikastolen etorkizuna» in ZERUKO ARGIA (1966), VII.3ko 1.go eta 12.etan.

        [268] SAN MARTIN, J.: «Beste bi olerkari gazte» in ZERUKO ARGIA (1966), VIII. 14.1ean.

        [269] SAN MARTIN, J.: «Lete eta Sarasola: beste bi olerkari gazte gaurkotasunez beterik» in JAKIN (1966), 22.a.

        [270] SAN MARTIN, J.: «Gure literatura: Gaurko egoera etorkizuneruntz begira» in ZERUKO ARGIA (1966), XII.25eko 3.ean.

        [271] AZURMENDI, J.: «Langileen kasta galdua» in JAKIN (1966), (22.a), 27.ean.

        [272] SANTAMARIA, K.: «Egunetik egunera» in ZERUKO ARGIA (1966), I. 30.3an.

        [273] KINTANA, X.: «Gabriel Arestiri ihardespena» in ZERUKO ARGIA (1966), IV.3ko 3.ean. Kintanak erdi-bide bat proposatzen zuen une hartan, arkaizante kutsukoa, Cervantesen etsenplua bitarteko sartzen zuenez gero.

        [274] 1966.VII.11ko kartatik, in ONAINDIA: Eskutitzak, 238.ean.

        [275] SANTAMARIA, K.: «Ibon Sarasola olerkariari» in ZERUKO ARGIA (1967), II. 5eko 3.ean.

        [276] ZUMALABE: «Zuhaitz luzea» in ZERUKO ARGIA (1967), IV.9ko 7.ean.

        [277] Bere liburu bateko dedikatoriatik (MARIA, M.: Terra chá. Lugo. 1967).

        [278] J.I.: «Igazko ta aurtengo olerki sari bi» in ZERUKO ARGIA (1967), VIII.13.16.

        [279] LETE, X.: in ZERUKO ARGIA (1975), VI.15eko 12.ean.