Fraide ala iraultzaile?

        Juan San Martinek 1961ean Arestiren poesiak Olerti-ra bidali nahi ditu [126], eta «Jainkoa jaio da Otxarkoagan» [127] ipuina sariketa batera bidaltzen duenean, Etxaidek saritu egin nahi du [128].

        Luis Mitxelenak esanaren arabera, Gabriel Arestiren joera literarioa «gaurko auzi gorien deadar bizia eta antziñako arbasoen izkera sendoa Bilbao'ko kale erdaldunetarik datorrela orain gure biotz-belarrietaraiño, euskeraren onerako» da.

        Ikustekoa da, bestalde, Arestik garai hauetan egiten dituen itzulpenak: «Erderazko lau poeta, bi gipuzkoar eta beste bi bizkaitar: Ángela Figuera-Bladi Otero. Gabriel Celaya eta J. M. Basaldua. Gabriel Arestiren selezioa eta itzulpena», 1961ean [129]. Urtebete gerotxoago beste hau: «Bladi Otero. Mejoria haundiari. (Gabriel Arestik euskarara eman zezan, Bladi Oterok berak eginikako hautaera.) (Zati bat)», Egan-en hau ere [130].

        Luis Mitxelenak ez ditu itzulpenok ahaztuko, urte askotxoren buruan ere: «Guretzat poema itzulpen franko egin zuen, Arrueren eskez, batez ere. Itzultzen oso trebea zen: bada, esate baterako, Bladi Oteroren gauza bat baino gehiago nik itzulirik irakurri ditudanak, eta erdaraz ezagutu nituenean ez nuen batere mirarik egin, Arestik euskaraz zuzen bezain osorik emanak zituelako» [131].

        Bladi Oterorekin «hacia 1961» egin zuen ezagutza [132], eta Gabriel Celayak Episodios Nacionales [133] argitaratzean, «A. Gabriel Aresti con un abrazo grande» igortzen dio ale bat.

        Beste aldetik, eta data berberetan, adiskide minak zituen fraideen artean. Hauetariko bat Joxe Azurmendi da. «Ez dakit —dio gure galderei erantzunez— zihur-zihur Arestik eta biok noiz elkar ezagutu genuen. 1960 edo 61ean, beharbada. Kepa Enbeitaren bitartez izan zen, eta okasio honekin: nik, orduan, Donostiako irratiaren bidez Arantzazuk zabaltzen zituen programa batzuk egiten nituen, euskaraz, igandeoro. Arestik programok entzuten zituen, eta gustatzen ere nonbait, Kepa Enbeitari idatzi zion behintzat. (Kepak lehendik ezagutzen zuen Aresti, Jakin errebistatik eta personalki ere). Arestik irrati lanotan kolaboratu nahi zuen, publiko haundi batera ailegatzeko (gure programa 70 mila entzulek hartzen zuela kalkulatzen zen orduan): gai sozialak erabiltzen nituen. Handik aurrera nire programan —hamar bat minutu— Arestiren izena sarri aipatzen zen. Programa batzuk bion artean edo ere egiten genituen, batez ere poesia sozialari buruz.

        »Bolara honetan Ángela Figueraren poesiak asko erabili genituen, batzuk Arestik euskaratuta, besteak neuk. Oteroren poesiak ere bai. Otero geroago ezagutu nuen; 67-an, uste dut. Oterok asko ezagutzen zuen Aresti. Galde zaiozute Otero-ri Arestiren marxismoaz (...) Lehenago behintzat nire modura juzkatzen nuen: diferentzia batekin, nik ontzat ematen nuela Arestiren modua eta Oterok ez... Beno. Meli eta haurrak 64-ean ezagutu nituen, beharbada akordatuko da Meli... Gabrielekin Arantzazun egin nuen ezagupidea, personalki, kartaz nahikoa elkar ezagutu ondoren, baina ez dakit zihur noiz. Arestik derrigor oinez etorri nahi zuen Arantzazura, erromes bezala, eta autobusean gora etorri ta gero, biok bajatu ginan, biok oinez gora etortzeko. Horrela ikusi genuen lehenengo aldiz elkar.

        »Orduko Gabrieli buruz zaila da, niretzat, dokumentalki hitzegitea. Adiskide ginan, lehenengo momentutik, anaiak bezalaxe. Berak esaten zidan anaia. Baina gure adiskidetasunaren dokumentazio guti dago, kontrario batzuek bai orduan eta bai geroago (Begiarmen) utzi dutenaz aparte.

        »Ez dakit zeinek euskalzaletu zuen Gabriel. Gabrielekin ibiltzen ziren batzuk ezagutu nituen, eta haiek jakingo dute, kurso-lagunek eta. Hor izan behar dute oraindik, Bilbon eta inguruan. PNV-eko eta EGI-ko ta orduko EKIN-go gaxteak (geroago ETA) zirela, uste dut. Kontuz: nik ezagutu nuenerako Gabrielek ondo berezten zituen PNVeko "zaharrak" eta gazteak. Horixe zen puntu inportante bat orduan.

        »Nik ez dakit zuek zeri esaten diozuen marxismo. Nik ezagutu nuenean, Gabrielek marxismoa ezagutzen zuen, baina ez zen marxista. Oso interpretazio pertsonala ematen zion marxismoari. Eta niri, hura baino "gorriago" apika (ta arroxarik ere ez nintzen), adarra jotzen zidan,"tobaritx guztiak baino tobaritxago" omen nintzelako (ik. Harri eta Herri, or. 68). Eta badakizue ni ze marxista naizen, zuk batez ere... Askoz geroago, Baionan, elkarrekin itzegin genuenean, nik betiko ideietan aurkitu nuen. Arestiren ideala —orduan— komunismo kristau bat zela, esango nuke. Anaitasun unibertsala, eta ez organizazio era sozial politikorik. Marxek baino gehiago inspiratzen zuen haren orduko marxismoa Jesus Nazaretekoak. Gabriel oso moralista herstua zen. Melik kontatuko dizue —lotsaz izkutatu ez bazion behintzat Gabrielek— zergatik hautsi zuen Gabriel Zelaiarekin, ezkondu ta Madrilera joan zirenean...

        »Zeinek eskolatu zuen marxismoan, ez dakit. Gabriel Moral oso lagun zuen. Arrizubieta apeza ere. Baina orduko euskaltzaleok, jeneralean, komunistengandik nahiko aparte bizi ginan, adiskidetasunen batzuk salbo. 64an lehenengo harreman bat. Alderdiarekin fidatzen. Ni atrebitu nintzan, ez dakit nola, ta Helsinkira joan nintzan (gero KAtik aldendu den General Listerrekin zegoen delegazioan egondu nintzan). (Historio hauetan beste euskalzale batzuk ere sartu ziren eta dudarik gabe Arestiri buruz zerbait esan lezakete, baina barkatuko didazu izenik ezin eman badut). Sozialismorako bide euskaldun bat, hori zen gure ametsa orduan. (Arrizubietak informazio gehiago). Geroxeago beste problema bat: Arragoan kolaboratu ala ez (gainera Arragoa h-ren kontra zegoen). Azkenean ni hasi nintzan Arragoan (zenb. 4, 1966), dudarik gabe Zuzendaria oso laguna nuelako, Zalakain, AKkoa, baina abertzale fina, horregatixe Alderdian makina bat jasandakoa. Gizon osoa. Hil zen hura ere. Uste dut harek irabazi zuela Gabriel Arragoarako; Zalakain hilez gero nik neure bidea eraman dut, (orduan egin nuen Marxismoa, Etnia eta Hizkuntza, Arestiri eman nion), eta Arestitik bere bidea eramango zuen. Nik ez dakit nolakoa.

        »Diferentziak beti izan ditut, baina eztabaidarik ez. Ezetz uste dut. Gabrielek azken urteetan nire kontra esan dituen gauzak —eta batzuk egia ez zirena, berak jakin behar zuen inork baino hobeto— bere erruz baino gehiago, egoeraren eta besteren batzuen erruz, esaten zituela, uste dut.

        »Poesiaz, politikaz eta erlijioaz izaten ziren gure solasaldi gehienak. Erlijioaz, gehien-gehienak. Baina hortaz ere dokumenturik ez dut uste dagoenik. Hona hemen hiru gauzatxo, guti ezagunak, eta oraintxe bururatzen zaizkidanak: Gabrielek behin frantziskano egitea edo komentuan bizitzea eskatu zuela Bilboko gure komentuan (ez zuten hartu). Honen lekukorik bada. San Frantziskoren miresle haundia zen. Haren liburutegian dagoke, galdu ez bada, Aita A. Gemelliren El Franciscanismo, liburu lodia, biok asko estudiatu genuena [134]. Kepa Enbeitak apez bidea utzi zuenean asko sentitu zuen. Ni apez egin nintzanean nire brebiarioa berak pagatu zuen —derrigor halaxe nahi zuen— eskeintza bat ere lehen horrian idatziaz. Teatro obra bat idatzi zuen Arantzazurako fraileen enkarguz. Orduko Kongoko gorabeherekin zerikusirik bazuela, uste dut. Titulua ez naiz akordatzen, baina enkargua 1963-ean eman zitzaion. Aste Santurako zen eta, oker ez banago, Ostirale Santuari erreferentziaz egitekoa.

        »Neure ustea da, Arestiren interpretaziorako biziki inportantea dela motibo erlejiosoei artaz begiratzea, haren pentsaeran kasi dominanteak bait dira. Motibo erlejiosoak esaterakoan ez dut Elizazkoak esaten.

        »Arestiren alde sarri irten dut. Zeruko Argian, berak eskatu zidalako, irten nuen. Arestik orduan bi Eliza berezi ohi zituen: Pio XII-gnarena ta Joanes XXIII-gnarena. Berak, bere burua, bigarreneko seme leial sentitzen zuen orduan. Gero ez dakit.

        »Ez dut sekula Aresti zensuratu, akordatzen naizenik. Kolaborazio asko eskatu izan diot.

        »Arestirekin har-emanak fraile asko eta askok izan dituzte garai batetan. Batzuek euskalzale gisa, beste batzuek pribatuki. Euskalzale gisa, Intxausti, Torrealday, eta abarrek» [135].

        Geure ustez, Harri eta Herritik aurrerako Arestiren kreazioa poesia sozialaren adibide gisa irakurria izan bada ere, asko eta asko Otero eta Celayaren eragina ikusten zaiolako, oro har gehiago da Jorge Oteizaren neounamunoar bidekoa:

                        «Jurgi Oteitzak

                        lurrarekin hitz egiten zuen;

                        nik eztut holakorik sinesten,

                        baina hala ere

                        egia dela

                        dakit».

        Gabriel Arestiren eta Xabier Leteren poesia soziala dela eta, duela zenbait urte idatzi nuenari eusten diot orain ere: «Huts egiteko beldur handirik gabe aitor daiteke, Xabier Leteren "Egunetik egunera..." ez dela "Harri eta Herri"-ren eraginekoa: hainbatetan gertatu ohi den eran, hemen ere post hoc, ergo propter hoc erabili ote den gaude. Lete —eta Gabriel— garai bateko seme da: garai honetako "inkonformismoaren" seme: Aizpurutxo-ko apaiza bezala, Zeruko Argia-ko "Gazte naiz"-ekoak bezala 1960ko "336 apaizak" bezala, Lertxundi bezala, L. Iriondo bezala, "Ez dok amairu" taldekoak bezala, "kietismotik" "ekintzara" igaro ziren politikari gazteak bezala, etab. etab.).

        »Gure ustez, "Harri eta Herri"-ko Arestik eta "Egunetik Egunera"-ko Letek ez dute, stricto sensu, poesia sozialik sortu. Guk esango genuke Gabriel eta Xabier, garai honetan, engagement delakoko langileak direla. J. P. Sartrek 1947an esandako hitzak gogoratuko genituzke: "si se me presenta el mundo con sus injusticias, no es para que yo las contemple fríamente, sino para que las anime con mi indignación. Aunque la Literatura sea una cosa y la moral otra, en el fondo del imperativo estético discernimos el imperativo moral". Baina ekintza hau politikaren barrutian kokatzeaz, zera zioen: "la política del comunismo estalinista es incompatible con el jercicio honesto de la profesión".

        »Arnold Hauser eta G. Lukacs albora utzirik, eta geureganatuagoz, Alfonso Sastreren hitz hauexek ere gogoratuko genituzke: "El social-realismo apunta a los grandes temas de un tiempo en que lo social se ha erigido en categoría suprema de la preocupación humana (... ) Pero captados no en la persona humana como relación, como formando parte del orden o del caos social (... ) El escritor y el artista lo saben y trabajan con plena conciencia de este supuesto: el de la proyección política de su obra".

        »Badirudi, bada, poesia soziala diogunean, Alderdi politiko konkretu bati atxikitzea ere suposatzen duela, edo, beste era batez esanik, giza klase konkretu batek ekar lezakeela bidegabekeria ororen deuseztatzea: klase horren protagonismoa, noski, sormen literarioan ere agertzen da. Guzti hauengatik lotu zitzaizkion A. Sastre, Blas de Otero, Gabriel Zelaia etab. Espainiako Alderdi Komunistari. Gure artean, baina, ez zen, dirudienez, horrelakorik gertatu; eta ezin da ikusi horren eraginik Gabriel eta Xabierren garai honetako poesigintzan, protesta-oihu orokorra baizik» [136].

        [126] Ikus ONAINDIA, S.: Eskutitzak, 226.ean, 1961eko gabon eguneko gutuna.

        [127] In EGAN (1962), 4-6.214-219etan.

        [128] «Saria nori eman ibili ginan —diost Etxaidek—, bañan puntotara jota Etxanizenak huskeria bat gehiago izan zuela-ta, honi eman zitzaion. Baiñan, esaten dizudanez, bata bestea hadina zen». (1975.X.2ko kartatik).

        [129] EGAN (1961), 1-3.21-45etan.

        [130] EGAN (1962), 4-6. 190-199etan.

        [131] 1975.X.28ko kartatik.

        [132] 1975.IX.25eko kartatik.

        Ángel Ortiz Alfauk diostanez, beronek jarri zituen harremanetan Aresti eta Otero. Arestik Tauerri ere ematen dio Bladi Oterorenganakoaren berria: «Gainera Blas Oteroren olerki guztiak euskeratzen hari naiz. Hau da erdal poeta bilbotar bat (aurten zuen artean egon da), oso euskal arimakoa, gaurko gaztelatar poetarik famatuena». (Tauerri, 1961.IX.21eko kartatik).

        [133] Ed. Ruedo Ibérico, Paris, 1962.

        [134] Bai.

        [135] 1975.X.16ko kartatik. Ik. saio hauen aipua in «Kepa Enbeita eta Josepe Azurmendiri», Euskal Harrian.

        [136] ZELAIETA, Ángel: «Gabriel Aresti eta Xabier Lete, poeta sozialak?» in JAKIN (1986), 40a, 129-135.etan. Ik. Torrealdairen inkesta ataleko 22a.