Harrizko Herri Hau. 1970-71

        Arantzazuko batzarraz geroztik, «Ez dugu Aresti literatura gizonaren berririk izan (...) batez ere gramatiko, linguistika, hots, zientifiko lan gogor eta etengabe bat —zeinaren fruturik ageriena Lur-ek argitaratutako Batasunaren Kutxa den— egiten ihardun du. (...) Ba zuen euskal literaturak beste Arestiren beharrik, Aresti ipuinlariaren, teatro egilearen eta batez ere Aresti poetaren beharrik. Zeren euskal Literaturak eskasia pairatzen baitu kreazio lanetan, literatura ororentzat hain arriskutsu den eskasia. Honela, Harrizko Herri Hau bi aldiz da interesgarri: datorren mementoan datorrelako eta memento horri gertutik lotzen zaiolako». Hitz hauexekin aurkezten zuten Lur argitaletxekoek Gabriel Arestiren poema-liburu berria [419].

        Ez zuen liburu honek —«gaurko egoerari, gaurko gertaldiei luma zorrotzez gerturatzen zaion poeta herrikoi eta sinzero baten poema bilduma hau»—, kritikaren aldetik, arreta ez harrera handirik izan, ez alderako ez kontrarako. Teorikoki 1970eko abenduan kaleratua, hurrengo urteko maiatzean ere oraindik irten ezinda dago. Berri hauxe ematen zuen Anaitasuna-ren «euskaldungoa» idatzi zuenak: «Horretarako behar dan baimena lortzen bada, hilabete honetan argitaratuko dau Lur etxeak Gabriel Arestiren Harrizko Herri Hau liburua» [420].

        Ekainerako Xabier Gereñok irakurria du: «Gabriel Aresti, Bilbotar poetak, Harrizko Herri Hau izenburuarekin argitara eman berri dau beste liburu bat, Lur etxearen bidez. 143 orrialde ditu» [421].

        Xabier Leteren esanetan, 1971eko udazkenean ez zuen, formaren aldetik, progresorik: «Hain da hori gaitz!», zioskun.

        Espainiako Tribunalentzat ez zen hain isilean pasatu eta berehala gaztigatzen diote Arestiri: «Juzgado de Orden Público / Madrid, 9.XII.71.- / Resultado que la obra Harrizko Herri Hau, original de Gabriel María Aresti Segurola, es un conjunto de poemas en idioma éuskaro, en los que, en su mayoría, se glosa el irredentismo de los vascos con clara significación separatista, incitando para la liberación a la lucha e incluso a la fuerza y trazando paralelismos de Lenín y Che Guevara con Cristo.

        »Considerando que los hechos relacionados revisten los caracteres de un delito, de los cometidos por los particulares con ocasión del ejercicio de los derechos de la persona reconocidos por las Leyes, del artículo 165 bis b) del Código Penal vigente y de lo actuado resultan indicios racionales de criminalidad contra Gabriel María Aresti Segurola.— por lo que procede acordar su procesamiento según preceptúa el artículo 384 de la Ley de Enjuiciamiento Criminal.

        »Considerando que procede decretar la libertad provisional, sin fianza, del encartado referido, que habrá de prestar la obligación prevenida en el art. 530 de la Ley de Enjuiciamiento Criminal» [422].

        Guillermo García Lacunza abokatuak Madrilgo Luis Pulgar Arroyo abokatu-prokuradoreagana bidaltzen du. Honek egiten dituen gestioetatik kalkulatzen dena da —ofizialki— «la imposición de la pena de tres meses de arresto mayor y una multa de cinco mil pesetas» delako zigorra etorriko zaiola.

        Radio Parisek ere berria ematen du eta EAK-k (Euzkadiko Alderdi Komunistak) orri bat ateratzen, Agustin Ibarrolaren dibujo batekin eta Gabriel Arestiren «Egia bat esateagatik» poemarekin, «burruka egin zazu heuron askatasunagatik. Lagundu zaiezu. / Euzkadiko Komunista Alderdia», testua barrenean zekarrena.

        Arazoa, haatik, hortxe amaitzen da, 1972ko martxoaren 22an. Fetxa honekin, «Se sobresee libremente la presente causa para el procesado Gabriel María Aresti Segurola, por aplicación del indulto del 23 de Setiembre del pasado año, dejándose sin efecto su procesamiento, con todas las consecuencia legales» [423] jakinarazten zaio.

        Azken honen berri Arestik berak eman zuen Anaitasuna-n, nahiz eta izenik gabe: «Jakin berri dugunez, eta horretaz galdetu daukuten guztiei erantzun nahirik, Gabriel Aresti bilbotar poeta ezagunari, ihaz Lur-en publikatu zuen Harrizko Herri Hau liburuagatik egin nahi zitzaion judizioa ez da aurrera eramanen, liburu horretan legearen kontrakorik balego ere, haik ihazko indultoaren barnean gelditzen liratekeelako. Beraz, alde horretatik behintzat, ez du kargurik, ez eta etxekoen eguneroko ogia eta ikustea oraingoz galtzeko perilik» [424]

        Harrizko Herri Hau poemarioaren irakurketa eta komentario hauxe egin zuen zentsoreak: «En su conjunto es rechazable por sus implicaciones políticas y matiz exaltador de la ideología marxista. Su temática fundamental es la protesta. Protesta contra el centralismo, contra la intromisión política e idiomática, contra los mismos vascos, a veces por abandonar sus ideales y reivindicaciones. En muchas ocasiones su protesta está precisada pues el autor se enfurece contra la pérdida del idioma y la incursión del castellano; en otras, su protesta tiene mayor envergadura arremetiendo contra el régimen político, exaltando el espíritu revolucionario del pueblo vasco. En este sentido se glorifica la figura del Che Guevara, al que equipara con Cristo, citándose frecuentemente a Lenin y Marx. Altamente politizado especialmente a partir de la página 94, contiene elementos subversivos y alentadores del espíritu nacionalista». Biziki interesgarri dira darabiltzan arrazoiketa ideologiko-literarioak: «Es una poesía de difícil lectura. Sólo la pueden leer un grupo de escogidos. En sí es totalmente rechazable y creo que también con criterios de depósito. Tal vez, por lo dificil de su lectura interese más un silencio administrativo que un secuestro, que siempre lleva consigo publicidad».

        1971ko martxoan, Nazim Hikmet poetaren Lau Gartzelak euskaratzen eta argitaratzen du Lur etxean, Arantza Urretabizkaiaren hitzaurre batekin [425].

        Patxi Urtiagak komentatzen zuenez, «poesien itzulpena Gabriel Arestik egin du (...) poliki euskeratu du textua. Itzulpen lanetan egon ohi diren oztopo guztiak gaindi ezinak izan arren, lan bikain bat egin duela esan daiteke. Hala ere, nik uste —ohartarazten du Urtiagak—, zenbait tokitan hitzen aldetik personalegi agertu da: baina berau, hizkuntza guztiz batua ez dugunez gero, oraingoz oso bekatu barkagarria da».

        Irailean Jakes Oihenarteren Kaniko eta Beltxitina, «Gabriel Arestik moldatutako lehen inprimaldia» kaleratzen du [426]. Arestiren prologoari 9-10 orrialdeak falta zitzaizkion. Enrike Villarrek ematen digu piratakeria honen berri. Galdera egiten diogu lehenbizi: «¿Se le censuró alguna obra, o parte de una obra, a Gabriel Aresti en Lur»?. «Sí, la única censura ejercida en Lur y de la cual hasta estar el libro impreso no surgió el problema, fue efectivamente para Gabriel. En concreto se trata de parte del prólogo del Kaniko eta Beltxitina, que después de meterlo en imprenta [427], sin verlo nadie, impreso ya, nos decidimos, tras pasar censura —la censura legal—, a arrancar la página 9-10 de toda la edición. (...) La fotocopia de ambas páginas sería un buen homenaje las incluyeras en el libro. Como verás, se tomó esa decisión mitad Ramón Saizarbitoria mitad yo, por pensar que con los vientos que corren por el país, en aquel entonces no era positivo que nosotros respaldáramos la duda a la existencia de un proletariado vasco, y al no tener más remedio, las rompimos.

        »Ya sabes lo que solía decir Gabriel a las preguntas de si no había estado nunca en Bermeo o Lekeitio, si no veía proletariado vasco... él decía, y mantenía, que todos los marineros eran de fuera. Para nosotros no era tan evidente, y el discurrir político de entonces tan peliagudo que, sinceramente, casi con lágrimas, decidimos que debíamos suprimir el pasaje aunque nuestro íntimo amigo nos pusiera a parir».

        «Elegía por un niño castrado» poema eskaini zion gorabehera guzti honi, (amigo / mío) enkabalgamenduarekin eta i + o monorrima asonantearekin bukatzen duena:

                        «Así, por eso, digo:

                        Que Euzkadi (sic) ha muerto en el instante mismo

                        en que Ramón Saizarbitoria (amigo

                        mío),

                        cogiera las tijeras con ahínco,

                        y arrancara una página de un libro,

                        castrando así a mi niño:

                        "Canico et Belchitine". Mi pobre hijo» [428].

        Beraz ba, entzun dezagun guraizez moztutako boza: «Egia biribil eta garratza hauxe da, Zuberoa geroago eta hustenago dela jendez, eta bertan geratzen direnak geroago eta erdalduntzenago direla, agian bertan geratzen direnak burjeskideak direlako (eta hau ez da nik asmatutako hitza, oraintxe laurehun-laurehun urte gure Lizarragak erabilitakoa baizik).

        »Zeren, iruditzen zaidanez, eta eskandalo har bezate honekin betikoek, partikularzki bilbaotar mediku Josu Arenatza beti itzul-inguruka, ilunbetik zirikadaka eta aurpegia ezkutuka dabilkidanak, gizarteko gaiak ez ditugu inoiz konprenituko, baldin eta aldez aurretik ez baditugu ongi estudiatzen gizartea berezita dagoen giza-klaseak.

        »Ene eritzi apalean (edo hala nahiago baduzue, ene uste ustelean), azken mende erdi honetan, hain historia hertsitako azken hirurogei urte honetan, euskal gizartea funtsez eta erroz aldatu da, prezezki haren giza-klaseak izatez aldatu direlako. Mende honetako hatsapenean, (Zuberoako teatro herritarra hain osagarri onean zegoen tenorean), oligarkia eta burjesiá erdaldunak zirén, bai Euskalerri Garaian bai Euskalerri Beherean, eta herria berriz (lekot bedi Hegoaldeko haran arabar eta nafarrak, erdaldun-berririk zeudenak), euskalduna. Burjesiak beti mezpretxatu du herri xehea, apretadun herri prestu eta sufritua, eta haren bizitze kulturala ez-existentetzat eman du beti. Arrazoi honegatik, Julio Urkixorentzat, Sabino Aranarentzat, Mikel Unamunorentzat eta XIX. mendeko gainerako lebitazko apezpikuentzat, bertsolaritzá, Zuberoko teatro herritarra, gure eskritore klasiko guztiak (lekot agian Manuel Larramendi eta Arnaut Oihenarte), eta orduan hain bizirik bizi zen hizkuntza bizia bera ere, arbuiagarriak, erdeinagarriak eta higuingarriak ziren.

        »Orain, berriz, eta lurraldearen industrialpenarekin, herria gorbataz jantzi da, zapatadun egin da, burjestu egin da. Lehengo burjesiaren zatito bat oligarkiárekin batu da (kontuz hemen, zeren oligarkiák, herriak bezala, ez baitu aberririk; aberria burjes konzeptu bat da). Eta burjesia berri bat sortu da, lehengo euskal herritik hibaika eta itsasoka elikatu dena. Burjesia borren barrenean izugarrizko hizkuntza burruká libratzen da, eta dirudienez, posibilitate handia dago burruka horretan —gudu odol-gabe (?) horretan— euskerá garaile eta bitore jalgi dadín, eta hizkuntza katalan eta flamenkoekin gertatu den bezala, euskera hizkuntza burjes bat bihur dadín. Orain iruditzen zaidanaz, hori da euskeráren aukerá, edo hizkuntza burjes bat edo hizkuntza hil bat, zeren orain gizarte honetako apretadun eta gorbatarik-gabeko herria (nondikan ni ere sortua bainaiz), oligarkiáren eta burjesiáren soldata-merkeko morroi trabailari hau, gizarte honetan, erdalduna da, eta gainera, ehuneko honenbeste ehunetik guztiz hurbil batean, atzerritik inmigratua; hau da, behintzat, nik neure mende-heren luze honetan neure begioz ikusi dudana: Laudion zén, kontradizio nabarmen batean, nik lan egin dudan fabriketatik euskaldun obrero gehien zegoena; Bilbaon hiru fabrikatan lan egin dut, eta batetan bakarrik ezagutu dut obrero euskaldunik» [429].

        Esaniko karta-posdatan galdetzen zidan Enriquek: «El futuro del euskera, aburguesarse o morir. Entonces, ¿qué hostias estaba y estábamos haciendo?» [430].

        Gabriel Arestik, edo orri zentsuratuok pasa edo ideia horiek, behin edo behin, esan zizkion Mitxelenari, zeren, baitiotso honek: «Pienso, pues, que U., con los suyos, ha acabado por habitar un barrio burgués, con los buenos, en vez de vivir en el extraradio. ¿Debo felicitarle por ello? Como dice Estornés (Don José), ser burgués, y no otra cosa, es lo más grande que se puede ser en este mundo» [431].

        Amatiñori ere ez zitzaion bat ere gogoko izan hitzaurre hau, [432] ezta Josu Torre, garai haretan Anaitasuna-ko erredakzioburuari ere. Baina azken honi beste arrazoi batzuengatik. Lehendabizi, ortografia aldetik: «Ez dut uste —zioen atxuritarrak— euskara idatziari buruz Euskaltzaindiak emandako legeetan azenturik eta kontsonante ondoren h-rik aipatzen denik».

        Hitzaurrea bera ere, bere mamian «(...) pertsonalkeria, pertsona biziekin sartzea» eta horrelakoez beteta dago. Torreren iritzian, «pertsonalkeriak pertsonalki zuzendu behar lirateke, eta, akordioren bat lortzen bada, irakurleei adierazi» [433].

        Arestiren lan honek, hala ere, ez zuen zorterik gaiztoena ere izan. Amatiño eta Torreren usteez gainera, literatur legeekin bere lana neurtzeko zetorkion batekin topo egin zuen: Hormaetxerekin. Lehenengo eta behin, «Herritar gehienontzat aski misterioso gertatzen da literatura horren (euskal literatura klasikoa esan nahi da) zenbait alderdi. Hauxe da Zuberoko pastoralekin gertatzen dena. Euskaldun gehienok ez dugu behar bezala ezagutzen sail hori. Gure ezagutza ezaren errua, beharbada, euskaldun jakintsu batzuek izango dute. Hitzaurre egileak, esaterako, Urkixoren betebeharra ez du leku onean uzten. Guretzat ulergarri da zenbait alditako euskaldunen erizpidea —batez ere morala eta literaturari buruz beren epaia eman behar izan zutenean» [434].

        Hormaetxe guztiz hiletoso agertzen zaigu, agian arrazoiz: «Inor ez da harrituko liburu honen gordinkeriaz. Zergatik? Ia inork ez duelako irakurriko. (...) Irakurleari besterik gabe ematen bazaio textua, irentsi dezan, irentsi ezezik, ito ere egingo da. (...) Beraz, zer esan liburu honen argitaratzearen aurrean? Hau bakarrik: Gauza, egin den bezala eginez gero, hobe ez egitea. Ezer ez ateratzeaz gero, garestiegia da (...). Sarrera gisa, pastoral jeneroari buruzko dato batzuk eman izan balira, eta textua ohartxo batzuen bidez argitu izan balitz, orduan oso liburu interesgarria litzateke».

        [419] Solapan.

        [420] Conf. in ANAITASUNA (1971),V.15eko 4.ean. Arestik inoiz esan zigun bere guraria poema-liburuak euskaraz eta gaztelaniaz aterata zela, lehenago Lizardi eta Lauaxetak egin zutenez: azken Harrizko Herri Hau hau euskara hutsean eman zen.

        [421] GEREÑO, X.: «Gabriel Aresti poetaren liburu berria» in id. VI.15eko 12an.

        [422] «Auto del Juez Sr. Mariscal de Gante», Arestiren etxean gordea.

        [423] Pulgar Arroyok Arestiri bidalitako fotokopiatik.

        [424] Conf. ANAITASUNA (1972) V.15eko 5.ean. Zentsorearena, ik. in Harrizko Herri Hau, 1986, 172-173.etan.

        [425] HIKMET, Nazim: Lau Gartzelak. Donostia. 1971. Nazim Hikmet poeta turkiarra (1902-1963), «poesia iraultzailearen» egilea. Alderdi Komunistakoa, 1938tik 1950ra bitartean kartzelaratua izan zen. Urkiagarena, in ANAITASUNA (1971), V.15eko 10ean.

        [426] OIHENARTE, J.: Kaniko eta Beltxitina. Donostia, 1971.

        [427] Zarauzko Itxaropenan egin zen.

        [428] Enrike Villarrek 1975.VIII.12an bidalitako kartatik. Ik. «Elegía por un niño castrado» poema Azken Harrian.

        [429] Esan bezala, prologoaren 9 eta 10 orriak.

        [430] Esaniko gutunetik.

        [431] Mitxelenak 1973.VIII.25ean Arestiri igorritako eskutitzetik.

        [432] AMATIÑO: «Zenbat gara» in ZERUKO ARGIA (1972), II.6ko 4.ean, eta ZERUKO ARGIA (1971), XII.12ko 4.ean.

        [433] TORRE, J.: «Kaniko eta Beltxitina» in ANAITASUNA (1971), XI.15eko 2an.

        [434] HORMAETXE: «Kaniko eta Beltxitina» in ANAITASUNA (1971), XI.30eko 12an.