Euskara literarioaren kezka

        1954an, Arestik 21 urte dituenean, eta haren poesiak lehenengoz Euzko Gogoa-n publikatzen direnean, Arrue, Irigarai eta Mitxelenak deklarazio hau egiten dute Egan-en atarian: «Kalera begira ari nai dugu, baserrira begira baiño gehiago. (...) Argitaratzeko muga, aldizkariaren neurriaz kanpora, gaiak bakarrik ipiniko du. (...) Gañerakoan berdin zaigu izkera emengoa edo angoa izatea, euskera —izenez eta izatez euskera— baldin bada. (...) Agur berezi bat zuei, emen eta an lanean ari zeraten euskal-aldizkari eta idazleei». Paiaren barrenean, hitz hauek, letra handiagoz: «"Euskaldun den gizon orok altxa beza buruya" (Detxepare)».

        Ale berean, 30. orrialdean, Irigaraik gehitzen du: «Idazten al emendik aurrera rr, ll, tt, izki edo letra doblekin, moldiztegian deitezken trabengatik eta aldiz (...) Halaber zuzen eta legezko da, ego aldeko gure izkelgietan ere, zenbeit itzetan, h izkia idaztea. (Apat-Etxebarne)» [45].

        Geroxeago —1956an—, Arruek euskararen batasuna eskatzen du Egan-en [46], eta Irigoien Bizkaiko bertsolarien lehen sariketa 1958an antolatzeaz gainera [47], euskal lexiko popularrarekin arduratzen da [48]. Balendin Aurre konforme dago ñ eta ll-ak kentzeko, «Arratia aldean be ez dira erabiltzen eta ezta mendiz bestaldekoak be, txikigarrietan baiño. Azkue jaunak berak be etzun ontzat ematen» [49]. Baina Jokin Zaitegik «H elatza ez zait gogoko, Orixeri bai» esaten du [50]. Luis Mari Muxika, ostera, bide berritik abiatzen da: «Bide berri batez asia nauzu. Ez dakit barritasuna dela esan dezakedanik, baño oraingoz behintzat, euskeran gutxi ikusi dut onelako idazkera. Txillardegi eta Erkiagaren apur bat» [51].

        Arestik, garai hauetan, estimazio handia du euskal eskritoreen artean: Itunbek (Iturria, Unzurrunzaga eta Berasaluze), Hugo Wasten El camino de las llamas nobela jartzen du euskaraz, Bide Izkutua tituluarekin [52], eta ale bat bidaltzen «Aresti-tar Gabirel jaunari Bilbora. Tori, Gabirel —diotso dedikatorian— zure lagun eta anai onen bihotz-bihotzeko oroimentxo au. Lora mardula iruditzen ez badizu, bardin bazaizu, pentza zazu gazte eta iaioberri dela. Agur bero bat / Zure Sabin. 17.II.57» [53].

        Hainbat klerigorekin harreman estuak ditu, itxaropentsu agertzen zaio Santi Onaindiari: «Aita Onaindia, agur bero bat! Ene jauna: Gaur eguerdian topatu dot etxean berorren kartea, eta pozez beterik geratu naz. Orain arte eztot berorren bearra begi onakaz ikusi, baña asmoak kontsideratu ezkero, biotzetikan deadar azkar batek urtetan deust: Biba Aita Onaindia!

        »Bai, ondo ikusten dot berorren asmoa, eta ene laguntasunik aundiena eta iraunkorrena eskainduten deutsat, amai on eta zoriontsu batera eroateko. Nere lanak, nere poesiarik sentiduenak, eta baita euskal eta estranjeriko poesiaren ganeko irizpideak, kritikak eta estudioak bialduko deutsadaz.

        »Gauza bat: merkeegi irudituten jat urte beterako prezioa, 25 pezeta... Suskribidu begist lau numero, o sea, bat bidaldu eta iru kobrau. Ganerako irurak bialdu Ameriketara; nik eun pezeta pagaduko dotaz urtean erlejiosoro, urteko lenengo numeroagaz, reenbolsoz.

        »Entsegida paratuko naiz bearrean: nere poesietatik batzuk aukeratuko ditudaz; buruan daroat estudio T. S. Elioten ganean. Onen atzean, Baudelaire, Rilke, Whitman eta Salinas estudiatuko ditudaz. Itzulpenak bere egingo ditudaz.

        »Eztabaida bere sortu bear da, baña bakarrik poesi gainean. Idatzi begist.

        »Artu begi nire gorantzirik eta agurrik egiaztiena, G. Aresti».

        Espainiako 27ko belaunaldiko Pedro Salinas punterengotzat ematen du, idazten hasten denean: «Irakurri dut "Parka gaztea", eta txit gogoko izan zait, Andoni Totorikak Baionatik ekarri zidan Charmes (Lilurak) askozaz gehiago, baina dena dela sinbolisten artean ezta garaiena, behin baino gehiagotan entzuten den bezala, ezta Elioten herena ere, eta gutxi-gora-behera Pounden haltura lortzen du, behar bada, apur bat gorago. Nire iritzian poeten artean, gaurkoak klaro, hoberenak espainolak, batez ere Salinas, bere "La Voz a ti Debida" (Zuri Zor izaneko abotsa) eta "Razón de Amor" (Amatzeko arrazoia)». [54].

        25 urte dituen idazleak poema bat prestatzen du musikarientzat, Olerki-n publikatu zena «Intxiña» ezizenarekin, Anton Arregiri, musikatu dagian, dedikatua [55].

        Purismoa oraindik nagusi zenean, 1959ko apirilean, «Euskaltzaindiak —irakur daiteke honen deklarazioan [56] — idazlari ta idazlariei zuzenbide batzuek eskeiñi naiez, eta asko zuzenbide oien zain-antzean daudela jakinik, onako agiri au azaltzen du: Oñarri Legea.— Iztegi-saillean ezta bidezko itz asmatuetara jotzea ezin bestez baizik, eta orduan ere itzen erabidean izkuntzaren joerak gordeaz. (...).

        »Euskal-itzak zein diran jakiteko bidea.

        »(...) Euskal-itzak dira euskera bizian sustraituak daudenak. (...) Ona emen olako euskal-itz jatorren zerrenda bat. Erderatikakoak izan arren, etxeko biurtuak dauzkagu eta emandako neurriaren araua, euskal-itz jatorrak dira: Abendu, aingeru (...).

        »Euskaltzaindiak, bada, itz auek eta antzerakoak diran beste asko, eskubide osoz erabili ditezkeala erabagitzen du, euskaldunak, jatorrak eta garbiak diralako» [57].

        Deklarazio hau giro berezi baten barruan egin zen, «Euskaltzaleen Biltzarrean» alegia. Alfontso Irigoien bilkura honen antolatzailerik behinenak ematen digu berri zehatzik: «Bilbon 1958, abenduaren 13 goizean, Diputazioaren bibliotekan asi ziran Euskaltzaindiak antolatutako itzaldiok. Goizeko 11-etan eman zitzaion asiera. Maipuran zeuden: Severo de Altube, Nazario de Oleaga, Juan Gorostiaga, Aita Luis Villasante, Aita Mujika, Aita Onaindia, Jaureguiberry andrea, eta Irigoien sekretario bezala. Geroago agertu zan Luis Michelena. Gero Arruza ere izan zan. Lendabizi Irigoyenek egin zien agurra ta ongi etorria batzarkide guziai» [58].

        Biltzar hauetan, Juan Gorostiagak «Euskera bat edo Unificación del euskera»z hitz egin zuen [59]. Luis Villasantek «Bizitzatik urbil» titulatu zuen hitzaldia eman zuen [60]. Irigarai «Lizarraga Elkanokoa»z mintzatu zen eta Etxaideren karta bat ere irakurri zen. Juan San Martinek Eibarren teknika gaietan egin den eboluzioari buruz ekin zion. Txillardegik, ostera, «Batasunaren bidean» gaiaz. Esandako hitzaldiok abenduaren 13an izan ziren. Biharamunean, 14an, Alfontso Irigoien «Berbak eta Hizkuntza» gaiari buruz mintzatu zen [61]. Aita Zabalak bertsolariez jardun zuen, eta Gabriel Arestik hainbestean maite izan duen gaia erabili zuen: Barrutiaren teatroa.

        Bera ez dago «maipuruan», ez du elkarrizketetan parterik hartzen. Bestalde, erabiliko duen gaiak ez du, ez zuzen-zuzenean ez gure poetaren tratamenduan, zerikusi handirik biltzar honetan erabiliarekin.

        Hitzaldi honetan, garrantzi handia izan zuten Gabonetako Ikuskizuna teatroaz egin zituen juizio literarioek, Azkueren kriterio literarioen gainean egin zituenak, eta teatro honi egin zaion jaramonik ezaz.

        Gabrielek parentesi hau zabaldu zuen bere hitzaldian: «Parentesis hau zabaldutearren, esan gura dot zelango edertasunagaz erabiltzen dituan Barrutiak erelijiñoezko terminu gustiak. San Josepe eta Birjiñea ezirean senar-emazteak, ezpada esposoak, ezirealako ezkondu egin, ezpada esposadu. Esposadu abade aurrean egiten da, eta ezkondu, abadearen bendeziñoa akabaduteagaz egiten da» [62]. Elkarrizketan, gai honexeri heldu zioten, heldu ere. Mitxelenak, Altubek, Zugastik, Etxaidek, Arestik berak, «norbaitek» eta Oleagak parte hartu zuten.

        Lehentxeago esan bezala, ikus ditzagun Gabrielen beste uste eta juizio batzuk. Aurrena, Barrutiaren komediaz: «Neuretzako komedia honek literaturazko balio andia dauko. Neuretzako ez da euskeraz eskribidu gauza baliosagorik. Bere bertsoetako dotoretasuna, bere entramako edertasuna, bere dramatis personae, Gabonak ikusten direan maitegarritasuna, oneik gustiok emoten deutsez, nire iritzian, merezimendu andiak, esateko eztagoala euskeraz gauza fiñagorik eskribiduta [63].

        »Eta horrela bada, zergaitik egin zaio hain estimu gutxi? Arrazoia bat baino ez da: "El prejuicio que sin cuidarse de los hechos, sólo se preocupan del qué dirán de los estraños, prejuicio que ha llevado más de una vez a desconocer no sólo el valor científico de los textos vascos antiguos, sino incluso sus mismos valores literarios"» [64].

        Eta Resurreccion Mª Azkueri buruz: «Azkuek ez eban literaturazko meriturik ikusi, bakarrik gauza bat, erderatik artuta egoan gauzea, erderazko titulua, erderaz esaten direan gauzak, eta erdera euskera arteko mordolloa. Gauza zar bat zalako publikatu eban, eta arkaismo asko daukalako, batez bere berboan, aditzean. Ordutik ona ezteutsa inork kasurik egin. Ezta aitatuten, ezta errepresentaduten, ezta inprimietan, ezta leiduten, ba dirudi galerazota dagoala berenu bat balitz bezela, agaz kutsatuten direan eskuak pozoatuko leukeezana» [65].

        Biharamunean, Alfontso Irigoienek «Berbak eta Izkuntza» gaiaz hitz egin ondoren, berriz ere elkarrizketatzean, Barrutiaren hautu honek mahai gainera irten zuen. Erdal hitzen asuntu honek jendeari atzera eginarazten dio, baina Mitxelenak erabakitzen du auzia: «...nik esaten dot edertasuna ikusteko begiak dituenari irakur dezala berriz ere. Eta bi edo iru erderakada dituelako eztedilla geiegi aserra. Nik ori esango nioke edozeiñi» [66].

        Hitzaldia, berak bukaeran dioen bezala, «tropea» izan zen [67], baina Gabrielen intuizio literarioak ez zuen kalerik egin: «Mondragoeko plaza nagusian monumento bat altzatuko dala Barrutiaren memorian. Bañan beste monumentu bat altzatu bear deutsagu Barrutiari aren ganean estudioak egiñagaz, bere obrak ezaututen eztoguzanak arkituaz, bere bizitzearen goraberak jakiñaz. Izan bedi, jaun-andrak, nire berbaldi trope au, monumentu orretako lelengo arria» [68].

        [45] EGAN (1954), III-IV.62-67 orrialdeetan.

        [46] EGAN (1956), III-IV.62-67etan.

        [47] EGAN (1958), 3-6.212-213.etan.

        [48] Nemesio Etxaniz zuen kontrinkanterik gogorrena eta «markatik puera joan barik, de brazete» joatea eskatzen dio. (Etxanizek Irigoieni 1956.IIIan egindako karta).

        [49] Ik. ONAINDIA, S.: Eskutitzak. Bilbo, 1974, 83.ean, 1958.V.28ko gutuna.

        [50] Ibidem (20.ean), (1953. IX.28).

        [51] Ibidem. (96.ean), (1958.XII.11).

        [52] Kuliska Sortaren 15-16.a, Zarautz, 1956.

        [53] Gabriel Arestiren liburutegian dagoen esandako liburutik.

        [54] Op. cit. 113an. Peilleni 1957.IX.21ean eginiko gutunetik.

        [55] OLERTI (1959), II.80-81.etan. Poema hau Mailu batekin izeneko separata batean publikatu zuen Egan-ek, 1964an. Aurre hitz hauek ditu: «Sei boz nahaztutan kantatzeko koro-poema. Andoni Arregi jaunaren musikarekin».

        [56] Alfontso Irigoienek parte handia izan zuen honetan.

        [57] EUSKERA (1959), IV.214-217etan. Deklarazio hau euskaraz eta gazteleraz egin izan zen.

        [58] Ibidem. 95.ean.

        [59] Ibidem. 96-98 orrialdeetan. Ondorengo elkarrizketan, Altube, Kepa Zubia eta Oleagak parte hartu zuten, Irigoien moderatzaile dela.

        [60] Ibidem. 101-116 orrialdeetan. Elkarrizketan, Oleagak, Villasantek berak, Mitxelenak, Irigoienek, Altubek, Kerexetak, Onaindiak, Seijok, «jaun batek», Juan San Martinek eta Agirretxek hitz egin zuten.

        [61] Elkarrizketan, Erkiagak, Maritxu Barriolak, Irigoienek berak, San Martinek, Jose Luis Alvarezek, Mitxelenak, Oleagak, Altubek, M. Mujikak, Erkiagak, Zugaztik, eta «norbaitek» hitz egin zuten. Gai nagusia lexiko popularra eta euskararen batasuna.

        [62] Ibidem. 147.ean. Hitzaldia, ikusten denez, bizkaieraz izan zen.

        [63] Ibidem, 140.ean.

        [64] «Don Luis Mitxelenak Landuchioren berbategiari ifiñitako prologuan», Mitxelenak dioenaren arabera, uste du Gabriel Arestik errakuntza horretan erori zirela Orixe, Urquijo, Azkue...

        [65] Ibidem, 141.ean.

        [66] Ibidem, 182.ean.

        [67] Adibide batzuk: «komedia au egin zen teatruan emoteko», «diraz», «garaz»...

        [68] Ibidem, 148.dean.