Lexikografia

        Arantzazuko Batzarraren ostean, euskal lexikografiari gogoz heltzen dio, «Luzarorako bizirik ez zuela jakin izan balu bezala». Gabriel Arestiren ikerlan honen berri Ramon Saizarbitoriaren luma xarmantak ematen digu: «Euskararen batasuna premiazko helburu egiten da. Bi kabreoren artean, bi hanka-sartzeren artean, beharbada, Aresti klasikoak sakontzen, aditza estudiatzen hasten da, luzarotik zetorkion kezka aurrera eramanaz. Fitxazko itxaso batetan murgildurik, etxetik lanera, lanetik etxera, mundu herstu eta kontraesankor horretan, txaketaren patrikak (Arestiren patrika barrenak, herriaren etapa kulturalak markatu ditu azken hamabost urte hauetan), modismoz, erderakadaz, sufixoz, bere hiztegia gauzatzera helduko den guztiaz puzturik» [449].

        1971n, bada, «Flexiones verbales empleadas por Pedro de Axular en su obra "Gero"» publikatzen du FLV aldizkarian [450]. Beronen arrazoi berberak ematen dizkigu hitzaurrean: «A menudo se ha lamentado la falta de instrumentos suficientes, de trabajo en el campo de la lexicografía vasca. En efecto, a pesar de la inmensa labor de Azkue, y otros, no es posible determinar con alguna precesión la difusión presente o pasada de una palabra vasca sin una larga y tediosa investigación previa.

        »La escasez de repertorios es, con todo, mucho mayor si del léxico pasamos a las formas verbales personales. Disponemos de valiosísimas obras de conjunto (y, en primer lugar, en dos aspectos muy distintos, de las debidas a Bonaparte y a Lafon), pero el "Flexionario" en cuya preparación pensaba el P. Olabide en 1918 es un proyecto que se ha perdido ya en el olvido total.

        »Por razones evidentes, que son en primer lugar estadísticas, son los verbos auxiliares (...) los que son peor conocidos. Las formas fuertes, sintéticas, de otros verbos han sido por lo general señaladas y recogidas, con tanto mayor afán por lo general cuanto mayor era su rareza.

        »Como una buena información constituye la base necesaria de cualquier actividad teórica o práctica, nos ha parecido que una lista completa de las formas verbales empleadas por Pedro de Axular, cuya autoridad se ha invocado siempre y hoy se invoca acaso más que en ningún otro momento, podría tener interés. Se trata, naturalmente, de un repertorio puramente morfológico, que no atiende más que a la materialidad de las formas, sin indicar su valor más que de la manera más sumaria posible. Creemos que los criterios usados en su clasificación resultarán perfectamente claros para cualquier iniciado en la materia. La terminología que en ella se emplea, que acaso pueda parecer un tanto personal podrá en todo caso ser traducida a cualquier otra sin trabajo y sin ambigüedad» [451].

        Hurrengo urtean «Flexiones verbales empleadas por Leizarraga de Briscous, en sus traducciones vascas de 1571» ematen du argitara [452]. Baina bizkitartean, «Gabriel Aresti (...) lehen euskal enziklopedia prestatzen ari da —zioen Anaitasuna-k azaroan—. Enziklopedia honek 60.000 bat hitz izango ditu, eta, lehendabizikoz historian, euskara hutsean etorriko da» [453].

        Urtarrilean, Amatiñok Arestiren lan lexikografikoa txalotu egiten du: «Arestik lan sakon eta neketsu bat eskaintzen digu (...) aster eta jakingarri; eta are gehiago, euskal aditzaren batasunetan ari garela gainera» [454].

        «Léxico empleado por Leizarraga de Briscous» plazaratzen du 1973an [455]. Hitzaurrean sei bertso «zuhurren» ondoan, zazpigarren «zoro» bat bota zuen: «La traducción castellana sólo es indicativa. (...) el catalogador no ha buscado, por lo general, la matización exacta castellana, (...) limitándose en la mayoría de los casos a explicar la palabra vasca con el homónimo castellano, aunque éste tenga alguna diferencia semántica con aquél (...). Idiot no ha sido traducido como idiota, sino como monolingüe. En este caso, sin embargo, el P. Olabide en su traducción de la Biblia, emplea un dudoso localismo guipuzcoano que equivale al idiota castellano, y no al idiota latino, quizá para hacernos entender lo que es un idiota vasco. (...) han de existir fuertes lagunas (...), ya que el objeto no ha sido hacer un trabajo lexicográfico, sino el sentar las bases de una posible (quizá necesaria) nueva reforma en la normalización de la lengua vasca».

        Lino Akesolok sekulako airosoen aurkituko dizkio zenbait kale. Titulua bera ere ez omen dauka ondo jarria, zeren eta «gizaizenak eta toki-izenak ez dira lexiko saillean sartzen» [456]. Jarraian, Arestik erdarara gaizki itzuli dituen hitz batzuk ematen ditu dimostarrak: ihiki, libertu, eta abar. Eta azken galdera hauxe: «Nork nori esan bear dio emen idiota?»

        «Ez dakit zergatik, baina inolako maitasuna eta zaletasun erdiragarria hartu dit —esanez erantzuten dio bilbotarrak—. Egiazko aita espiritual eta paternal baten antzean, ene oker guztiak zuzentzeko prest dago beti. Ez du okasiorik galtzen. Onerako nahiz txarrerako; baina ez dit barkatzen. (...) Akesolo eta bion artean lokarri bortitz bat dago; hura ene aita paternala da, eta ni haren seme filiala. Eta Elektraren eta Ediporen mitotik datorkiguna: "Heriotzeak separa zaitzaten arte, gorrotatuko duzu gizon hau". Egun baten edo beste hilen gara, eta orduan ez naiz gorrotatua izanen. Inork Akesolo adiskidearen arrazoi guztiak nahi baditu, irakur beza El Diario (...) Nik neure adiskide maite eta ez behar bezala inoiz laudatu Josu Arenatza demokrata handiari eskerrak ezagutzen ditut» [457].

        Baina Lino Akesolok egindako akusazioei ez zien erantzun beharrik izan, zeren eta «zergatik eskatzen dit Akesolok, nik prometitu ez dudana?». Edozelan ere, zenbait «huts-egiteri» erantzuna eman ondoren, Akesoloren «"Euskaldunok idiotatzat artu al gaitu?", honela erantzun nion: "Ez euskaldunok; gu oso pertsona normalak baikara". Bera bezalakoak, agian». 1974ko udan, ostera, hamar hilabete geroago, Lekeitiora joan ginen Aresti eta biok, Adrian Zelaiaren hitzaldi bat entzutera. Zinemako atarian, Lino Akesolok eta Gabriel Arestik topo egin zuten. Txeratsu eta abegirik amultsuenarekin agurtu ziren bi pisu-dobleok, neure harridurarako. Mitxelenak ere, gutun baten barrenean, eskuz, lerro hau jartzen zion: «Ahora veo que hemos estado jugando al escondite» [458]. Ez bide zeukan «tontos y malos» delakoen multzoan.

        1973ko apirilean, Hiztegi Tipia publikatzen du [459]. Garaiotan Gabriel Arestik susmatzen zuen ez zuela luzarorako bizirik? Mitxelenari ere zerbait esan dio, erantzun egiten baitio honek: «Lo que me alarmó, aunque como ve he tardado bastante en manifestarlo, es su insistencia sobre su mal estado de salud. Aunque es Ud. un guasón, no creo que eso me lo escribiera en broma, o al menos no enteramente» [460].

        Prologoaren aurretik, ohar hauxe zekarren: «Leiçarragaren heuscaraz liaquienec, herri hunetan zembat contradictione dagoen liazaguenac, ene hiztegi hunetan ezliacusque dictionario bat, ezpere contradictionario bat, edo are hobequi contra-dictionario bat».

        Argigarri hauek ere bai: «Bat.— (...) hizkuntzaren batasunaren aldeko gutiziek bultzaturik, hitzetako forma dialektalak arbuiatu ditugu, haien artean egokiena eta propioena hautatzeko, hautaera honetan dialektozko usainaz gutien kutsatuaren bila ibili garelarik. (...) Egiteko honetan eredurik bikainena Joane Leizarraga Beraskoizkoaren tradukzio biblikoetan ikusi uste ukan dugu, kasu bakoitzak eskatzen zigun libertatearekin. Bi.— Arrazoi berberagatik dialekto bakar bateko hitzak, pisu nahikoa zutenean, sartu ditugu hiztegian, pisu hori ez zutenen baztartuarekin batera. Hiru.— Eritzi subjetiboek (etimolojikoek, patriotikoek, estetikoek, etikoek) guregan bere indarrik erortzen utz dezatela permititu gabe, hiztegi honetan hizkuntzaren ondasun komunaren hitz guztiak sartzen ahalegindu gara. Lau.— Euskararen bizitzearen arrazoi bakarra, Euskal-Herrian bizi diren eta lan egiten duten gizon-andre guztiek elkar konprenitzeko tresna izan dadila dela konsideratzen dugu; (...) Euskara jeografikoki eta historikoki azken hiru-mila urte honetan mundu linguistiko eta kultural batez inguraturik eta kutsaturik bizi izan da. Zori-onez ala zori-gaiztoz ez da baratze berrira bir-landa ahal ditekeen arbola; (...) Euskarak bere barrenean ametitu behar du super-estraktu hori, nola parte grekoa, hala parte latina ere; duela lau mende luze problema hau ikusi eta soluzionatu zuelako, laudagarri eta miresgarri erizten diogu lehen aipatutako Leizarraga horren obrari, eta modu berean Krutwig jauna eta adiskidea agertu baino lehenago haren ondorengoen itsutasunari ere, bai miresgarri, baina ez laudagarri. (...) Erran nahi dugu erdi-puristak baino hobeki konprenitzen ditugula purista beteak. (...)

        »Problema ortografikoak asko arduratu gaitu. Bi bide baizik ez dagoela entenitzen dugu. Euskaldun fonetikarena eta tradizio latinarena. Orain aipatzeko ez diren zenbait motiborengatik, gu geu, bigarren honen aldekoak gara, baina herriaren errealitate soziolojikoak ez gaitu abentura honetara abiatzen uzten; ehun urteko nazionalismo linguistiko batek seinale sakonegiak markatu ditu euskaldunen kolektibitatean (...).

        »Soluzio fonetikoa onartzen duguneon, bere osatasunik osoenean onartzen dugu, bide tradizionaletik bat ere urratsik egiteko uko betea eginez (X-aren problema da soluziorik gabe bakarra) (...) Aukera bistan dago: Edo puntzela edo pailarda; edo Arana edo Leizarraga. Hauxe baita gure kontradikziorik nabarmenena, besteek imposatua: Gainerako puntu guztietan Leizarragari garraitzan bitartean, honetan Aranari garraitzala. (...)

        »Euskal-hitz garbiak milaka falta direla (enteni bedi honekin, ez dudala hiztegian hitz asmaturik sartu). Honen bekatu larrion absolbazio-eguna niri ere gerta ahal dakidan, obra honen azken entregan (zeren lehen hau bezala azkena ere iraganen baita linotipiatik, Jainkoak hainbestetarako indarrik, ogirik, osasunik eta pazientziarik ematen baldin badit, behintzat) bi hiztegitxo agertuko baitira gehigarritzat: Lehena era dialektalena eta bigarrena purismokeriarena. (...)

        »Eta hamar: Azkenik Enrike Villar-ek eta Ramon, Ibon eta Arantxa haren kontseilariek enegan jarri duten fedea eta pazientzia publikoki aitortu eta estimatu behar dut».

        Gabriel Arestiren sinatze era: 1972 urtean, gau erdiren batetan.

        Arestik berak prologoan «Ene hiztegi honek ez du aldekorik edo defendentik edukiko, agian, baina bai, eta ugari, kontrakorik eta demandantik», bazioen ere, ez zuen, lektoreengandik kritikarik hartu. Eskutitz batean Luis Mitxelenak ohar hauxe egin zion: «Hay, de todos modos, un aspecto en el que creo francamente que V. se ha equivocado: me refiero a intentar componer una enciclopedia, ya que introduce V. nombres propios, en vez de limitarse a un diccionario. No digo que una enciclopedia no haga falta, pero la empresa tal vez sea demasiado audaz (...). Por eso creo que ha cargado V., sin necesidad, con demasiadas dificultades» [461].

        1973ko urrian, «Berririk ez» [462] kartarekin erantzuten dio galdezka joan zitzaion Joni: «Ez baituzu ezein euskal aldizkaritan ez eta Euskal-Herriko batere erdal-egunkaritan haren argitazioaren berririk, ez ezein kritikarik, oraindik irakurri». Horren errua «konsignei» botatzen die: «Españolista omen naiz, eta hori bekatu omen da Euskal-Herrian. Hala baitabiltza Euskal-Herriko asto guztiak arrantzaka: Aresti, puta-seme, españolista, marikoia, marxista, faltsoa! (Baina gero ene poesiak firmatzeko ez dadukate batere disimulurik)».

        Berriemaileek ere boikota egiten diote: «Ni jesuita banintz, orduan, Amatiano lagunak ere lanaren berria eman zukeen astero-astero (...) berdin Quintanak (berri-emaileen artean)».

        Aurreneko kritika (?) «Harriagak» egiten dio, Hitz-en [463]. Hitz-3 delakoan, Xabier Armendaritzek (Xabier Kintanak) erantzuten dio. Hain kritika pertsonalegi hori Zeruko Argia-n nahiz Anaitasuna-n egin ez bada, Harriagaren jakinduria ahulak Gabriel Arestiren kontrakritika sufritu beharko zuelako da, esaten du Armendaritzek. Bestalde, Harriagaren iritzi bereko ote den Hitz ere ematen du, zeren eta «kritika objetiboari bagagozkio, Harriaga delakoa ba dirudi Agurkideen euzkara garbijan hazitakoa dela, zeren, harentzat editorial, motibo, entrega, juntatu, separatu, ez baitira euskal hitzak».

        Arestiren alde —Arestiren lanaren alde— zenbait kontsiderazio egin ondoren, apologia hau eman zuen bilbotarrarentzat: «Baina kritika horrez gainera, Harriaga jaun ezkutuak Aresti eta Lur-ekoak "erdalzale", "Peninsulako herrien batasunaren" aldekoak eta "euskara sinesten ez duten" batzu direla diosku, horrekin, noski, españolistak direla adieraziz. Ni neuk, ordea, nekez ulert dezaket nola esan dakiokeen espainolista denik bere poesi obra osoa —orain arte bederen— euskaraz publikatu duen poeta bati, euskal hiztegiak, literatur saioak, artikuloak, idazle klasikoen edizioak (Barrutia, Leizarraga, pastoralak...), kanpoko idazleen itzulpenak (Brecht, Otero, Hikmet, Boccaccio...), idazle klasikoen estudioak (Axularren eta Leizarragaren aditza, Leizarragaren hiztegia...) eta beste egin dituen bati. Ez eta, txakur ttikirik kobratu gabe, euskal liburu mordo bat argitaratzen ahalegindu den editorial ekipo bati ere.

        »Aresti, nahi badugu, pertsona arraroa, berekoia eta politikan heterodoxo xamarra dateke, baina, zinez esanik, asko poztuko gintuzke Harriagak eta beraren kide zorrotzak beren bizitzan zehar Arestik beste euskal lanak eskaintzeak» [464].

        Gure ustez, Kintanaren artikuluaren azpitik, badabiltza beste ideia bi ere. Lehendabizikoz, pena ematen diola, ikusi dugunez, Harriagarenak Hitz-en idatzi izatea. Bigarrenez, Arestiren hiztegiari kritikarik egitekotan, ezer esatekorik edukitzekotan «neronek dituzket» da. Izan ere, Hiztegia bion arte egitekoa zen, baina nola Gabrielek Kintana «erdipurista» horien artean sartzen zuen, bion artean konponzin bat sortu zen. Orduan, Lur-ek Arestiri eskaini zion lana.

        Hitz-ek berak ohartxo bat ezarri zion Kintanaren lanari: «Bera bait da hauzitan jarria, Aresti-k jakin beza eta sinetsirik bego, Hitz-kideek ez dutela harenganako inolako gorrotorik, baina, ordea, gogotik errezibituko luketela beraien artean haren luma madarikatua, Hitz-en aberats eta apaingarri».

        [449] SAIZARBITORIA, R.: «Hitzaurrea» in Lau Teatro Arestiar.

        [450] Conf. FONTES LINGUAE VASCONUM, 8. alea.

        [451] Op. cit., prologoan.

        [452] Conf. FONTES LINGUAE VASCONUM, 11.a.

        [453] ZELAIETA, A.: «Euskaldungoa» in ANAITASUNA (1971), XI.15eko 2an.

        [454] AMATIÑO: «Zenbat gara» in ZERUKO ARGIA (1973), I.28ko 4.ean.

        [455] Conf. FONTES LINGUAE VASCONUM, 13a, 61-128etan.

        [456] AKESOLO, L.: «Leizarragak ez zuen "libertorik" aipatu» in DIARIO VASCO (1973), IX.30ean

        [457] ARESTI, G.: «Guztiok dakigu erdaraz; inor ez da idiota» in ANAITASUNA (1973), XI.15eko l0.ean.

        [458] Mitxelenak Arestiri, 1973.VIII.25ean.

        [459] ARESTIAR, G.: Hiztegi Tipia. (Lehen entrega: A, B, C, D). Lur (Hastapenak, 17), Donostia, 1973. (Ik. 446. oharra, «tontos y malos» horrentarako).

        [460] Mitxelenak Arestiri 1973.VIII.25ean.

        [461] Mitxelenak Arestiri 1973.VIII.25ean.

        [462] ARESTI, G.: «Berririk ez» in Aurtengo zenbait berri. 1973, 97. eta j.

        [463] «Asko prometitzen zuen gazte baten lana zelako» sartu omen zuten Hitz-ekoek.

        [464] ARMENDARITZ, X.: «Euskal Behaviorismoa» in HITZ-3 (1975), V. 51n. Hitz hau ETApm-koek ateratzen duten aldizkari klandestinoa izanik, kontuan hartzekoa da gero Arestiz diotena, «gogotik errezibituko luketela beraien artean», alegia.