Aitzin-solasa

Patri Urkizu

Andima Ibiñagabeitia «Elentxu», «Idoyaga», «Norbait» (Elantxobe 1906 - Caracas 1967) euskal idazleaz idatzirik dituzte Iñigo Ruizek (1992), Aintzane Arrietak (1994) eta Pako Sudupek (1997, 1999) zenbait liburu interesgarri eta, beraz, aitzin-solas honetan eskasean zerbait aurkituko lukeenak badaki zer egin, hauen lanetara jo edo hauek aipatu iturrietara, edo agian hobe litzatekeena, abertzale elantxobetarraren lanak irakurri.

        Jon Miranderen Gutunak (1995) argitaratu nituenean itaundu zidaten: eta erantzunak ez al dituzu eman behar? Hutsune baten antzeko zerbait nabaritzen da gutun hauek irakurtzean; eta bai, hori geroxeagorako —erantzun nien—. Andimak euskaraz idatzitakoei garaia iritsi zaie. Gauza berdintsua gertatu zait ere Koldo Mitxelenarenak paratu ditudanean, eta hiruron artean zazpiehun gutun baino gehiago eskuartean dauzkadalarik, gero eta ohartuago nago gerra zibileko eta erbesteko urte haiek, euskal kulturaren katakunba eta erresistentziako une latz eta gogor haiek, Joan Mari Torrealdaik Francoren zentsurari buruz burutu lanetan (1999, 2000) ageri den bezala, ez zirela hain huts eta eskas gertatu, aldiz, neurri batean aberatsak eta dudarik gabe ahantzezinak izan zirela.

        Gure lan honekin, hots, Andimaren euskarazko gutunok aurkeztearekin urrats bat gehiago eman nahi dugu gure memoriaren berreskuratze bidean. Bidenabar saio honetan lagundu didatenei (Juan San Martin, Jose Mari Satrustegi, Juaima Paul eta Maite Zugadiri, Koldo Mitxelena Kulturuneko eta Euskaltzaindiko liburutegiko zaindariei eta, bereziki, Bittor Mujika Estibalizko Ama Birjinaren komentuko aita nagusiari) nere eskerrik beroenak adierazi nahi dizkiet.

        Andimak Ibiñagabeitiak hamar urte zituela, beraz, mutil koxkor bat besterik ez zenean, etxetik urrun Tuterara eraman zuten jesuitetan batxilerra buru zezan. Dirudienez erabaki honetan bere osaba Matia jesuitak zerbait ikustekorik izan zuen. Hemen latinoak egiten ari zelarik, behin Orixek zer esan nahi zuen ibi-k eta berak allí erantzun zionekoa ez omen zuen sekulan ahantzi. Nafarroako erriberatik Gipuzkoako bihotzera, Loiolara, hain zuzen, joan zen hamabost urte bete berriak zituela, eta bertan 1921etik 1926ra igaro. 1923an nobiziaduko botuak egin zituen, proba aski gogorrak iragan ondoren.

        Hemen euskal giroa aurkitu zuen, zeren 1922az geroztik halakoxe euskal akademiatxo bat sortua zuten Zaitegik, Lauaxetak, Iñaki Goenagak, Plazido Mujikak, Korta anaiek eta beste batzuek. Halaber Aita Estefania izan zuten literatur gidari, eta betirako markatuak geldituko dira haren irakaskintzekin. Ibiñagabeitiak idatzi lanetarik ezagutzen ditugun lehen lanak latinez idatziak dira, Et Lux in tenebris, Pondus vitae eta Redditi impresos candenti sindone vultus lehen bertsolerroa duen poema, Patxi Altunak erakutsi digunez (1990, 114-115). Lehena 1925ean Loiolan idatzia eta beste biak Oñan, 1927ko ekainean. Han dagoelarik (1927-29) hasiko da artikuluak bidaltzen Bilbon agertzen zen Jesus'en Biotzaren Deyara, non ezagutzen dugun bere euskarazko lehen artikulua agertu zen, «Pio XIgarrena ta eleiz-abestiak» titulupean (1930).

        Oñan (1929-32) Filosofia egindakoan, hautatu beharrean aurkitu zen: edo Madridera soldaduska egitera edo Colombiara maisu gisa joan. Noski, ez zuen batere dudarik izan, eta Ameriketan iragan zituen hiru urte Bogotan eta Bucaramangan. Handik itzulitakoan Marneffe-ra (Belgika) bidali zuten Teologia eta Eskubide Kanonikoa ikastera. Hemendik ere jarraiki zion jesuiten aipatu errebistaren «Idazti berriak» erreseina sailerako artikuluak bidaltzeari (1934). Baina 1935eko pazkotan bere bizitza guztian adiskide kuttun izango zen Jokin Zaitegiri Konpainia uzteko erabakiaren berri —Biotza dardaraz ta begiak iturri— (1 gutuna, 1935-IV-21) emango dio Marneffetik zuzendu gutun batean, alegia, apaizteko bezperetan zegoelarik habituak zintzilikatzea erabaki zuela. Lauaxetak bezala, euskara eta Euskadiren alde lan egiteari hobetsi zion, ikusten baitzuen Konpainiako buruekiko obedientzia eta bere bihotzak agintzen ziona ezin uztartuak zirela.

        Hemezortzi urte luze eta diziplina latzean jesuitekin bizi ondoren etxera itzuli zen, beraz, Deustura, ama han bizi baitzen, eta bizitzeko beharraren beharrez Portugal aldera jo zuen, eta hantxe Lisboa ondoko Trafarian zegoelarik, dinamita fabrika batean lanean, gerra zibilak harrapatu zuen, zeinak honako sentimendua ernaraziko zion: Poz-biderik ez dut, nereen berririk baterez. Emengo izparkarietan berri zenbait irakur izan ditut baina berriok naigabea areagotzen didate (2 gutuna, 1936-XI-10).

        Gerrak, noski, ez zuen gauza onik inora ekarri. Aberriak eta euskarak kezkatzen zuten batik bat Andima, bere biziak baino areago, eta lekuz aldatzea pentsatzen du, Zaitegiri beste gutun batean argitzen dionez: ...ez ote neuke beste lurralde ortan aire bigun eta atseginagoak artzeko tokirik? [...] patxisten amorrua erbesteraino eltzen baita (4 gutuna, 1939-III-16).

        Bukatzen denean gerra, Deustura, amarengana itzuliko da, baina ez da eskuak geldirik edukitzeko jaioa, eta erbestean dagoen Eusko Jaurlaritzaren zerbitzu eta agindupean ezartzen du bere burua, eta Pepe Mitxelenaren agindupean, Anton Zugadirekin batera Aliaduentzat informazio lanak egiten saiatu zen. Garai honetako albiste oso gutxi dugu. Noizean behin Madrid edo Bartzelona aldera joaten omen zen espioitza lanek hala eskaturik.

        Euskara, ordea, ez zuen ahantzirik, beraxek urte anitz beranduago «Aur-Ikastolak» artikuluan, gogoratuko duen bezala:

Gudu-ondoko urteak ziran, illun, itun eta astunak; gosea garai, malkoa non-nai, beldurra berriz, biotz guztietan ernai, salatariak ari baitziran espetxeak errugabez eta illobiak illotzez betetzen [...] Egun aietan ia egunero joaten nintzan gure Azkue aundiari agertutxo bat egitera. Ribera'ko etxe zar artan arkitzen nuen beti, leize-zulo beltz batean galduta bezela. Inor gutxi agertzen zitzaion orduan gizon aundi ari, alare antxen zegoen bakartasunik aundienean, beti lanean euskeraren alde, aspertu gabeko ekinean. Pozik artzen ninduen gure apaiz aundiak eta nik ere pozik idarotzen nituen berarekin ordutxo aiek (Eman, 5, 1967).

        Halako batean, salakuntzaren baten ondorioz edo, 1947ko martxoaren 15ean, zehatzago izatearren, Polizia joan zitzaion etxera bila, baina atzeko partetik jauzi egin eta ihes egitea lortu zuen. Handik egun batzuetara Parisetik ilobei bidalitako gutun batean Bach-en Fuga arrakastaz jotzea lortu zuela, adierazi zien.

        Pariseko desterruan iraganen ditu 1947tik 1954rako urteak Eusko Jaurlaritzaren zerbitzuan, Quentin Bouchart kalean zeukan bulegoan. Urte emankorrak izan ziren benetan hauek, eta garai honetakoak dira gutunik gehienak ere (5-127).

        BBCrako programak prestatzen zituen, euskarazko klaseak ematen (bere ikasle aurreratuenen artean zuberotar etorkiko ziren Jon Mirande eta Peillen anaiak izango dira) eta artikulu ugari errebista ezberdinetarako (Guatemalan Zaitegik zeraman Euzko-Gogoarako, Pariseko Euzko-Deyarako «Euskal orrija» antolatzen, Fagoagak zuzentzen zuen Gernikarako, bai eta Alderdirako ere). Politika, musika, kultura, euskara eta euskal literatura izango ditu aztergai nagusienak bere luma zorrotz, trebe, oparo eta joriak.

        1951ko martxoaren 24an Zaitegi, Mirande, Krutwig, Irujo eta Peillendarrekin batera PEN Euskel Kluba sortu zuen, bera idazkari izendatu zutela. International PEN Bulletin of Selected Books-erako euskal idazleen obren berri (Bizia garratza da, Ama-semeak Arantzazu'ko kondairan, Euskaldunak, Goldaketan) ematen zuten artikuluak idazten zituen Miranderekin batera (1952).

        Literaturaz gainera bere afiziorik handienetakoa musika zen (pianista eta organojole aparta izaki) eta Jon Miranderi igorri gutun batean honakoa idazten zion: Donostia'n edo Bilbo'n biziko banintz euskal-kabaret bat irikiko nuke, orkesta bitxi batekin, edonolako ta edonundiko eresiak euskeraz emateko (49 gutuna, 1951-XI-17).

        Abertzale izenekoen artean aurkitzen duen berarenganako eta euskararekiko mespretxu, ardura eskasa eta axolagabekeriak bihotza urratu egingo dio, eta haserrearen haserrez honako hitzak idatziko dizkio Jose Antonio Agirreri: oriek orrela, ene lendakari maitea, ez al zera arrituko Ordezkaritza berrian nere itzalik geiago ikusiko ezpazenu, ez-ezaguna naiz toki ortan eta ez-ezagunek ez daukagu zertan sartu (54 gutuna, 1951-XII-13).

        Aldizkarietan euskal lanez egiten dituen kritikak —kritikari baino areago berriemaile, zabaltzaile nekaezina baitzen—, beti izango dira alde onak goraipatzeko, eta soilik gutunetan ageri da duen benetako iritzia. Adibidez, Krutwigen idazkera dela eta honakoa idatziko dio Zaitegiri: Krutwig'en euskera benetan bitxia! Atzo, ain zuzen ere, Mirande'k esaten zidan gazte orren izkuntza Olabide'na bainon askoz ere zailagoa dela (27 gutuna, 1951-IV-16). Leizaolak agertu berri zuen euskal literaturaz lan bat eta honakoa aitortuko dio berriro Zaitegiri: erdizka baizik gure olertiaz ez zaigula jabetu esango nuke (75 gutuna, 1952-V-26). Eta beste batean ozpin-ontzia isuri nahirik, ez Jokini, bere adiskide kuttun zuen Joni baizik, hauxe adieraziko dio: Asperturik nago igaro iru urte auetan ater gabe txalo joka ta kritika idazten (90 gutuna, 1952-XII-4).

        Gutun horien bitartez jarraiki diezaiekegu dudarik gabe euskal kulturan memento hartan ematen ari ziren aldaketa nagusiei. Nola goraipatzen duen (97 gutuna, 1953-I-7) hainbesterainoko eskandala sortu zuen «Liburu Lizunetaz» Jon Mirandek idatzitako artikulua, nola Nemesio Etxanizi idatzitako beste batean dioen, egia esan, literatura gordin eta ausarditsu baten bear zanean arkitzen gera, bestela jai dago. Eliza ez da bere lotalditik esnatu euskeraz pekatu mortala ikusten duenean baizik (104 gutuna, 1953-IV-29), eta nola eliza-zentsoreen jokaera maltzurra Zaitegiren Bidalien Egiñetaz salatzen duen bortizki, zeren eta Bide ortatik Euzkadiko sinismen-oztua, otzagotzea baizik ez dute iritxiko (109 gutuna, 1953-VI-15).

        Bere adiskide kuttunena den Miranderekin beste inorekin baino harreman estuagoak izango ditu, argi eta garbi ageri den bezala gutunen sarrera eta irteerako agurrei soalditxo bat emanez gero, interpretazio bat baino gehiago ere eman dezaketenak, noski. Baina denen gainetik darabilen nabarmenena gelditzen dena, hizkuntzaren aberastasuna da. Hona adibidetxo batzuek: ene, urrezko, oles adiskide argi, ezti, fidel, jori, laztan, maite, mami, on, zintzo...; ene jainkoki, maisu garai...; Agur eta laztan bat, laztankor bat, laztan bero bat, ene agurrik laztanenak orizkitzu, ene laztanik gartsuena orizu, Jainko oro zurekin bitez, Beiak onets aizala, Bluiaren buztan igurtzi biguinena opa dizut, Sudur tenkarik xamurrena orizu, Zure oinazpiko marrazkilu...

        Salbatore Mitxelenak ere horixe azpimarratzen du: Zure euskeraren aberastasunari gutxik, oso gutxik eramango diola, utsa esatea da (81 gutuna, 1952-IX-19).

        Zaitegi behin eta berriro ari zitzaion laguntza eske Euzko-Gogoa zuzentzearren eta Ameriketara joan zekion bere aldamenera, eta azkenean lortu zuen Andimak erabaki hori har zezan. Jose Antonio Agirre lehendakariak berak antolatu zion despedida eder bat sekulako afari batekin (1954-II-21), baina itsasoaz bestaldean berehala ohartu bide zen Guatemala ez zela Paris. Honelaxe idatziko dio Miranderi: Aldaketa aundia, adiskide, ortik onakoa. Au ez da Paris, urrik eman ere!: or igaro zazpi urte luzeak ez ditut bereala aantziko, ez orixe. Euskalerria eta Europa zaharra, barneegi daramazkit ene biotzean (130 gutuna, 1954-III-25).

        Beraz, Euskadi-mina ez ezik Paris-mina berehala sortu zitzaion. Eta hau menderatzeko lanari uztartzea bezalakorik ez zuen ediren, Zaitegik zuzentzen zuen Ikastola Nagusian, Landibar Lizeoan, latinezko klaseei, eta Euzko-Gogoarako idazlanei jotake eutsiz. Baina Guatemalako matxinadaren ondorioz poliziekin sortu zitzaizkien arazoak animoa apalduko diote.

        Aitorle eta animatzaile Koldo Mitxelena aurkituko du, eta honela bere animo eroriaren berri ematen dionean, nola jaiki eta erori dabilen halaxe ariko zaio gutun batean:

Beti bezela ari naiz ni, jeiki ta erori, erori ta jeiki. Auxe: atzerriko lorra geroago ta astunago gertatzen ari zaitala. Amar urte laster zama akigarri au bizkargainean daramadala. Arinagoa egiten zitzaidan Paris'en Euskalerriko aizeak urbilago izaki, emen aldiz, gero ta pixuago. Burmuina ere elkortzen ari zait, luma nagitzen, biotza zainiltzen. Onenak eman ditudala deritzat (145 gutuna, 1955-VII-24).

        Errepaso bat eman diezaiogun ordura arte literaturgintzan egindakoari. Hamaika artikulu zeruaz eta lurraz zituen jada argitaraturik. Benaventeren Abere indarra (La fuerza bruta) eta Gaitzetsia (La malquerida) (1950, 1954-1955) antzerkiak Zaitegirekin batera itzuliak, Landareetaz atsapenak (Iztegia) (1952), Ovidioren Maitabidea (1952), Euskera irudi-bidez (1953) metodotxoa, Bergili'ren Unai eta Alor kantak (1954) —Ameriketarako itsas-bidean itzuliak—, eta beste zenbait itzulpen ere oraindik argitaragabeak...

        Maita-bidea-ren hasiera baizik ez zuen plazaratu, adibidez, zeren Zaitegik zorionak eman ondoren Eneida itzultzeko eskatu zion, eta Orixe maisua kontra atera baitzitzaion (1954), eta osorik itzulia eduki arren argitaragabe gelditu zen. Halaberetsu Julio Dautas-en Aceia dos Cardeais (1902) (Kardenalen zauta), Lukrezioren Izadia, Katuloren poemak... Ez zen balantze txarra. Frakasoren bat edo beste, hala nola Miranderen poemen edizioarena, tartean ere bazeuden...

        Gogorrena, ordea, giroa egiten zitzaion, eta gaztelaniaz baino mintzatzen ez zuten erbesteratu haiek oraindik minago egiten zioten desterrua. Herri-mina barne-mina bilakatzen ari zitzaion. Zaitegiri igorri beste gutun batean kontatzen dio, nola Bingen Ametzaga idazle eta euskaltzaleak ere hitz samin hauek esan zizkion behin:

Au ez duzu guretzako, Andima! esan zidan, merkatari larrulodientzat baizik. Euzko-etxean, erdel uiolpean murgildurik ari zaizkigu; neke da euskerarik entzutea. Auxe lotsagarriena. Ala ere badira gazte jator zenbait, egokera ori alda nai luketenak. Or ikusiko zer egiten duten. Emen arkitu ditut Olariaga, Ugalde, Irizar eta abar (150 gutuna, 1956-II-24).

        Eta Zaitegi Miarritzera itzuli zenez geroztik, hemen idazle-etxe bat jaso nahirik, eta Parisen ospatu behar zen Biltzar Mundialean parte hartzekotan, Andima Caracasera joango da bizitzera. Hemen jarraituko du hitzaldiak ematen, noizbehinka gazteriaren euskaltzaletasuna piztu nahirik. Bere suak, ordea, ez zuen aurkitzen gehienetan oihartzun handirik. Bestalde, bere iritziak ere oso gogorrak ziren barnean, hau da, Euskal Herrian gelditu zirenekin eta polliki-polliki zerbait egiten saiatzen zirenekin. Kolaborazionistatzat jotzen zituen. Hona dioena:

Auxe ikusten dut nik argiegi: gure idazle aunitz kolaborazionismoz kutsatuta daudela, eta kolaborazionismu ortatik ezer gutxi iristen dutela... Agintari doilorren maitik erortzen diren otapurrak, apurregiak dira euskerarentzako geure asmo, barne ta jasan ditugun eta jasaiten ari geran nekeak zearo ukatzeko. Ez orixe (170 gutuna, 1957-XII-27).

        Europa-mina eta barne-mina ezin gainditurik dabil kolonietan, eta okaztaturik, kokoteraino eginik inguru-giroaz. Bakarrik, isilik bere gela txokoan sartuta, irakurri eta idatzi, idatzi eta irakurri biziko da. Nazionalismoak hartutako bidea, edo agian hobeto esateko, ez zuelako batere hartzen, eta loaldi luze batek harturik zeukalako, Matxari eibartarrarekin errebista berri bat sortzea erabakitzen du, euskaraz eta gaztelaniaz idatzia. Irrintzi deituko da, eta helburu hau du zehazki aurkezpenean dioenez:

Ez da zarra Irrintzi au, berri-berria da gure gudari gazteak gudu-zelaira eraman zitun «irrintzi» da, oraindik odol-jario dagoen irrintzia, Euzkadi askatzeko, neurri-gabe odola eman zuten mutil azkar aien Irrintzi zolia,

                IRRINTZI bat entzun da

                mendi tontorrean.

        Aldizkari honetan, zuzendari-kide izateaz gain, ia euskarazko artikulu guztiak berak idazten zituen. Baina ez zuen bertan urte t'erdi baizik iraungo, Jose Antonio Agirre lehendakaria eta adiskidea hil zenean, 1960an, Irrintzin agertutako lanak ez zuenez Andimaren ustez haren irudia behar adinako errespetuz tratatzen, hautsi egingo du Matxarirekin, Zaitegiri kontatzen dion bezala:

Euren luma pozoituek dariten lerde zikinarekin, ezingo dute gure gizon aundiaren gomuta zikindu al izango, euren buruak bai, betiko kakaztuko dituzte (196 gutuna, 1960-V-14).

        Erabaki honen berri nola ematen dien Miranderi eta Etxanizi, zenbait aldaeratxorekin ikus dezakegu gutunetan barrena. Garai honetakoa da «Odol-gabeko matxinada» izeneko artikulu batean (Irrintzi, 7, 12-13) proposatzen duen iraultza, alegia, munduari adierazteko euskaldunen izan-nahia, bizi-nahia eta iraun-nahia, batik bat euskararena litzatekeena.

        Euskaltzaindiak 1961eko abuztuan urgazle izendatu zuen, Insausti, Eizmendi eta Peillenekin batera. Adore hain haundikoa eta hain sutsukoa izan zen gizona urte honetan Aberrira itzultzeko asmotan ibiliko da, baina frankismoaren garai gogorrek irauten zuten oraindik. Hona bere gogoeten berri ematen digun gutun zatia:

Egia diotsut, bidea zabal baldin banuke, lurralde auek bertan-bera utzi eta aberrira itzuliko nintzake pakean iltzeko baino ezpada ere. Bainan ezin itzuli ango agintariek lur-joten ez duten bitartean, eta ez dute ain arin lur-joko noski. Orra eman, nere barne-giroaren berri, larritasunez eta etsitasunez betea (200 gutuna, 1961-I-7).

        Mirande eta Peillen Parisen 1962-63 urteetan plazaratzen hasi ziren Igela, euskaldun heterodoxoen errebistari bedeinkazio guztiak bidali zizkion, eta animoak apaizen iritzi kontrakoari kasurik ere ez egiteko adieraziz. Donostian ateratzen zen Eganerako eta Larreako Olertirako ere lantxo batzuk bidaltzeari jarraiki zion. Hala ere ez zuen euskal-lanetarako Parisen zeukan ez giroa, ez grina ez eta indarrik sentitzen.

        Gutunetan ageri dira noizbehinka euskal idazleei buruzko komentarioak. Krutwigen Vasconia liburuaz pentsatzen duena (231 gutuna), Txillardegiren Huntaz eta hartaz saioak eragiten diona (232 gutuna), edota Arestiren poesia sozialari buruzko iritzia:

...era berri orri eztiot batere olerkoitasunik arkitzen, esanak esan eta erranak merran Arestiren olerkiek nere biotza otz eta motz uzten dute eta ederraren arnasik batere ez didate sortzen ene baitan (240 gutuna, 1966-IX-6).

        Eta 1967an, adorea etsipenetik ateraz beste aldizkari bat sortuko du, Eman izenekoa, ia bakar-bakarrik Miranderen laguntzarekin. Barne-mina, aldiz, bihotz-mina bilakatu-bide zaio:

Biotzak ustegabeko joko larri bat jokatu zidan eta il-zorian ikusi nuen nere burua. Eskerrak biotz-osagile onak direla uri artan eta eguerdiko izu-ikara arratsean patxara biurtu zen (253 gutuna, 1967-VI-17)

        Jota, pitzatuta, zartatuta zeukan bihotza, nabarmen denez; eta hori dela eta hainbeste maite zuen Aberrira itzuli gabe, desterruan, bakardadean hil zen Caracasen 1967ko azaroaren 2an, mende honetako euskal idazle, itzultzaile eta saiogilerik handienetakoa. Bera lurpean datza, baina bere obrak zutik dirau —zenbait lan argitaratzezain dauden arren—.

        Badakit, Andimak berak zioen eran, agian agur baino egur gehiago irabaziko dudala gutun hauek plazaratzean. Baina bost axola, orain arte bezala kontzientzia lasai eta garbi baitaukat, esanak esan, hor dauden beste inon aurki ez daitezkeen euskal idaztiak, eta norbaiti argigarri eta baliagarri gerta balekizkio ni pozik nengoke besterik gabe, Bizkaian jaio eta erbestean hil zitzaigun euskal idazle handi honen memoria zuzpertzearekin, berari esker eta bere gutunak direlarik medio, gerraondoko euskal literaturgintzaren historia argi berri batez arakatu, konprenitu eta dastatu ahal izango baitugu.