—XVI—

Habanara... zertara? B.ri kargu hartzera? Oxuni leialtasuna eskatzera? Zeren izenean, zein eskubidez? Katanga hil zen San Pedro bizi delako! On egin dit zurruta piska bat egiteak...

        Kanela koloreko mulaten bila Bayamoko parke nagusira goazela, Santiago ez ezagutzeko arrazoi prosaikoago bat eman dit Ñengék nahi gabe:

        — Lisboaren antza dik!

        Ez nuke Santiago mesprezatu nahi. Dagoela poema baterako gai, etorkizun, eginkizun, asmakizun. Dagoela ibili behar iniziatiko baten helburu urruna. Maita dezadan Santiago B.k jadanik maite ez nauen bezala. Lisboan nagoenetan pentsatuko dut Santiagon nagoela, artifizialtasuna kenduko diot Tajora naraman saudadeari. Lisboa ezagutu duenak ez du Lisboaren antzekorik ezagutu nahi (har ezan piropo bezala, B.).

        Ez gara ilaran jarri, ilarak ez baitu aurrera egiten, bayamotarrek ez dutelako ohiturarik ezer ordaintzeko, ezta Adalberto y su Son entzuteko sarrerarik ere, doan sartu nahi dute eta protesta baketsuan daude ate aitzinean. Egun, lurraldeko hiriburuan Adalberto y su Son baitauzkagu jotzen, puska batean Kuban emanen duen azken kontzertua Mexicora egin behar duen txangoa baino lehen. Atera hurbildu gara, han daude minintekoak eta arduradunak. Ñengék hoteleko gela-fitxa erakutsi die.

        — Turista!

        Aurpegira behatzen diote. Ez itxurak, ez ahoskerak, salatzen du turistarik, lastozko kapelua jantzia badarama ere gaueko hamabiotan. Heldu diote. Atzera bultza behar diote, eta kúnbila naizenez, arma atera behar izan dut nire bakezaletasuna gainditurik adiskidea salbatzearren. Maiakovskik bere igarobide gorria Mendebaldeko polizia eta mugazainei erakusten zien bezain harro eta ondorio ikaragarriaren jakile ipini diet begipean nire igarobidea Mendebaldeko azken iraultzaileei. Horixe egin dinat, aitor dezadan. Jada ez naun euskalduna ere. Turista zikin bat naun, B.

        — O, espainolak!

        — Aitzina, aitzina!

        Izan ere, turistek ez baitute zertan jakin non saltzen diren sarrerak eta...

        — Beha, beha!

        Dantzaleku ireki hau bayoyo betea dago eta hamaika mila ipurdik, sei mila bularrek jo, bultza, laztandu, masaiatu naute Adalberto eta bere taldearen ingurura hurbildu nahi dudalarik. Nork bere dantza egiten du hemen, hark gurunbé, honek txantxamelé, besteak masukanba, honantzakook tinbeke batean ari dira, halako ikara eta zorabio sutsuan non badirudien Txangó jaitsi zaiela, edo Yemayá, edo Otxún... Fray Bartolome baten gatz-ozpinduba behar luke batek hemen ikusten ahal dena deskribatzeko: leloa dantzari guztiek dabe errepikatuten, txaloka egiten dabela. Dantzariek besoak jaso ohi dabez kriskitina joteko lez, jauzi egiten dabe, atzera eta aurrera, hurbilduten dira elkarrengana lizunki doinuari jarraituz, danborraren soinu berezi batek gomutarazten dautsenean gorputzak juntadu dagiezala bataren izterrak bestearen izterregaz joteraino, hau da, gizonezkoek andrazkoekin, hauetariko ez gitxik sabelegaz be joten dabela elkar. Atzera egiten dabe ostera be tximinokeriatan, jardun bera barritzeko imintzio eta keinada guztiz donge eta ezainaz, ze esan lei danborraren soinuak aginduten dauzela beren gorputzen mugikerak. Aldiz aldiz elkarri oratuten deutse besoegaz eta hiru bat lau jira egiten dabez, izter sabelak dardar batean astinduz eta joz eta askotan be ezpanetan elkar mosukatuz...

        Dudarik ez da, Aragon orkestra, Vam Vam taldea eta Adalberto ditugu egunotan Kuban oihuan dauden taldeak. Jendea zoraturik dago. Fruta zukuak besterik ez dira ikusten eskuetan, kokakolaren bat. Bazter batean dagoen txosnan ere ez dut garagardorik atzeman, hain guti ronik. Guajiroak sanbekea maite dik, hobe lehorrean. Habanarra ez den oro guajiroa besterik ez da. Habanarrek bakarrik dakite sutu gabe edaten.

        — Beha, beha!

        Batzuetan uste dut Ñengé ari dela Kuba deskubritzen, eta ez ni. Ez dut behatzen, ez berehalakoan behintzat, zain dezagun jendetasuna. Sinesgaitza da emakumezkoen gorputzek egin ditzaketen kontorsioak. Indar handia behar da ipurmasail ederrok hala itzulikatzeko, batez ere zangoak lurrari kendu gabe, dauden lekutik mendrenik mugitzeke. Letrak ere dantza egiteko modukoak dira, kasu handirik egiten ez badiezu hobe. Egia esan, Victrola zahar batean baino hobea da Adalberto zuzenean. Bera da taldeko zaharrena, kantarietako bat suhia du, eta tronboijoleetan dagoela esan didate bere semea. Egia izan behar du Mexicora jo behar duelakoa, hala agindu omen dio produktoreak, eta hamabigarren kantarekin eman dio amaiera gaurko lanari. Despedida bezala, Txangóri eskainitako kanta bat abestu dute lukumíeraz, jendeak koreatzen duena. Besoak altxata, mugimendu harrigarri lasai eta konpasatuak egiten ditu entzule-dantzari samaldak, eliza luteranokoak ematen dute orain. Euskal Herrian jendeak subiztekoei eraginen lieke, baina hemen ez dago subiztekorik, tronpetariak bakarrik atera ahal izan du txiskeroa sakeletik, eta biztu. Ez da oihu zakarrik, ez fistu haserrerik, sakabanatzen hasi garenean. Ez dut uste bayamotarrek Adalberto entzun ahal izanen dutenik laster batean.

        Irteeran ez da arduradunik ageri ateak zabaltzeko. Han dauden minintekoek ere ez dakite giltza non egon litekeen edo nork eduki lezakeen. Haatik nonbait egon behar du, sartu garenean ateak zabalik zeuden behintzat. Lasai daude beha, hiru bat metroko burdinazko atea jendeak nola igan, zangolatraba jarri eta gainditzen duen. Emakumezkoek ere beste hainbeste egiten dute, dozenaka esku zerbitzalek laguntzen dietela galtza motzetan eta gona ezin estuagoetan sartuak dituzten fambá biribiletan zabal ezarrita gorantza bultza eginez. Irri egiten dute segurosoek. Ez dago haserre berezirik. Minutu batzuk lehenago zoratuak eta tereketé batean zeuden bayamotarrok, itsaso bare bat dira marea goraren zain ateari gain egiteko.

        — Kontuz, kontuz!

        Bizikleta bat da orain atetik gora egin duena askatasuna lortu nahirik. Hamaika mila uzkik eta sei mila titik zukutu behar naute. Ñengé bezain izerditua baldin banago barregarri egon behar dut. Barregarriago egonen haiz, konpai, burdina hauetan gora ezin iganik.