Susa literatura - Autopsiarako frogak

Lizardi hila da eta ez zaigu prentsan azalduko erredukzionismoak salatzen, nork dauzka gogoan «Bide berriak? Bide guztiak!» artikulu zuhurrean kritikatu eta defendatu zituenak?

Gauzak berezko bideetatik atera nahi dituzute. Mailak elkarrekin lotuak behar dute, igotzeko mailadirik osatuko bada. Gure elertia beste herrietakoa ez bezelako eraz hazitzea nahi zenuteke, eta oker zoazte hortan. Opila ez da jaikitzen legamirik gabe [...]. Beraz, nor gere irizmena zabalagotzea da beharrenik. Gure baratzean mota guztietako landareak behar ditugu. Ez degu zapuztuarazi behar ez bertsolari mordoiloa, ez olerkari garbi antxekoa, ez eta ere berrizale bihurria. [...] Elerti gaietan ez da biderik zuzenena nor bere zale eta joeratik aterata ibilaraztea.

Aitzolek libre dauka bidea euskara ez dakitenen artean euskal literaturari buruzko doktrina zabaltzeko, berak Pizkundea bataiatu aroak zeukan distira apurra eman diotenei, hizkera higatua berritu dutenei, munduaren orenean idatzi nahi izan dutenei okerraren handia erakusteko:

Es imprecindible que, dando un viraje pronunciado, enfilemos la producción literaria hacia los senderos de lo natural, de lo espontáneo, de lo sencillo, huyendo de lo artificioso, amanerado, y de la expresión dura de un lenguaje fabricado en laboratorio. Es ésta una condición sin la cual no llegaremos jamás a tener una literatura vasca.

Ez zaigu jadanik euskara «jakite hegoek igoa» interesatzen. Herriarena igo ez, geurea jaitsiko dugu herriarenera. Iñigo Aranbarrik esana duen bezala, Aitzolendako poesiak —literaturak, oro har— herriaren esentzia ukitu, jaso eta transmititu behar du, funtzio etnologiko-etnografikoa eta funtzio didaktikoa bete behar ditu —bertsolariak antzinako larru-jantzian azaldu behar lirateke oholtza gainean aberriari kantari—, eta agitaziorako balio behar du, helburu politikoak lortzeko bitartekoa da.

Hamazazpi urte iragan dira Luis Eleizaldek euskara kultu eta moderno baterako deia egin eta plangintza zirriborratu zuenetik. Artean ezer guti aurreratu da. Euskaltzaindia sortu dute noizbait, baina bere zereginak eta ahalmenak urrun daude, ezinbestez, hizkuntzaren borroka sozialetarik. Liburugintzak ahul darrai, nahiz eskola liburu politak argitaratu euskararen estatusa ez da biziki hobetu eskola publikoan, ez da hezkuntza sisteman ofizialki txertatu... Errepublika heldu da, askatasun aire bat ekarri du. Irratia indartu eta hedatu egin da, euskarak ordea musika programa bat besterik ez dauka astean behin Donostiako Union Radion, hitzalditxoa tartean. Harrera ona daukan astekaria dago Gipuzkoan, Argia, Diputazioak eta zenbait apez euskaltzalek eragina, zintzoa eta katolikoa, euskara klaruan idatzia, baserritarrendako izanagatik denetariko gaiak ageri dituena. Ahaleginak egin dira Bizkaian antzeko zerbait ateratzeko, ez da lortu. Kazeta abertzaleetan, «Euskal Orria» izeneko atala orri erdia edo laurdena izaten da maiz, herrietako ohar-albistez osatua. Politikak hartu du lehentasuna, eta politikak ez du balio izan programa minimo bat emateko hizkuntzari, besteak beste, autonomia estatutuaren tramitazioa izoztua dagoelako, zorioneko negualdia, Madrilgo legebiltzarrean.

Y, admitido como incuestionable, que, por un lado, no hace falta, y por otro, tampoco es posible hic et nunc escribir de todo en euskera; tengamos la franqueza y el valor de reconocer —prácticamente— que es un deber de patriotismo aplazar y aun suspender el cultivo de nuestra lengua en ciertos ramos del saber y dirigir en cambio toda la preocupación al fomento de su uso vivo.

Hizkuntza burutik eta eskutik utzia duten euskaltzale buruzagiek —Aitzol bera eredu barre-mingarri— ahokora datoz sokorri eske, herri sentzillo eta naturala-ren mintzoa zabaldu behar da —euskal sena deskubritu dute—, klase kultuak euskarazko liburuen hirurehuna ale baino erosten ez duenez gerokotu eta are bertan behera utzi behar da zenbait lanketa, ez omen da behar eta ez omen da posible orotarik idaztea euskaraz... Eta ezin da zalantzatu: euskaltzaleek onartu egin dute euskararen ez-unibertsaltasuna.

Ez ote da gertatzen, aitzitik, ez zaielako posible dela ez beharrezko? Alegia, ez ote dute ez beharrezkotzat hartzen beraiek egiteko gauza ez direlako? Zein ote ziren bada une hartan euskara lantzen hasia zen jakintza eremu berriak, beste (garai) (hizkuntza) baterako utzi beharreko haiek? Ez izugarri elitekoak, egia esan, ez ugariak: Yakintza aldizkarian, sarkasmoa da, euskara minoritarioa zen, eta diglosikoa tematikan.

Aitzolen diktat literarioari diktat soziologikoa erantsi zion Ibarrek, ahozkotasunari lehentasuna ematea zen betebehar patriotikoa... populu xeheak bete zezan buruzagi abertzaleak beren gisakoen artean, klase burges ertainean, txertatzeko gai izan ez ziren euskaltasuna.

Zehaztasun matematikoz, agindua eginez, lehen Bertsolari Egunak antolatu zituzten 1935 eta 1936an, oroz gain txukuntasuna zintzotasuna moteltasuna legezahartasuna saritzeko. Produktu kultuek ezin zuten hartara iritsiko zen bertsolaritza, tresna behinena genuen masa euskalduna leziatzeko lixibatzeko.

Euskaran bizi zirenak klase apalak genituen. Haiena zen hizkuntzaren hatsa eta gatza. Umezurtz zeuden, eta eskua luzatu zien gurasokeriak: eske gatoz, baina argi emaile.

Politika bat indartzeko baliatu zuten euskara abertzaleek, lehenik kulturalismoz, gero populismoz.

Ez ziren gauza izan euskara bera politikoki indartzeko, ihes egin zioten betebehar historiko horri, gainetik kendu zuten herriaren lepora jaurtiz. Eta ondorioz, egitura instituzionaletarik ate, erakartzeko indarrik gabe utzi zuten gure hizkuntza.

Diglosiaren defentsa patriotikoak erro luzeak ditu gurean, hala ukamen ahalkegarrietan nola estilo kategorikoan.

Xabier Lizardi. «Bide berriak...? Bide guztiak!» Argia, 1932-02-21

Aitzol. «Por la literatura euskaldun». Euzkadi, 1934-12-18

Ibar. Genio y lengua. Tolosa, 1935 [Aipuko etzanak, bereak dira]

Iñigo Aranbarri. «Pizkundea: Aitzol modernitatearen kontra». Hitzaldia. Larrabetzuko Literatura Eskola, 2003-10-18