EUSKAL HISTORIA BERRIKO MITOA

 

Jon Arano

 

      Euskal Herriko bazterrak astindu zituen 1973ko apirilaren 19 hartako berriak. Bizkaiko Algorta-Getxon, polizia espainolak tiroka hil zuen Eustakio Mendizabal. Ez zeraman urte asko ihesian, baina denbora laburrean fama handia egina zuen.

      Gipuzkoako Goierrin, Ordizia ondoko Itsasondo herrian jaio zen Eustakio Mendizabal, 1944.ean familia nazionalista baten baitan. Joxe Mendizabal eta Arantxa Benitoren lau semeetatik hiru Lazkaoko beneditarren komentura joango ziren ikastera, usadiozkoa baitzen garaian. Eta justu seminarioetako garairik zain-biziena egokitu zitzaion bizitzea. Apaiztegiak gaztez gainezka zeuden, eragin handia zuten eliza barruko berrikuntza aireek eta kalean zebilen mugimendu berriak.

      Euskararenganako zaletasuna komentuan piztu zitzaion Txikiari. Bere eskuetara erortzen ziren euskal liburu guztiak irensten zituen, nahiz eta bere fraide-lagunek aitortzen duten ez zuela bere burua intelektual handitzat, aitzitik, mutil oso normal eta korriente bezala aipatzen dute Eustakio. 'Txikia' eta bizia.

      Erlijio bokazio irmokoa izan bazen ere, ordenatu gabe bertatik atera, eta Bilbon eta Beasaingo tailer pare batean lan egin, jaioterrian Eskola Soziala eratu eta ihes egin zuen Iparraldera. Gipuzkoako zenbait lekutan bere marka utzia zuen, berea eta zerbitzatzen zuen erakundearena.

      Prologatzen ari garen liburu honetan zehar ikusiko dugunez, Lazkaoko Unibertsitatean 'Txikia'k izan zuen formazioa ezinbestekoa da gizonaren eta idazlearen figura hobeto ezagutzeko. Euskarari zion maitasunak oso gaztetatik eraman zuen hizkuntza eta kultura aztertu eta lantzera. Euskaltzale eta olerkari izan zen lehenik, eta hori erakustera gatoz gu.

      Lazkaoko komentuan euskarazko klaseak emateari lotu zitzaion Eustaki. Etxebarrietaren heriotzak zirrara galanta sortu zuen euskaldunongan. Mezak atera zitzaizkion zenduari, eta meza horietako baten bueltan ezagutu zuen Martutene. Han ere euskarazko klaseak ematen Itsasondokoa.

      Handik aurrera gutxi iraun zuen Lazkaon Mendizabalek. Kanpoan urte beteko esperientzia egitea eskatu zuen komentuan, mezadun izateko gutxi falta zitzaiola. Fraidetza utzirik, tailer lanetan ari zela ekin zien magisteritza ikasketei. Gero, ihes. Beneditarren Estibalizko etxean denboraldi bat ezkutatuta egon eta aukera izan zuenean Iparraldeko Belokeko etxera. Errefuxiatu bezala, ahal zen bezala jarri bizitzen Baionan eta Ondarroako Anabel Zubikarairekin ezkonduko zen. Hala ere, ez ziren elizatik ezkonduko.

      Hortik aurrera, Euskadi Ta Askatasunaren alde egin zituenak datoz.

      ETA erakundearen unerik latzen eta aldi berean itxaropentsuenen erdi-erdian tokatzen da Eustakio. Iparraldera 68an ihes egin zuelarik, Burgosko Juizio famatua batetik eta Carrero Blanco hiltzeko prestaketa lanak harrapatzen dituzte bere klandestinitate urteek. 'Txikia' ez dute kointzidentziek inmortalizatu.

      Punta-puntakoa izan zen Euskadi Ta Askatasunako eraketa eta ihardunean. Askok eta askok mementuko erakundeko buru-pentsalaritzat jo izan dute. Berak ezarri zion aktibismoaren seilua neurri handi batean erakundeari: Beihl kontsul alemanaren eta Huarte enpresariaren lehen bahiketak, poliziak leporatzen zizkionak, zibilei egindako ihes espektakularrak, bere taktikak, gose grebak, Carrero aireratuko zuen atentatuaren prestaketa..

      ETA V eta ETA VI, minos eta mayosen arteko eszisioak, erakundeak hautatu beharreko estrategiak, e.a. markatu zituzten garaiok. Direkzioko gizona izateaz gain, autoantolakuntzaren morroi ere bazen 'Txikia'.

      Herri xehearengan ere halako itzal bat lortu zuen eta haren memoria on eta beroa gordetzen dute ezagutu zutenek, bai ekintzaile, pentsalari, bertsozale, kultur gizon eta lagun bezala.

      Che Guevara euskaldun bat ikusi dute askok Mendizabalengan. Beneditarretatik alde egin arren, kristau idealista izaten jarraitzen zuen gizona ikusi duenik ere bada. Hala kantatu zion Telesforo Monzon berak:

 

            Gure haurrek biharko ikastoletan

            haien izenak abestu ditzaten

            Herriarentzat haiek hil bait ziren.

 

 

HITANOAN

 

      Biografia zehatz bat egin ez dudan bezala, ez noa, ezta ere, entsegu kritiko bat, kritika akademizista bat egitera.

      Adin arazoak medio, elkar ezagutu ez genuen arren (nik ez dut oroitzen behinik behin), berak ezagutuko ninduen, Itsasondokoak izaki, umetan Beheko Kalekoa bainintzen, meatzari-tailerren auzo grisean jaioak biok.

      Nahiz eta 'Mendixabal'en semeak fitsik ezin esan, makina bat gauza esanda utzi dizkigu. Itsasondotarroi ijitoak esaten digute. Ohiz hika hizketa egiten dugu. Ijitanoak. Hitanoan, beraz. Nik hitz egin izan diot, hitanoan (probetxu gutxirekin, ala ez?). Eustakio eta bion arteko bizikizunen kronika bat egin nahi nuke hemendixe.

      Iparraldetik kantariak bidaltzen zituela herrira herriko kultur asteetara 'Txikia'k, 70 hasierako kantaldi haietako batean erosiko zidan amak nire lehen euskal komiki edo liburuxka. Hori dut lehen oroipena. Hor hasiko zitzaidan harra niri ere.

      Eustakio Mendizabal 'Txikia' herrikidea 73.eko Aste Santuan ehortzi genuen Itsasondon. 28 urte, bederatzi egiteko, (ume bat! 30etara iritsia naiz dagoeneko neu) zituen Algortan hil zutenean eta egun haietako prentsa ofizialistak gaizkile bat hil zutela, ETAko buruzagia zela, ez dakit noren eta besteren bahiketan parte hartu zuela eta horrelakoak zekartzala oroitzen naiz.

      Hamaika-hamabi urte inguru izango nituen eta aurreko gauean Radio Paris eta Londongo BBC irratia entzun genituen aitak-eta etxeko irrati handi hartan, misterio kutsu apur batez, beren interferentzia eta guzti.

      Hurrengo goizean nire bizitzan ikusi ditudan lehen pintadak ikusi nituen herriko plazan. Arratsaldea gris eta berdez beterik agertu zen eta Eustakio zenari (elizatik pasa gabe ez zen?), lurra eman zitzaionean, Andres 'Deba' herritarrak deiadar batean esan zituen hitzak ez zitzaizkidan burutik alde egingo berehala: «Hemendik aterako dituk ernemuinak!».

      Lurra asentatu zen hilabeteetara eta ikusteko harritzarra ekarri zuten harrizko-itsasontzi-itxura duen gure hilerrira. Nuarbeko kanposantuak duen adinako aldapa bazen hemen ere.

      Txikiaren hondakinak estaliko zituen harlosa zen. Komeriak egin behar izan ziren harria bere lekura maldan gora igotzeko. Jarri ziren bada, zutikakoa eta laua. Goikoan lauburu bat, «Txikia» zizelkatua eta plaka bat non esaten zen: «Eustakio Mendizabal Benito. 28 urte zitula Algortan (Bizkaia'n) il zuten 1973'ko Jorrailaren 19'an». Behekoan, bere poema profetikoa:

 

            Ikastol eta eliz askotan

            atea didate itxi;

            atzerritarrak eta seme askok

            lapur bat antzo ezetsi

            nere izena apaldu arte

            inoiz ezin dute etsi...

            zer egin diet etsai bezala

            ainbat nazaten gaitzetsi?

 

      Goizo hartu zuen munduaren pisua. Gizon txiki baino handi baten aurrean geunden. Otutzen zait lore sortarik ez dela falta izan bere hilobi gainean ordudanik. Hil zen gizona, ez bere izena.

      Urteurrenerakoan, bera eta Korta legorretar hildakoaren omenean ginen Legorretan. Zerbait egin beharko zen omenaldirako eta Ondarroan ateratako foileto gisako bat erori zen nire eskuetara.

      Han konturatzen hasi nintzen, ETAko ekintzaile eta buru izateaz gain, poeta kontsideragarri baten aurrean nengoela. Arestiko ahapaldia epitafio gisa berari egotzi zekiokeela (zer egin zuen bada bere heldutasunean, piztiak legez ihesi ibiltzea baino?), premonitorioa bailitzan, baina poema gehiago ere bazituela.

      Geroztik Eustakitorenganako mirespena ez zait areagotu baizik.

      Urteak joan ahala, gauzak erreboluzionatzen hasten zireneko garaiak etorri ziren eta merezitako ospea irabazten zuen zenduak (gerora, beharbada 'Txikia'ren itzala lausotu egin omen da-edo).

      Telesforo Monzonen Txikiari ere kantatu genuen. Makina bat aldiz jaurti genuen jertsea zerura. Carrero aireratzea nork jarri zuen, bada, martxan?

      Txikia gaitzat hartzen nuen nire idatziren baterako, mito bihurturik baineukan. Gaztetako idealismoak. Itsasondoko arbela belarrak estalia zuen ia, baina belarra esku-aitzurtu eta kontatu behar ziren herrian gertatuak, arbel-pilak sortu zituztenen istorioak. Klase-borroka oraindik asko ez dela (69-70etan) izan da gure herrixkan. Benetan.

      Arbel eta belar. Amets batean ikusten nuen nola hondartzaz jaun da jabetu zen belar-txarra garbitzera ateratzen zen Eustakio, Herrialde berdea ipuin koloretsuan antzo.

      Beti bihotz-txoko batean, baina hurrengo Eustakioren berri 1985.eko «Larrun» aldizkariaren lehen zenbakiko azal eta barruak ekarri zidaten. Sekulako zirrara.

      Poema luze bat eskaini nion ostera. Heriotz alijoa eta pikoa (Antología poética vasca, elebietan: betikoa, akats pilo batekin argitaratu zidaten). Bere hitzak erabiliz eginiko collagean zenbait konstante: Langilea («eta zenbat jauni egiten zaion / zuri zor zaizun agurra», Nekeen seme); Ama, txukatu malkoak eta Gizonen pausoak, poema modernoenak.

      Azken berriak, ez dakit nola okurritzen zaidan bere poesigintzaren xerkan hastea. Beharbada zenduaren omenezko beste herrikide preso baten bertsoak jaso nituen eta, Argia-n publikatu genituen.

      Itsasondoko Kantillape aldizkaria sortu genuen geroxeago eta Jexux Lete 'Ibai-Ertz'en etxean 'Txikia'ren Gabon-miña bertsoak aurkitu nituen, 'Arbel-Aitz'ek sinatua (Herriko elkarte baten izena, halaber). Bereak ziren koplak. Goierritarra sortu berria genuen eta zer egingo eta bertan argitaratu geuk.

      Andoni Sarriegi beasaindarrak Eustakio zenaren poesigintzaren gainean eginiko interpretazio batekin egin nuen topo geroxeago. Honen arabera, olerkari handia izan zatekeen Euskal Herriko guduak irentsi ez balu. Haren kantu baten itzulpena ere bazuen Sarriegik.

      Gerora Lazkaoko fraideetako Rufino Mujikak ezagutzen zaizkion koadernoak eskuratzen dizkit. Bere heziketaren lehen rudimentuak izateko, nahiko sistematikoki eginiko lanak. Hastapenetik igartzen zaio, zer nolakoa datorren. Koaderno haietako batean idoro nuen beste bertso-saio bat, 65 edo 66ekoa, titulurik gabea.

      «Beasain Festivo», Olerti-n eta bere heriotzaren urteurrenekoan ateratako hamar bat bertso eta olerki baino gehiago bazituen. Banitxuan ba ni!

      Gurasoengana jo eta bere omenezkoak baino ez, Lazkaoko Monastegian beste hainbeste. Telefonoak eskatu, hasi hona eta hara deika, 91ko Aste Santuan Iparraldera joan behar ginena profitatu edo ez dakit asmo horrekin ez ginen atera. Detektibe gisan aritua nauzu geroztik.

      Euskal Herri osora dei eta pixka bat korritu eta non aurkitzen dudan, etxean bertan, bere bi olerki-koaderno, makina bat istorio, e.a. Mendizabalen koinata den Joanita Amundaraini ezingo zaio eskertu merezi duen hainbat koaderno horiek gorde izana.

      Detektibe lanetan, pistaz erraturik ibili naizela ohartu eta aitortu behar diot irakurleari. Euskal Herrian barrena, telefono-deika hara eta hona, etxean nituela eduki beharrekoak.

      Erreskadan etorri da gainontzeko guztia urtebetean.

 

 

HITZ ETENDUA

 

      ETAk izan zuela poeta. Izan zuen Etxebarrietarengan ere, baina hau euskal jantziarekin zetorren.

      Ez noa esatera geure ume-poeta dugunik berau, nahiz eta 22 urte bitartean idatzi zuen bere produkzioaren muina eta gehiena. Baina bai lehen mailako (irakur bedi: ez bigarren lerroko) poeta bat izan litekeena. Oker legoke 'Txikia' erdipurdiko poeta bat dela esatera ausartuko litzatekeena.

      Itsasondoko semea alajainetan! Nire herrikideari azken omen bikainagorik egin niezaiokeen? Ene iritzi apalean, Euskal Literaturaren azken belaunaldiko historia egiteko dago, baina ni baino adituagoek errebisatu beharko dute.

      Zenbait aportazio badakartza Mendizabalek, eta ikusteko dagoenez, txoko bat  egin beharko zaio honi ere. Bere olerki lanen agerpen bat baino ez zigun utzi, gorakako bidean etenduarazitako produkzioa da Eustakiorena.

      Inoiz galde izan diogu geure buruari Goierriko belaunaldi galdu hipotetiko bat izan denentz. Izan ohi da beti ere Goierrin idaztera emana ibili den jenderik. Iztueta, Gerriko eta Lardizabal-ez geroztik izan dira, besteak beste: Iñaki Otamendi 'Xoxoa' ordiziarra; Anjel Sukia (orain kardinala); Manuel Mari Apalategi; Ataungo Aita Bonifazio;  gerraurrean izan zen gure herrian, Itsasondon, bere buruaz beste egin zuen poeta heterodoxo bat, Gurutz Sarasola `Lotsati'; Anes Arrinda; Gabino Murua `Estanda, e.a.

      Geroztiko oinordekoak, Dionisio eta Benito Amundarain, zendu berria den Isidro Baztarrika, Enrike Zabala, Antonio Azkue, Eusebio Igartza eta bere bizia gaztetatik Lazkaoko fraidetegian eman dutenak. Nahiko goierritarrak.

      Orain beste bat agertzen zaigu. Eustakio Mendizabal Benito. Zaku berean sartu beharko genituzke, garaikideak direnez, Joxe Azurmendi eta Xabier Azurmendi zegamarrak, 'Txato' Agirre ataundarra, Joseba Intxausti segurarra, Martin Garin olaberritarra, Mari Karmen Garmendia ormaiztegitarra eta Mikel Lasa homonimo legorretarra. Gero gerokoak.

      Ni ez noa kritika akademizista, zientifikoa edo serioa egitera. Aurkitutako koadernoen berri ematera nator. Ez estilistika azterketa bat egitera. Ez naiz asko estudiatua eta ur handiegiak dira horiek niretzat. Baina honi ere kasu egin beharko zaion esperantzarik badut.

      'Txikia' olerkaria izan zen. Eta poeta, gainera, azkenaldian. Gaur beste begi batzuekin ikusi behar dira testuok, pretesturik gabe, bere kontestuan.

      Poeta izateko korpus bat badu. Jaunaren gorputza hartzen dutenekin komulgatzen duten poemak. Eliz kutsukoak gehienak. Baina bai eta ere 70etan konprometituak bezala ezagutu direnak. Ez ditugu ordea aurkitu den-denak edo. Bere azken aldikoak, kantagintzaren mesedetan jarri zituenaz aparte, modernotasun-izpi gehiago duten poemak ez dira inondik inora agertzen.

      Hitz etendua, trunkatua izan da Eustakio Mendizabalena. Beste zeregin batzuk zituen, aurreragoko lanak, nonbait, eta agian ez zuen gehiago apenas idatzi.

      Agian ordurarte idatziak zituenak ez zituen publikatu nahiko (Aresti eta poeta gazte berriak, modernoagoak, ezagutzera eman ziren 69-70 eta hurrengo urteetan, eta lotsa eta apaltasuna ere ez zituen txikiagoak seguraski) kristau kutsu handiko olerkiak baitira asko eta asko eta kristautasuna lagatuxea baitzuen ordurako. Hala ere, ez zituen erre edo hautsi, hemen ditugu. Seinalea.

      Mendizabalen izkribu ezezagun berri gehiagorik agertuko ez balitz, horrek ez luke ezer esan nahi: akaso zirriborro batzuk idazten zituen, baina akaso ez zuen betarik idazlanak ontzeko. Dena den, ez da erraz sinesten halako jarioa zuenak, fraide zenean olerki pare bat edo gehiago egin zitzakeenak egun batzuetan, hiru urtetan kopla eta poemaren bat edo beste besterik baizik ez egitea.

      Larrun aldizkariaren 1. zenbakiak 1985ean zekarrenez: «Badakigu gero ere segitu zuela. Pertsonalki asko eboluzionatu zuenez, langileei jarri zizkiela dakigun bertso batzu adibidez, asko gustatuko litzaiguke ezagutzea, eta bere klandestinitateko garaietako beste hainbat ere bai. Denak bildu eta gizon jakin baten eskuetara joan omen ziren, egunen batean argitaratzekotan. Orain inork ez du haien aztarnarik ematen. Betirako galduak direnik ez genuke sinistu nahi».

      Lirikatik epikara jaulkia zen Mendizabal. Epikarako garai txarrak, aro hitsak, direla hauek zioen batek. Oker dabil, euskaldunok beti izan dugu epika bat. Epikak jota ibili gara denok ere, gutxi-asko, euskaldunak ginela konturatu ginen orduko.

 

 

KULTUR-GIZON BATEN FORMAZIOA

 

      Arestian esan bezala, Lazkaoko monastegian sartu zuten Eustakio. 1954.a zen, 10 bat urte izango zituen. 67.ean atera zelarik bertatik, ongi ezagutu zuen klero euskaldunak bizi izan zituen garaiak. Goiherriko Euskal Eskolako zuzendaria izaniko Dionisio Amundarain beneditarrak hala zioen 85.ean: «130 bat fraide eta fraidegai bazen urte horietan Lazkaon, horietatik 30en bat mezadunak eta hauetatik 20 bat gazte-gazteak. Eta tarte horretan euskal giroa betea zen».

      60ko hamarkadako ernealdia komentuetaraino ere iritsia zen. Eustakio baino beneditar zaharragoak euren kasa ikasten zuten euskara. Lan egiteko lekurik seguruenak fraidetegiak ziren. Bestalde, beti egon ohi dira fraide-etxeetan erakusteko sistemak, erak, disziplina. Eta disziplinatua behar zuen izan mutikoak, esamesak esamesa.

      Girorik ba omen zen Lazkaoko fraidetan. Rufino Mujika beneditarrak dioskunez, «Hemen, antzerki bat euskaraz, urtero. Garoa antzeztu zen... Aita Alberto Begiristainek, Igaratzako Abadeak, zioenez, horrelakoak egiteak jendea askoz gehiago formatzen zuten eskola hutsa emateak baino: hizkera, jendearekikoa egitea, e.a. Sto. Tomas Akinoko egunerako bizpahiru antzezlan. Azkena, Eustakio irakasle eta seminarioko zuzendari-orde eta Juan Joxe Agirre (oraingo liburuzaina) zuzendari zela. Antzerkiak, olerki irakurketa (bererik irakurriko zuen agian), abestiak lau ahotsetara...».

      Eustakioren argazki bat bada egun berezi horietako batean aterea. Ikurrinari zin dagio: «Eustakio, ez pentsa hola ta hala zebilenik! Hura zinez zebilen! Ez zuen folklore gisa hartzen horratio!». 18-19 urte izango zituen. Bere intentzio-deklarazioak idatzirik zituen jadanik.

      Hala ere, komentu barruko giroa ez zen guztiz eta erabat euskaltzalea izango. Bazkari garaian, fraide-etxean liburu bat irakurtzen zen, eta itsasondotarrak euskarazkoa irakurtzeko eginahalak egin bide zituen.

      Filosofia egin eta Teologian ez zen hasi dirudienez Eustaki. Estudioak utzi eta irakasle egin zuten Lazkaoko ikastetxean. Urte betez batxilergoko ikasleei espainiar gramatika irakatsi eta azaldu zien euskaraz, bere azalpenekin, garaian alderantzizkoa egitea ohizkoa zenean.

      Espainiar eta euskal historia konparatuak esplikatzen zituen aldi berean.

      Gure gizona odol berokoa genuen, jenio bizia erakusten zuen. Ti-ta gauzak egin beharrekoa. «Inportantzia handia ematen zion euskal kontzientziari, gazteen kontzientzia nahi zuen argitu. Gure formazioa espainola izan ohi da; girotxoa sortu zen gero Lazkaon; gero eta gerora gauzak hobetzen joan dira baina orduan zaila zen dena. Etxe honetako irakasleok espainolak ez ginela erakusten genuen, euskaldunak baizik. Horretan aitzindaria izan da Lazkao. Beasaingo gurasoren batzuk ere atera izan zituzten euren semeak hori zela eta», diosku Rufino Mujikak.

      60ko hamarkadan, bitarte horretan, kaleko giroa pil-pilean jarria zegoen. Gazte eta langile mugimenduak indarrean zetozen. ETAren fenomenoak sortzen zituen dinamika guztiak zeuden purian, propaganda bezala bilerak, hildako militanteekiko elkartasuna, e.a. «Gazte pilo bat inguratzen zen Lazkaora» zioen Dionisio Amundarainek, «eta multikopista ere hemen zegoen. Sekulako arma zen garai hartan multikopista».

      Benito Amundarain (Dionisioren anaia) itsasondoar familia karlista batetik etorri baina eraldatu zen gizona dugu. Liturgia ikasi zuen Parisen. Kontestua girotzeko eman ditzagun zenbait xehetasun.

      Urretxun I. Kongresu Liturgikoa eratu zuen Benitok: 300 apaiz hiru egunez euskara hutsean. Ondorio ikaragarriak izan zituen kongresu hark, lehenagotik inor ez baitzen mugitzen. Sorreran, euskal liturgia bultzatzea lortu zuten, liturgia euskaraz erabiltzea. Munta handiko erabakia.

      Euskara zahar eta berri (batuaren) burruka urteetan gaude. Benitok «50 salmuak», Jaunaren Deia aldizkaria eta «esaterik ez dauden lanak egiten genituen guk, multikopistaz, gau eta egun».

      Bera batuaren alde dekantatu zen, baina euskaraz izanez gero idazle bakoitzari libre uzten zitzaion: «Euskararen burruka azkar joan zen, abertzaletasun erradikalagoak batua errazago hartu zuen banderatzat, nahiz amaren bularretiko euskera errazagoa zitzaigun».

      Lazkaoko komentuan abertzaletasuna zen nagusi (Iratzeder eta beste hiru lagun Lazkaon izan ziren Europako Gerra denboran. 'Orixe' eta Elbira Zipitriaren arteko harremanak beren eragina izan zuten: «Lazkaon euskaraz egitea zen kuestioa, distintziorik gabe, komunidade oso bat euskara hutsean (100 eta piku lagun) 55.etik aurrera, 60ko hamarkadan. Kostako da hori lortzea gaur egun ere! Eguneroko bizitzan euskaraz, meza batean ere ez zen ametitu erdararik».

      Lazkaoko mezak erakarri handia zuen goierritar parajeotan, Aste Santukoak zer esanik ez. «Liturgia aldaketak kezka izugarria sortzen zuen guregan; euskaraz ez bazetorren, erdaraz etorriko zen eta tentazio horretan ez erortzeko sortu zen euskarazkoa.

      »Hemen batuaren aldeko izan ginen gu, Dionisio anaia eta biok eta beste batzuk lehenengoetarikoak. Aita Isidro Baztarrika bat eta Antonio Azkue batek ametitzen zituzten 'h' batzuk, lapurterazkoak-eta» (Baztarrikak batuaz idatzi ohi du gerora Jaunaren Deia-n, esaterako).

      Rufino Mujika Jakin aldizkariaren hasieretako erredakzioan zen. Arantzazuko diatriben berri badaki, Intxausti, Azurmendi eta hauen istorioak batuaren alde, Lazkaoko Baztarrika eta beste kontra...

      Liburu honetako beste atal batzuetarako derrigorrezkoak diren testigantzak damaizkigu Mujikak. Eustakiren mendizale eta kirolzale sena aipatuz bukatzen ditu bereak: «Lanean ere borondatetsu zen, ostegunetan eskulanen eguna zen eta artetsu azaltzen zen; azaltzeko moduko lan gogorra eskatzen zuen hark, eta berari segituko zion langilea aldamenean. Bere buruari exijitzen ziona exijitzen zion besteei. Fintasuna gauza guztien gainetik, irakaskuntzan, estudioan, lanean, politikan zer esanik ez!».

 

 

EKINTZA GIZON BATEN AZIOAK

 

      Txabi Etxebarrietaren hiletetan parte hartzeagatik esan dugu lehenago kartzelaratu zutela. Beneditarren monastegiko puntan ikurrina bat jartzea zela, Lazkaoko alkatearen etxearen erreketan nahasturik agertzea. Kasua da gutxi iraun zuela bertan.

      Profeso simple izango zen Eustakio, hiru urteko konpromezua eta gero botoak. Kunplitzekotan zela, meza emateko gutxi falta zitzaiola, zalantzak, kaleko giroa, barruko kezkak. Urtebete kanpora joateko baimena eskatu du. Bilbon ontzigintzan eta Beasaingo Pesa-n engrasatzaile moduan ibili eta, 66-67 urte horietan Eskola Sozialak indarrean zebiltzanez, Itsasondon eratu zuen Eskola Sozial horietako bat.

      Joanita Amundarain, bere koinatak dioskunez, paperak desagertu eta galdu egin dira,  asko eta asko. Eraman egin ditu erregistroetan Guardia Zibilak Itsasondoko «Intxaurrondo»tik, beren kaleko etxetik.

      Prosak, kartzela eta bestelako bizikizunen testuak, propaganda, periodiku errekorteak, «harrapatu zituzten guztiak».

      Libururen bat egitekotan zirela etorri jendea, eta eraman, beti eraman. Hori izan da dinamika. Eta «sikiera zerbait atera izan balitz...».

      Itsasondoko Eskola Soziala aipatu dugu arestian. «Literatur pertsonaiak, Euskal Historia, bere koadernoetakoak eta beste apunte batzuk irakasten zizkigun gazte-talde bati. Iñaki Larrañaga etorri berria zen Parisen-eta soziologia ikasita, apaiz gazte, herrira. Beste giro bat zegoen, eztabaidak, abestaldea, liburutegi bat Erretore-etxeko Zentruan, "Oargi" sortu aurretik. 67.eko udaberritik udako tarte horretan izan zen». 68.eko abuztuan ihes egin zuen Mendizabalek.

      Hiru erregistro egin zituzten Lazkaoko Etxea-n eta Aita Esteban Onandiarekin harremanak zituenez, azken hau eraman zuten koartelera.  Hortik atera zen Eustakioren inplikazioa. Orduan Iparraldera, ihes egin beharra.

      Hala ere, urtero saiatzen zen Iparraldeko kantariak, e.a. bidaltzen herrira. Guk taldeak, Etxamendik eta Larraldek, Txikiak bidalita, Itsasondon egin zituzten euren debutak. Baleren Bakaikoaren bidez bidaltzen zituen, ihes egin eta gero, materialak Iparraldetik. Tartean, Carlos Caballero Basañez-en  Introducción a la de Euskal Herria (Apunte pribatuak. Jesus Obrero Eskola Profesionalak, 1973, Gasteiz). Gazteen bileretan irakurtzen zen liburukote hau.

      Gero, Burgosko Prozesuaren garaian, mugimendu bat bazen Itsasondon. Joanitak, eskola nazionaletako irakasle bati utzi dio aipatu liburua: «hura ez zegoela historia horrekin konforme, historia horrek ez zuela existitzen, eta ofiziala zela benazkoa» erantzun bide zion, inpotentziaz. Egiak zirrikituak aurkitzen zituen.

      Euskal-izakera ez galtzea omen zen Eustakioren asmo nagusia. Baina den-dena ere ezin izan serio-serioa eta relax pixka bat ere behar da. Juan Miren Mendizabalek, haren anaiak, gogoratu eta aitortu digunez, herriko Oargi-n eta bazekiela bertsotan aritzen Eustakik.

      Dionisio Amundarainek interesantetzat jotzen ditu Eustakioren kultur-ekintzak: «Bera hasi zen euskarazko klaseak ematen, antzerkiak egiten-eta. Letra gizon baino ekintza gizonagoa ikusten dut, premiazkoagoa zekusan, nonbait, beste bidea».

      Estibalitzetik pasaz, Belokerako ihesa. Carte de Travail delakoa, orain bezain eskurazaila zen garaian. Gose grebetako argazkietan aurki daiteke 'Txikia'ren figurarik. Han jarriko zen bizitzen ondarroar neska batekin, Anabel Zubikarairekin. Istilu ugari sortu arren erabakiak, ez ziren elizatik ezkonduko, ez eta ere bataiatuko beren bi haurrak, Matalaz eta Ekaitz. Eta orduan Zuberoa ez zegoen modan!

      «Jendearen esanei berealdiko jaramona egiten zion Eustakiok. Ez zuen paperik, baina lanik gabe inoiz ez». Benito Amundarainen hitzak dira.

      Ez zuten izan behar garai onenak erakunde armatuarentzako. Aro horretan jaso zuen bere historiako eszisiorik larrienetako bat: Sextakoena. Kintakoak ia hutsetik hasi behar. Kartzela ezagutzen du berriro. Hegoaldean bezala Iparraldean, jende euskalduna lanean jartzeko oso baliosoa omen zen. «Isiltasunaren izaria zuen» , aitortuko zion Larrun aldizkariari Peixotok: «Garai bateko euskaldun zaharraren hitzegiteko manerak, harrabotsak eta denak, oso ongi gordetzen zituen. Jende nagusiarekin izugarrizko berezitasuna zuen. Areago, esango nuke, garai hartan erakundean ezagutu dudan gu baino hamar-hamabost urte gehiagoko jende guztia berak ekarria zen». Ekintzaile jantzia zela esan liteke, beldurrik gabe. Jose Manuel Pagoagak honako liburu hauek kausi zituen 'Txikia'renean: Che Guevararen obra osoak, Clausewitz-en La Guerra, 'Orixe'ren Santa Kruz apaiza eta Auspoa saileko ordudainoko bertso eta kanta guztiak. Mao Zedong-ek ere ezagutu omen zituen Zumalakarregiren taktikak. Bai eta Eustakio Mendizabalek ere.

      Bi ardatzen inguruan ikusten du Peixotok Eustakio Mendizabalen bide politikoa: abertzale izateko euskara behar da, eta nahiz eta abertzale izan eta euskaldun, horren alde borrokatu. Guztiaren muinean, berriz, euskara. Behin, talde batek galdetu omen zion, ea zein zen ETAren marko politikoa. «Hizkuntzak ematen duena», erantzuna.

      Ekintza izango zuen ofizioa, baina euskara zuen bere bizioa. Eta nahiz eta ez izan hain ezaguna, hor dago agerian jartzen saiatzen ari garen bere euskaltzaletasuna. Idazteko zuen abilezia. Bere emazte izan zen Anabelek zioenez, denbora librerik hartzeen bazuen, euskarazko liburuak irakurtzeko izango zela huraxe. Axular balitz ere berdin.

      Bere poemetan ageri da izugarri irakurri zuela euskaraz. Bizkaiko bezala Iparraldeko aportazioekin, bera hil eta geroago finkatuko zen euskara batura asko hurbilduko da. Euskararen borroka militanteki eraman behar zen, zuzendaritzan egoteko jakin beharreko baldintza suertatu zen.

      Militantzia eta ekintza azken mugetaraino eraman zituen Txikiak. 71.ean ikusiko zuen azken aldikotz Benito Amundarainek Eustakio, Donostiako kaleetan. Zer zebilen galdetutakoan, «bazakiat horrela hilko naizela...» erantzun zion bigarrenak.

      Eta erlijio soilaz baino nazkatuagoa agertzen bide zen erlijio-gizon handiek Euskal Herriari eginiko minaz. Eustakio gizon fina zen, langilea eta sutsua Amundarainen esanetan: «Teoria piska bat, unibertsitatean ikasten den hori, falta zitzaion. ETA VIan bukatuko zuen jendea zen Lovainan eta Brusselen ikasle. Donibanera zetozen oporretan señorito moduan bizitzera, hemengo errealitatea ezagutu gabe. Jauntxoak, erlatiboki, bizitza zaila eramango zuten zeuden lekuan zeudela. Haiek estudianteak, haiek teorikoak, haiek teoria egiten: horrek egiten zion min Mendizabali, berak teoria egin ahal ez izatea. Estudiatu eta beste ezer egin ez eta lan egiten zutenen kontura bizi...».

      Eustakiok bazuen bere teoria, Lazkaoko Unibertsitatean ikasten zen hura.

      «Zer da hobea —diosku Benito Amundarainek—, teoriko hutsak izatea ala ekintzaile hutsak?». Hara hor betiko dikotomia. «Errefuxiatuak baldintza zailetan zeuden garai hartan Iparraldean». Gutxi izango dira Eustakioren leialtasuna mantendu dutenak, Benitoren aburuz; jakin izan balu, hura zer izatera iritsiko zen...! «Baina joera dena puskatzekoa, hautsi eta su ematekoa izan da, ez nazatela salatu paperek, aztarnak ez uztea, ahaztu daitezela nitaz. Eta batek daki zenbat paper-puntta galdu diren».

      Eustakio konturatzen bide zen garai hartan hil egin behar zela: «Herri bat ginela, askatu egin behar genuela eta... borrokan hil. Hori ordea ez zen masokismoaren agerpen, borroka zail batean arriskatzeari logikaz ikusten zitzaion bukaera onartu eta asumitzea baino» (Peixoto, Larrun 1. zenbakia. 1985).

      Eta heriotzak ez zuen lo harrapatuko Mendizabal. Algortan, arratsaldeko seiak pasata, geltokian hasi zen dena. Getxon izan zuen errematea. Txikiaren garrantzia nabarmen geratuko da egun horietako paperetan.

      Jose Maria Portell-ek Mendizabal «poco brillante intelectualmente», izan zela zioen bere heriotzondokoan La Gaceta del Norte-n.

      Gisa berean, bere heriotzaren berri emanez idazten zuen Ramon Arrietak El Diario Vasco-n (1973-IV-22): «(...) De simple actuante paso a ser miembro del frente cultural y se codea con los universitarios etistas escribiendo en la revista "Saioak". (...) Este hombre, que, comienza como novicio de fraile y termina como terrorista bajo ]as balas de la Policia, es un prototipo de esos saltos pendulares monumentales que, a veces, estallan en el caracter de muchos vascos. Y por ello nos recuerda al celebre 'Clara Rosa', el ex fraile mason y vizcaino que aterrorizo y escandalizo el Cadiz de las Cortes, al comienzo del siglo XIX (...)».

      Mikel Azurmendi donostiarrarengana jo eta zera aitortu digu: «Ni ez nintzen ez ETA Vekoa ez eta ETA VIkoa. Zelula Gorriak osatu genituen geuk, militarismoarekin ados ez zeudenak». «"Saioak" aldizkariaren inguruan biltzen zen hainbat jende ('Txato' Agirre, Mikel Lasa, 'Napo' Olasolo, Matxain...) eta Eustakiok ez zuen han idatzi sekula, ezta hurrik eman ere».

      «Asko ibiltzen ginen elkarrekin, baina gure egitasmoarekin ez baino kontra zegoen erabat Mendizabal. Militarista baitzen. Intelectualmente poco brillantes, denok ginen» aitortzen digu; eta Dario «Egoki» gernikarrak, Eustakiok begi oker xamarra zuela eta txistea egin omen zion: «Tiene un ojo mirando al comunismo», okerra alegia. Mikel Lasa legorretarrak eta 'Txato' Agirrek hobekiago ezagutu zuten agi denez.

      Joxe Mari 'Txato' Agirre ataundarrak Eustakioz gogoratzen duena «flash baten moduan botatzeko, mistiko bat zela. Lazkaoko komentuan hezkuntza humanista eta erlijiosoa jaso zuen. Bere pertsonalitatea, eguneroko bizitzan ere, mistikoa eta aszeta zela esango nuke».

      ETAko teoriko/ekintzaileez galde egindakoan, zera dio: «67-68.etan, beharturik kanporatu ginen. Exiliora zihoazenak tantaka zihoazen. Gerora bai taldeka. Momentu batetik bestera jende mordoa aurkitu ginen Iparraldean. Bi joera izan zirela esan daiteke. Gure kasuan, batzuk Lovainara joan ginen, Belgikan talde handia ginen, Parisen ere baziren. Beste talde bat Iparraldean gelditu zen».

      Bere ustez, baziren batzuk unibertsitatera joateko aukera zutenak, baina bertan gelditzea erabaki zutenak, «iraultza egiteko, ezinbestekoa zela eritzirik hori egitea». Beste batzuek aukera gehiegirik ere ez zuten izan agian. Denetik egon zen. Eustakiok, «beste askok bezala, gelditzeko hautaketa nabarmena egin zuen, bere idealak zerbitzeko».

      ETA V eta VIaren eszisiotik ateratako bi taldeetan ere baziren bi joerok, nahasturik: «etendurak ez dira simetrikoak izaten behin ere. Ezin liteke esan, beraz, adib., Parisen zeudenak sestakoak eta Iparraldean gelditurikoak kintakoak zirenik. Bai Belgikan eta bai Parisen ere, baziren alde batekoak zein bestekoak».

      Atzerriko unibertsitate-munduan «itsasoko ur tanta gisakoak sentitzen ginen» dio Agirrek. Horregatik, «inolaz ere ez ginen sentitzen inongo elitea. Perspektiba batekin begiratu behar zaie gauzei. Gauzak ez zeuden gure baitan orduan, eragin asko genituen. Iparraldean gelditu izan banintz, ez nuen kontakturik izango beste ikusmolde batzuekin. Ez eta Frantziako Maiatzaren inguruan emandako eztabaida ideologikoekin, horiek denak gertuago bizi ez bagenitu». Unibertsitariek aukera gehiago izan zutela diosku ataundarrak, «Saioak» aldizkarian aipatu giro horiek deskribatzen arituak.

      «Iparraldekoa, nahiko mundu itxia izan ohi da, are gehiago errefuxiatuen mundua. Hor ez zegoen leihorik, ez eta ere arriskurik pekatua egiteko. Nire iritziz, gertatzen da, euskaldunok espezialistak garela amankomunean duguna baino pisuagoa jotzeko bereizten gaituena. Are gehiago botere-hartzea-edo baldin badago jokuan».

      Agirrek «68ko Belaunaldikotzat» jotzen du bere burua, Europan zehar mugarri bat suposatzen du data horrek, gerora garatuko zen prozesurako. Nahiz eta Euskal Herrira, 68a 70.etan iritsi zen, Burgosko prozesua-eta.

      Uste du, beraiena politika idealista hutsa zela. «Euskal Herriko Historia garaikidea ez genuen ezagutzen. 1965 inguruan sartu nintzen ni saltsan eta orduan kontzertu ekonomikoek ez zuten garrantzirik, karlisten gauza zen, kultura-politikoaren etendura bat zegoen gerraostean. Utopikoagoak ginen». Agian «errealistak izan gaitezen: ezinezkoa eska dezagun» leloaren aldekoagoak ziren denak ere garai hartan.

      Historia da honezkero, legenda bizi bat da oraindik Txikia, eta luzerako dirudi. Datorren urtean beteko dira 20 urte Eustakito zenaren heriotzaz eta bien bitartean bere bizitzaz norbaitek zerbait argitaratuko duelakoan nago. Anartean, Txikiaren kultur arloa eta poeta-soslaia pixka bat jorratu dugulakoan gaude. Etorriko ahal dira orain eta hemen aurkezten dugun hau sakonduko duten ikerketak.

 

 

ZORTZI KOADERNO ZORTZI

 

      Honelako aurkikuntza gutxi egingo ditu batek bere bizitzan. Lazkaoko fraideetako Rufino Mujikak bere sei koaderno eskuratu dizkit, Euskera, Euskal Elertia, Gaztelera (I'go maillakoentzat egiña), Españi'ko ta Euskal-erriko Kondaira (Aurrentzat), Euzkerazko Izti-berria eta Euskal-esaera xorta. 63-64, 65-66 eta 67.ean eginak. Koaderno ikusgarriak eta ikustekoak. Bere kabuz euskaraz alfabetatu den batenak.

      Bere koinata Joanita Amundarainek bi: Barne Gabai Olerkiak (Lehen Olerki Koadernoa) eta Bigarren Olerki Koadernoa deitu izan duguna (izenbururik gabea berez).

      'Olerkariak' sinatu ohi zituen zenbait eskaintzakiko enkarguzko lan Itsasondokoak. «Eustakiok bazuen hari bat eta har bat idazle izateko», esan digu Benito Amundarainek.

      Bere koadernoetan garbiro ikus liteke nola alfabetatu zen: liburuak irakurri, ezagutzen ez zituen euskarazko hitz oro hartu eta itzuli. Euskarazko hitzak beren esangurarekin erdaraz ematea zen garaiko komentuko pedagogia sistema. Filosofia purua zuen euskara, gero aplikatzekotan.

      Fraideen lezioak ondo probetxatu dituen baten koadernuak. Bertan denetik: gerraurreko eta gerraosteko euskal literaturaren ezagule (generoena, autoreena eta obrena) zela erakusten digute Eustakioren idatziek (ez ordea gehiegi Mirande, Arestik eta geroztikakoek eginikoak, idazten arituko baitziren haiek artean). Bere hiztegia eratzen du, hitzak eta hitzen esanahiak. Bizkaierazkoak, Iparraldeko euskalkietakoak...

      Harrigarria da garai hartarako euskara batura zenbat hurbiltzen zen eta euskalki guztiak nahasten zein zale genuen.

 

 

«EUSKERA»

 

      Azkena ezagutu dugu, baina Eustakioren lehen koadernoa izan behar du. Azalean, «Colegio de los PP. Benedictinos. Telefono 89170 Lazcano (Guipuzcoa). Euskera. Mendizabal'tar Eustaki. Aita Eusebi. (Irakaslea)». Bat, bi eta hiruzpalau orrietako erredakzioen koadernoa.

      «Lazkau. 1963'ko Azaroaren 5'ean» datatua bere lehen lana: Azken-agurra, bere kaligrafia berezia ezagun dugu. Tinta urdinez, ia beti bezala, aurreko urteko oporren amaiera gogoratzen du, gogoetatsu dabil, hitanoa darabil. 18-19 urte ditu eta narratzaile petoa datorrela dakusagu, narratzailea da, dagoeneko.

      Udazkena, bigarren erredakzioa, urte-sasoi hori deskribatzen du, onomatopeiak handik eta hemendik, hitz konposatuak. «Udaberriko ta udako lili-klabelinak oinpean dabiltzkigu, loi eginik. Ondartzetako liliak ere izkutatu zitzaizkigun», esanez amaitzen du eta «Ondo» nota jasotzen du gorri-kolorezko 'V' batez.

      Hurrengo lantxoan, bi orri t'erdi, Ibaeta, Karlomagno eta garai hartakoez ari da, eta pentsa zenbateraino asmatzen duen ezen «Soin eta gogoz bertan ibillia dirudizu» dioen iruzkina egiten dio irakasleak.

      Belzunzeko Gaston eta Kennedi'ren eriotza dira hurrenez hurren: «Ondo». Saiatzen da euskal joskera eta janzkera ematen testuei, espresio ezin jatorragoak aurkituz, hitz aberastasunez.

      Alos-torrea eta Gabonak dira 63.eko bere azken lanak. Aditz sintetikoak erabiltzeko joera ia neurotikoa eta bere lehen olerki koadernoan bertsotan emango dituen Ebanjeliotako pasarteak kontatzekoa.

      1964.eko aurreneko ipuina urtarrilaren 14an: Astotxo, Lazkaon ohituraz ospatzen den Astotxo-egunari buruzkoa; hurrena, irakaslearengandik «Azkena ederki!» kalifikatiboa merezi duen Sagarra. Lazkaoko berriez gain, bere kezken berriak, Lekaidetzean. «Poliki». Ondoren, Karakas'era idazki bat, hika idatzia.

      Euskal-erria da hurrengoa, eta Aberriari eginiko kantu luze bat da, prosaz, «Oso bikaina! Ori duk biotzez eta odolez idaztea!», jaso zuen irakaslearen partetik. Seme ondatzaillea da segidakoa. Bere erara kontatzen du parabola ezagun hori. Ikusten da irudimena lantzen badakiela, asmamenik baduela, bai eta metafora eta beste errekurtso estilistiko batzuk ere erabiltzen.

      Hurrengoa, istorio barregarri bat, «emakumeek irakurri edo entzun bear ez luketeena» . «Ondo» . «1964'eko Epaillak 17»an, Anton oskigillearen azkenaia xelebrea idazten du, bertso eta guzti bukaeran. Koaderno honekikoak bukatzeko, Yoanes artzaia: euskara joria, «Aitzkorri ganean goizak eguzkimin... Illargia, artean gauaren erregin...». Yoanes artzaia topatzen du Oñatialdean eta Txomin Agirreren Garoaren hasiera imitatzen du, deskripzio luze batez, oso bestela.

      Kaiera honetako erredakzio batzuk olerki-gai izango ditu gerora.

 

      «Españi ta Euskal-erriko Kondaira (Aurrentzat)»

      Ikasle garaietako koadernoa izan behar du: 64-65ekoa? Espainiako eta Euskal Herriko Historia (konparatuaren) pasarte eta pertsonaia historikoen zertzelada esanguratsuenak ukitzen ditu. Historiaurretik hasi eta mende honetako gerraosterainokoez jarduten du. Bi historiak kontrajarri edota paraleloki deskribatzen ditu.

      Rufino Mujikak adierazi digunez, historia klaseak ere eman bide zizkien Eustakitok gerora Lazkaoko batxilergoko ikasleei. «Bi historia: espainiarra eta euskaldunona. Espainiako aro bakoitzeko historia-testua eman eta ondoren euskaldunon historia garaikidea.  Asmo didaktikoak zituen, oharturik Espainiako historiak ez duela Euskal Herriko errealitatea inoiz isladatu».

      Kaligrafia ulergarri batean, zernahitaz dihardu, Espainiako lurraldeez eta Euskal Herrikoez; «gure sistema demokratikoaz», «Urrezko gizaldia» eta gure aldaeraz; espainiar erregeez (Austriak, Borboiak...), Espainiaren afan inperialistak, Simon Bolivarren askatzaile antsiak... Sabin Arana: «il zen gorputzez, baina bere gogoa ilezkorra izango da. Bere izenak beti iraungo du Euskal-abertzale bat bizi dan artean».

      Jakitun zen Txikia: «Gure Erriak beti izan du etsairik. (...) Gure Legeak autsi eta beren uztarpeko ikusi arteko onik ez dute izan» . «1936'ean gure aurka Franco jaiki zanean, elburu bakar bat zerabilkien buruan, ots, Euzkadi bere uztarpeko egitea, eta ez komunismoaren atzaparretatik ateratzea, gaur-egunean bertan askok altuste arren».

      Calvo Soteloren «Prefiero una España roja que rota» eta Fal Conde karlistaren «Sabemos que los vascos son buenos cristianos, pero no queremos relaciones con ellos, ya que no tienen corazón español», euskaraturik agertzen dira. Bost axola zitzaiela erlijioa Gurutzada aurretik frankistei: «Euskal-erria, Kataluña eta berak bezala pentsatzen etzuten gobernuak zapaldu ta Españi osoaren jaun eta jabe egitea zuten elburu».

      Orri tarteetan, Arantzazuko kalendarioak, Aitorren izkuntz-zarra kanta orriaren atzealdean, mendien altuerak, oporretan zenbat eta zenbat mendietan izan zen...

      Bere heziketaren lehen rudimentuak izateko, nahiko sistematikoki eginiko lanak. Bere bigarren olerki koadernoan jarriko ditu gudako galtzaileei eskainirikoak.

 

      «Euskal-Elertia»

      Koaderno zaharrenetakoa (bere lehenengoetarikoa, alegia) behar du izan honako honek, orri-tarteetan gaztelaniaz ere idatzi izan baitzuen, bere asmo-nagusiak —guztiz idealistak: Aberria, Jainkoa eta euskarari zerbitzea— (era berean, euskal historiako apunte eta data ezinbestekoak ditu koadernoaren bukaeran).

      Euskalkiak izendatuz eta antzinako euskal mitologiako pertsonaien izenak, «Euskaldunok izan dugun Ikastetxe bakarra Oñatikoa izan da», esanez irekitzen ditu orriak. Euskal elerti edo poesiarik ba ote dugun galdezka da berehala. Leloaren Kanta, Ganboarrena, Beotibarko Kantua, XV. gizaldiko Olerki-erritarra komentatzen ditu, Gerla olerki zarrak, Bereterretxen Kantoria, Maite-leloak, Irri ta negar, Ardo-kantak, Jainkotiak («Au guzia: Milla Euskal Olerki Ederetatik» ), Pastoralak, Eske-leloak eta Tobera ezagunenak ezagun ditu. «Elerti-Landuan, Eskolak: Axular-aurrea, axulartarrak, larramenditarrak (Mendiburu, Kardaberaz, Lardizabal, Arrue, Mogel, Iztueta eta Astarloa), aranatarrak (Txomin Agirre, Arrese ta Beitia, Etxegarai, Etxeita eta Eleizalde), Azkue, orixetarrak (Lizardi, Zaitegi, Jon Etxaide, Labaien, Mokoroa, Etxaniz) eta villasantetarrak ("Gaurko idazle asko. Idazkera errexa eta errikoia darabilte")».

 

      «Euzkerazko Izti berria»

      Astarloa, Axular, Elizanburu, Etxahun, Joanes Etxeberri, Etxepare, Iparragirre eta Iztuetaren biografiak eta obrak dakartza. Literatur koaderno honek dirudi koadernu zaharrenetakoa, lehenengo bezain zaharra.

      Euskal literaturaren tradizioko obra dexente ezagutzen du. Koadernoan egindako irakurgaiaren hiztegi ttipi edo handixeago bana dakar egile eta obraren azpian. Bai eta hurrengo autoreen pasarte kopiatuak ere. Kopiatuz odolez baino hobekiago sartzen baita letra.

      Hona hemen aipatutako idazle eta idazlanak:

      «Yon Etxaide'tarrak (Kuliska Sorta), Amasei seme Euskalerri'ko; Garoa, Domingo Agirre; Alostorrea, Etxaide'tar Jon (1950); Kresala, Domingo Agirre (1906); Mistral 'en Mireio, Ormaetxea'tar Nikola 'Orixe', Bilbo'n (1950); Euskaldunak -Poema, XV Kantuetan-, `Orixe', (1949-50); Auñamendiko Lorea, Domingo Agirre (1897-98); Brabanteko Jenobeba bertso berrietan, Juan Krutz Zapirain (1929); I. de Eizmendi 'Basarri', Atano III, bere edestia bertsotan (1949); Arantzazu, Euskal Sinismenaren Poema A. Salbatore Mitxelena-rena (Xabier Eulateren apaingarriakin) (1949); Lili-txuria odoletan (1955) eta Santa Maria Goreti (Bere Bizitza) 1950, A. Antonio Sorrarain; Etxaide'tar Yonen Yoanak-Yoan (1955); Gaztetxo Bizitzako Udaberrian (Miguel Atxaga apaizak) (1961); Lau Ebanjelioak (Arantzazuko pralleak egina, 1961); Elurra ta sua (Santa Jemaren bizitza), Aita Basilio Pasiotarrak egina (1960); Bizia garratza da (Irazusta'tar Jon Andoni) 1950; Ebangeline Henry Longfellow-ena, euskaraz, Jokin Zaitegik itzulia (1945); Yolanda Pierre Lhande, S.J. (1921-Donostia); Austin Gurenaren Aitorkizunak, 'Orixe'k euskaratua; Iltzalleak, Ugalde'tar Martin (Karakas, 1961)». Hemen ia inork ez bezala, fraidekumea izaki, Amerikako diasporak idazten zenaren berri ere bazuen itsasondotarrak...

      «Elezarrak: Arraun ta amets (Itzaltzuko koblaria), A. Sorarrainena; Araibar zalduna (Eusebio Erkiaga); Arranegi Erkiaga'tar Eusebio, 1958; Noni eta Mani, Svensson Mujika'tar Plazido, 1952; Jesusen amore-nekei dagozten zenbait otoitz-gai, bigarrena eta irugarrena, 1905; Bizi!, Irigoien-dar Domingok euskeratua», eta azpian komentariotxo hau: «Edestitxoan esan bezela ipi-apa sinistu bearrik eztago. Batean txirrist, bestean lapast, emen erori, an jaiki» dio Eustakiok. «Itxasoa laño dago (Xanti Andiaitxas gizonaren bizitza ta kezkak) Yon Etxaidek euskeratua (1959)»; koaderno bukaeran latinerazko hitzak, bere idatz-saiotxo batzuk, mendien altuerak, zein eta zein mendietan zein ibilbide egin zuen holako eta halako egunetan, bertso-saiakerak, Iztuetaren, ez, Meagher-en «Ez dago teologorik / ez dago pilosoporik / ardoari neurri artuko dionik». Bazekien barre pixka bat ere egiten!

      Bere anaia Juan Miren eta haren emazte den Joanitaren etxean, Mendizabalen hurrengo liburu hauek aurkitu nituen: 'Lizardi'ren Biotz-Begietan; Aita Sorrarainen Lili-txuria odoletan; Olabideren Itun Berria; Prantzisko Elizondarraren Lore Usaidun Mamitsuak (1922); Artigarairen Gramatika eta beste gramatikaren bat ere bai; Urkinaren La Democracia de Euzkadi (1935-Itxaropena); Genio y Lengua, Mokoroak berak dedikatua; 'Orixe'ren Barne-Muinetanen liburu txikia: Axularren Gero; Urruzunoren Euskalerritik Zerura; Zaitegiren Platon'eneko atarian, 'Orixe'ren Salmutegia eta Gabriel Arestiren Euskal Harria (1967-Bilbo). Badakigu «Auspoa» saila ezaguna oheburuan izaten zuela gerora. Bada gehiago.

 

      «Euskal-esaera xorta» (1966?)

      Euskal esaera xorta hau Arantzazu'ko egutegitik bilduak (1966), sortarekin hasten da, Virgilio-ren obretatik hartutako hitzen euskal esangurekin zerrenda luze bat eginez segitzeko; hurrena, ulertzen ez zituen Axularren Gerotik hartutako hitzen esanahiekin bukatzeko. Orixek eta Olabidek gauzak nola izendatzen dituzten kontrajartzen ditu zerrenda luze batean. Bi bertso-saio koaderno berean. Dagoeneko bazuen intentzioa...

 

      «Gaztelera. I'go mailakoentzat egina»

      Bere izenak dio zertaz den: Aditza, aditz-motak, aditz-laguntzaileak, «itz-aurrekoak» (preposizioak), «eiagora edo asperen itzak», sintaxia, «aditz-jabe eta osagarriak», esaldi-soilak, hizkera... Gramatika azken batean.

 

      «Filosofia-koadernoa» (?)

      Eustakio zenaren zortzi koaderno agertu dira, ez ordea bederatzigarrena, Filosofia-koadernoa.

      Ikustekoa omen zen gai honek zuen erakar-ahalmena itsasondoarrarengan. Hasiera batean filosofia osoa euskaraz irakasten bide zen. Baina kontzeptu zailagoak ere iritsi dira (Kant, eta abar) eta ikasgelako gehiengoa erdaraz ikastekoaren aldekoa atera omen zen. 65 eta 66an, ia guztiz edo, emango omen zuten Filosofiaren Historia Eustakio eta bere adinekoek, Kant-en Crítica de la Razon Pura batez ere, e.a. Gaia zaila zenez, erdaraz emango zuten, ez horratio Eustakiok bere haserrea erakutsi gabe, «ez zenuen utzi behar» esan omen zion Rufino Mujikari Eustakiok.

 

 

OLERKI KOADERNO BIAK

 

      Barne-Gabai Olerkiak (Lehen Olerki Koadernoa) eta Bigarren Olerki Koadernoa dira bere produkzio ezagunaren muina. Horrezaz gain, zenbait olerki, bertso, poema eta idatzi solte azaldu eta komentatuko ditugu.

      1965ko urritik 66ko apirila bitartean eginiko olerkiak azaltzen dira Lehen Olerki Koadernoan, Barne Gabai izenburua daramanean, alegia. 22 olerki denera.

      Bigarren Olerki Koadernoan 1966ko abuztutik 67ko apiriletik artean idatzitakoak batzen ditu. 16 olerki agertzen zaizkigu guztira.

      65ean, han eta hemen saiotxoak egitetik utzi, eta olerkiak ontzen hasten da. Hizkuntza lotu samarra du lehenengoetarikoetan, baina lanabesak erabiltzen jakiten doan heinean, geroz eta arinago idatzi eta ideiak garbiago azaltzen ditu. Bertsoak bertso ditu; bertso-jartzaile soil batek egingo ez lituzkeen olerkiak, olerki-antzean edo olerki-moldez idatziak.

      Eta bi koadernootako dexente, azkenekotakoak batik bat, poesia lirateke.

      Lehen koadernoa ez da erakargarriena bere produkzioa osotasunean ikusirik, oso etxerako eginiko olerkiak (eta etxerako diogunean bere buruarentzako eginikoak direla erakusten dute, ariketa moduan-edo), komunitate txiki bat zerbitzatzeko balio zutela darakuste. Enkarguzko poeta, ikasle pribilejiatua, konfiantzazkoa zela lanotarako.

      Badirudi bazuela enkarguzko lana egiten ari zenaren kontzientzia; lehen lantxoak publikatzea ez zitzaion, noski, burutik pasa ere egingo. Gorespen kantuz, Aita Bastres'i eta Ar nazazu jauna adibidez, sail horretan sartu beharko lirateke.

      Hala ere, bere koadernoetan uzten ditu diarioa bailitzan. Ez digu gutxi erraztu lana. Bere traiektoria argi ikus liteke.

      Eliz eta kristau kutsuko poemak ditu gehienbat, erretorika humanista guzti hori, 70 hamarkada bukaera arte iraungo duena. Gaien aldetik berriz, inpresio berretsia, Jainkoa / Gizona, Gizona / Gizona kontzeptuekin dituela kezkak, eta humanismoarekin bueltaka dabil. la beti, olerki-amaieretan, esperantzan sinesten du: «Itxaropena beti argi».

      Harritu egiten gaitu. Aniztasuna da nagusi bietan. Gaitegian, erlijiotasuna nabarmena bada ere, poema sozialik ez da falta: Nekeen seme bat, adibidez.

      Existentzialismo-kutsuko olerkietan, bere lehenean esaterako, Barne-gabai (bihotza)rekin dagi hitz; Dirdari gabe zait ilen bere existentzia du galdegai. Gisa bertsuko Ezkutuko samiñaren modernotasuna azpimarragarria da.

      Olerki-miñen zenbait pasartetan bakardadea agerian da. Horrez gain erlijiosoen tradiziozko literaturaren arrastorik ere bada. Salbatore Mitxelenaren Arantzazu, Euskal Sinismenaren Poema irakurria zuen, dudarik ez.

 

            yopu morrontzan

            bizirik illik zetzan,

            bizirik illik zetzan,

            erria nor zan,

            geroak jakin dezan.

 

      Ez Mitxelena bakarrik. Orixeren oihartzunak ere nabariak dira, «geroak esan beza / erri bat izan zan / edota aize emaiogun / ontan iraun dezan» gogoan.

      Israel eta Euskal Herriaren arteko konparaketak han hemenka loratzen dira: «'Goijauregiko' mailla ta / euskal-gain zeran Golgota!»; «askatasuna / emango zion Yauna / zetorren egun- / zai igaro zituna».

      Zenbaitetan, humanismo horrek epikotasun batera, eta are gehiago, dramatismoz idatziriko olerkietara darama Txikia. Esazu itz-erdi olerkian, barru-barruko printzipioen deklarazio xalo bat egiten du:

 

            (...) zainetan

            nik detan

            euskal odol-gorria,

            (erri

            zaleen azia)

            noiz-nai

            ixurtzeko prest.

            Ezer gutxi dezaket...

            Bañan...

            gazte naiz, eta

            (...)

            Esazuba itz erdi,

            ta or nauzu Euzkadi!

 

      Aberriaren presentzia gero eta nabarmenagoa egingo da, 66 udaberri aldera gehienbat, Ekaitz ondorengo gaitza e.a., olerki honen musikalitatea azpimarratzea dagokigu.

      Epiko eta finen artean, aipagarri, Zuen Gomutan, anai-arteko gerra galdu zutenei eskainitakoa eta, dramatikoetan, Ezkutuzko samiña modernoa edota Erri zaarraren udaberri, bi koadernootako olerki onenetarikoak gure aburuz. Ikus bestela:

 

            Zentzu berri,

            gogo gazte,

            Aberri-min...

            Oi, gaurko Euskal-Gaztedi!

            (...)

            Gezur kiratsez

            kirol antzuz,

            futbol merkez,

            —zure ondamiñez,

            etsaiak asmaturiko

            opio-helarrez—,

            lo-arazi nai izan zaituzte.

            (...)

            Bañan ai

            bai

 

            zorigaiztoko

            erria,

            jakintza-kulturak

            baño

            ardantegi ta

            futbol-zelaietako

            bilkurak

            gogozkoago

            ditun erria,(...)

 

      Bere herriaren gaitzak ikusi gabe ezin pasa dituen har horrek ziztatua zeukan dagoeneko. 67ko apirilak laua baino ez.

      Kristautasunaz gain, antzinako euskal pertsonaia mitologikoak edota naturaren pertsonifikazioak present daude. Horren aztarnarik ere kausi liteke: euskal legenda eta ahozko tradizioko Mari eta beste bezala, antropologia apunteak ere baditu koadernoetan.

      Baina, tarteka-marteka, baditu jolas-giroko letra xume zenbait. Olerkia jolas bezala hartu, Iztuetaren erara esaterako, eta katu bati edota beltxaran bati bertsoak egiten dizkionekoak.

      Ezinezkoa egiten zaigu Nemesio Etxanizek urte bete lehenago argitaratutako Lur Berri Billako zenbait olerki eta kantutan (Kattalin, Iturri agortua eta zenbait haur abesti) antzekotasunik ez ikustea: aliterazioak, onomatopeiak, hitz-jokoak...

 

 

64-EKO BELAUNALDI BERRIA

 

      Bai, baina nork zer idazten zuen garai horretan?

      Juan San Martin Egan-en zebilen. Hemen, Santi Onaindiak zuzentzen zuen Olerti-n eta Zeruko Argia-n argitara ematen ziren poema solte gehienak. Hauen bitartez ematen ziren ezagutzera luma berriak.

      Uhin berria antologia 69an argitaratzen du Joanito San Martinek. Antologiako hitzaurrekoak dira: «Urte-mugak zehatzak jarriak ditut; 1964 ingurutik hasi eta geroruntz ezagutarazi diren poemak; 1930.aren ondorenetik mundura sortu diren poetenak (Lehenagoko jokerak ezagutu nahi dituenak ikus beza A. Onaindiaren Milla Euskal Olerki Eder, 1954. Bereziki: 1964-eko gizaldi berritzat izendatzen hasi gerana da, gutxi gora-behera (...)».

      Arestik (1933-1975) Maldan Behera 60an, Harri eta Herri 64an eta Euskal Harria 67an argitaratu zituen.

      Luis Mari Mujikak, Bide-giroak (1963) eta Urdin eta burni (1965); Joxe Azurmendik (1941) Manifestu atzeratua (1968, Olerti- n) eta Hitz berdeak (1971); berrikuntza formala Artzeren eskutik etorriko zen Isturitzetik Tolosan barru (19(09); Olaberriako Martin Garin apaizak poesia sozial argitaragabeak ei zituen; poema argitaragabeak zituzten beste asko eta askok, Zeruko Argia-n inoiz idatzi izan zuten...

      Beñat Sarasolak, Eustakiok aipatzen duen Iparraldeko Txantxikitin aldizkarian idazten zuen. Gerora Guk taldekoei egingo zizkieten kantak bion ala biok...

      Mikel Azurmendi (1942) Mikel A. Intxausti zen oraindik, Sorbonan ikasle eta Euskal Elerti 69 bilduman argitaratuko zuen bere Euskal hilobia. Joxe Mari 'Txato' Agirre ataundarrak (1943) argitaratzeke zituen Sartre-ren La Putaine respectueuse eta Camus-en L'Etranger-en itzulpenak, 69an... Ibon Sarasolak Jakin-en argitaratzen du saiakera bat Euskal Poesia Gaur izenekoa, 67an...

      Baina 65ean gaude oraindik.

      Eustakiok, lehenengotariko olerkiren bat bere ikaskide bati eskaintzen zion. Joakin Sueskun-i. Joakin Sueskunek Donostiako Corazonistetan ematen du klase gaur egun. 20-22 urte zituztela ibili ziren batera Lazkaon; euskarazko gramatika eman zuten elkarrekin eta bertsoak eta olerkiak egiteko entusiasta bat zela Eustakio dio. «Emeterio Arrese, Iztueta, 'Orixe', 'Lizardi' ziren guretzat onenak; besteak, Aresti, Mirande, Loramendi, e.a. klasez kanpo irakurtzen genituen, norberak lantzen zituen. Eustakioren logelara joaten ginen horiek leitzera».

      Bere irakaslea izaniko Rufino Mujika itsasondoar beneditarrak esan zigunez, korrika eta presaka, Lizardi zen gehientsuen irakurtzen zutena. Seinalea da bere idazlanetan, hiztegian, esaera eta esamoldeetan. Mokoroaren Genio y Lenguaren lehen edizioa ere bazen Lazkaon eta bai eta Mokoroaren fitxeroa ere eduki izan behar zuten monastegian bertan. Baina egileari itzuli omen zioten, bertakoak ez baitzeuden prestaturik lana aurrera eramateko.

      Gainontzean, 'Orixe': aztertu eta koadernoa ibiltzen omen zuten aldean. Mendiburu jesuitaren tamaina handiko liburuarekin meditatzen bide zuten bertako elizan, Kardaberaz ere irakurria zen, elizan dena otoitz-gaiak ziren eta logelan behar bada egingo zituzten beste irakurketa batzuk. Bat dator Sueskunekin.

      Lauaxeta ez da inondik ageri. Laukiztarraren ezagutza gerora garatuko zen Lazkaoko mundutxoan, amundaraindar anaiek esan digutenez.

      Etxe horretan 'Orixe' zen maisu. Aresti, Mirande..., Arantzazuko Joerakoak, villasantetarrak ez ziren sartu 60ko hamarkadan, Orixeren eskolakoak ziren hemen denak. Aresti, artean, ez zen imitagarri, eredugarria, autoritate bat.

      «Elbiria Zipitria hemen izaten zen aditza irakasteko metodoarekin, gero onartua izango zena. Elbirak denei erakutsi zien, ez bakarrik Antonio Azkue, amundaraindarrei, Baztarrikari; ziren gazte guztiei. Orixe eta Elbira astero juntatzen ziren —Orixek ez dakit, urte-erdia edo betea egingo zituen bertan, 57 inguruan. Gero, bere iloba, Aranalde apaiztu zenean, Aramara eraman zuen berarekin—. Orixerenak ziren liburu guztiak irakurtzen ziren, Euskaldunak, Salmuak, Aitorkizunak (Lazkaon bertan bukatutzat emanak), Meza eta bezperak (Mixala). San Benitoren erregela bera ere diktatuz itzuli omen zuen latinetik, eskuak eri baitzituen Nikola Ormaetxeak. Goraipatua zen oso Orixe, bai horixe! Bertako idazlea. Euzko Gogoa ere izaten zen, bestalde».

      Ahazturik ditu ia Rufino Mujika Anaiak kontu zaharrok, baina hariari tira egiten hasi eta badu zer esana. «Iparraldeko erak ikusten bazaizkio idatzietan, irakurketengatik izango da. Hemen ez zen Belokeko irakaslerik. Herria irakurriko zuen eta beti jarraituko zuen hori irakurtzen. Bakar-bakarrik Juanategi, Belokeko beneditar idazlea, euskara-aldetik Iparraldeko idazle onena Orixeren aburuz, Ehun sainduen bizitzeak-en autorea, hemen egon eta bertan hil zena irakurria izatea gure herrikoak, ez da batere harritzekoa. Iratzeder-Lertxundi tandemak eginiko Kantikak bagenuen, Baztarrikak gipuzkeratu zituen, hain zuzen».

      Ez zen Orixeren itzala beneditarren pasiloetan barna zebilen bakarra. Loramendirekin parekotasunik antzeman dakioke gure idazleari, irakurri zuela ondoriozta liteke. Badirudi, halaber, Loramendi eta Txikiak izan dituztela irakurketa berdintsuak: Emeterio Arrese, Lizardi, Jautarkol... Olerkiak elkarrizketen aldamioekin eraikiak izatea eta aditz sintetikorako joerak, gutxienez, amankomunak, hitz-elkarketak, onomatopeiak, aliterazioak, beti ere, ezinbestean, gerraurreko eskola horren oihartzunak dakarzkigutenak.

      Ezagun da autore hauen eragina olerkien tajukeran, neurri-moldeetan. Baina badu bitxikeriarik ere gure poetak. Ahots propio bat baduela erakusten digu beneditarrak: efektu estilistiko bat lortzearren, zenbait olerkitan hitza etetea bilatzen du, zangalatraba bezala ezagutzen dena burutzen duela. Geroz eta haustura handiagoa, orduan eta efektu nabarmenagoa lortzen du. Ez da honakoa orain arte aipaturiko autoreengan erraz aurkitzen, `Lizardi'ren Aldakeri olerkian agertzen bada ere:

 

            (...) Ai, aren esku, laztankor igaz izana.

            Lore-orria arantz biur!...

            Leengoa ditekek, zakarki elur-

            pera egotzi auena?

 

      Errima eta neurriaren mesedetan egiten du Mendizabalek hitz-etetea.

      Orain arte esaniko guztiak erreparatuz, erretzeko beldurrik gabe, ikusten da erresistentzia kulturalaren xedea gailentzen zaiola ezein berrikuntza-asmori. Milla Euskal Olerki Eder eta Euskaltzaleak-ekoen irakurketak pisu dira. Tradizioaren bidetik zihoan Mendizabal gaztea, bertso moldeak, iruditeriak, ezer gutxi du modernotik. Mikel Lasa Alegriak argitaratua zuen ordurako Tamariza eta pikondoa Aita Onaindiak zuzentzen zuen Olerti-n. Existentzialismo bideak zetozen Europatik.

      Baina badirudi denbora gelditu egin dela Euskal Herriko Parnasoan. Lazkaon gaude eta urrun dago Arestiren Bilbo eta urrinago Miranderen Parise.

      Eustakio zenaren zenbait olerki Santi Onaindiak argitaratu zituen gerora, Olerti eta Karmel-en, 73tik aurrera: «Beste mundura bidali zuten eta hor geratzen da hark egin zezakeena olerki mailan. Bazuen, bai, garra, olerkirako. Lan ikaragarria egin zezakeen bizi izan balitz. Baina bestalderatu zuten, eta ez kalte handirik egindakoa izateagatik, ez eta zigorrik merezi zuelako. Ni ez naiz politikan sartzen, baina euskaldunak eta abertzaleak badira ez dira txarrak izango, onak eta gaixtoak daude beti, hori bai; orduan gogorrak ziran, orain mantsoagotzen goazen otutzen zait».

      Paradoxikoki, bere garaiko gizona izateagatik, jakina, Orixe eta eskola zaharreko idazleen zale izan bazen ere beneditar gaztea, bere baitan suertaturiko eboluzio galantak beste muturrera eraman zuen, arras bestelakoetara: batua, poesia soziala, idazle berriak... Eta hori baino askoz gehiago.

 

 

POEMA SOLTEAK

 

      Gutxi dira aurkitu ditugun poema solteak. Zenbaitzuk, gainera, koaderno hauetatik erauziak izan direla dirudite: Ama, txukatu malkoak eta Agur Beasain, esaterako. Agur Beasain 64koa da agian. Ez da ageri bere koadernoetan baina bai bere heriotzaren urteurrenekoan Ondarroan argitaratutako foiletoan.

      Aurretik, 65.eko «Beasain Festivo» deitu aldizkarian (Beasaingo Udalaren jaietako urtekari elebiduna) inprimatu zen. Beasaingo Andoni Sarriegik dioskunez, urte haietan «Beasain Festivo» aldizkariko euskal idazle bakarrenetakoa izana dugu, Isidro Baztarrika eta Felipe Barandiaranekin batera.

      Olerki horrez gain, koadernoetan ageri diren Nekeen seme (1966), Aita Bastres'en oroimenez, Otoitz bizitza eta Olerki-miñ ere urtekari horretan argitaratzen dira. Olerti-n gerora. Ez zituen argitaratzea pentsatu ere egingo, ordea kuttun zituen Zuen gomutan, Erri-zaarraren udaberri edota besteren bat. Frankismoko bulegoetan euskaraz ere hitz egiten zen.

      Fraide-garaietakoa da Beasaingo otxote batentzat bikainkiro eginiko Nortxu kantuaren itzulpena (Goierritarra, 14. zenb.).

      Ama, txukatu malkoak, bere olerkietan ezagunena Ondarroan ateratako foiletoan dager. Bigarren koadernotik erauzia izan dela dirudi. Nabarmenak dira horko bertso asko, ez «ikastol eta eliz askotan / atea didate itxi» esanez hasten dena soilik, «Euskal-erriko bazter denetan», dionena ere bai, eta areago,

 

            Euskal-erri gorde nahi dute,

            eta nik damaiet lotsa!

            Seme-alabak ola ikustea

            Amarentzat zein mingotsa!

            Aberri-muina galdu ezkeroz,

            zertarako dote kutxa!

            azalez eder izanda ere,

            harrendik bai dago utsa?

 

      Ez dagoela Euskal Herririk euskararik gabe. Gaurkotasun osoa duten bertsoak. Txindor olerkia Ondarroako foiletoan atera zenari esker eskuratu dugu. Koaderno batean zatekeen, eta foiletoa egiteko erauziko zuten.

      Maite Idirinen Izerdi hotz, odol bero edo oztopo gabeko biderik ez da diskoan agertzen den Eustakioren bertso batzuez zer esan? Tragikoak direla, heriotza usaina, klabean.

      Euskadiko Herriari (1976) postumoan agertzen den Ez etsi hor dago eta 'Txikia'ren hitzez delakoan Iparragirreren kartzela mundu etsituaren birkreazio traszendentala egiten duela.

      Eustakio Mendizabali fraide garaietatik at aurkitu dizkiogun bertso-lanak urri dira: Gabon mina, Iparraldetik Itsasondora 68-69.eko Eguberritan bidalitako bertso hunkigarriak, Goierritarra-n publikatuak 89-90.eko Gabonetan; Maite Idirenek Elkar-ekin grabatutako disko bateko Gizonen pausoak eta Euskadiko Herriari (1976) diskoan Ez etsi, eta '0Txikia'ren hitzez kantuak.

      Gexan Lantziri / Beñat Sarasolaren Euskalduna naiz eta Euskadi dut maite (...) kantan, «Basauri espetxean / Zilo bat da ageri / Handik atera dira / Hamar bat gudari» estrofa Eustakiori dagokio.

      Eustakiok buruturiko ekintza militarra izan zen hura. Ostera, idatzizko kolofoia.

      Kontutan hartzekoak dira Anabel Zubikarai bere alarguntsak, senideak eta lagunek esan ohi digutena, azkenaldian ez zuela idazten, «izaera gogorrak» estimatzen zirela eta ez halako «mindulinkeriak» erakundearen baitan.

      Dena dela, lagun eta burkide zuen Peixoto zen, zaletasunean aurrera egin zezan, gehien hats eta haize ematen ziona.

      Joanes Borda, Guk kantari-taldekoak dagi hitz (Garruzen lorategi batean elkarrekin batera lanean aritu ziren): «70-71.en urteetan, kotxean joaten ginelarik Hegoalderat, bertsotan aritzen zen, abestientzat ideiak eta hitzak emaitea gustatzen zitzaion, idazten ez bazuen ere. Bera ezagutu zuenak jakingo du gure Koblakari kantua bere bizimoldean oinarriturik eta hari gogoratuz eginikoa dela».

      Oihan Beltzean kantuan ere Eustakioren kutsu eta maneretako bertsoak badira, esaterako. Bordaren esanetan, «kantatzen zuen, izigarri maite zuen kanta: "Amodioa zein den zoroa, mundu guztiak badaki..."» Etxamendi kantariak eta Beñat Sarasola letristak oroitzen dute, artaxuriketan bazen, nola karrikan, kantu herrikoien kantari. Eustakioren koinata den Joanita Amundarain biziki inpresionatu zuen, Iparraldera bixitan joan eta iheslariaren etxean ikusi zuen eszenak: «bere semea, hilabete gutxitakoa orain hartan inondik inora, obatzen ari zen euskal doinu batekin aita, berak asmatutako bertsoak kantari, lo-eragiteko» .

      «Aitak ez ziren horrelakoak garai hartan, amaren lana zen hori. Are gehiago, ekintzan buru-belarri zebilela. Pentsa...».

      Mutur batetik abiatuak, maldan behera korritzen du, kontzienteki, aurreneko lerroan bukatuz, ezker abertzalearen gogozkoen unibertsoan blai: euskara batua, poeta gazteak...

      Beude idatzitako gutun partikularrak. Beude Eustakioren gorazarrez eginiko kantu, bertso, olerki, e.a. Esana, «Itxaropena beti argi» bezalako esaldiak maite zituen. Pista guztiak galtzen ditugu gero. Beste poesia-mota bat zuen eskuartean, antza.