4.14 Paganismo berria

 

      Euskaldungoaren etsaiak artikulua itxaropen hitz hauekin bukatzen da: «Ai genitza bildur eta ahalge zozoak betikotz utz gure ona eta onura non dauden ikus dezaguntzat, behinik-behin. Agian eguna etorriko zaiku, uste baino lasterrago, gure gizeli-jainkoen aldareak hartzara lorez estaliko baitira gure oihanetan, edo gure bihotzetan bederen; eta Zazpi Eskualdeetako seme-alabak, latinkeriak arbuiaturik eta euskal endaren genioari itzulirik, harzara herri azkar, sendo eta handi-nahi bat formatuko baitute, geroaldi zabal bati buruz joaile»¹.

      Zati honek Die Geburt der Tragödie-ren azken parte guztia oso gogoratzen du, «genio alemana» delakoaren berbizkundea iragartzen duen zatiarena alegia. Honelako zatiren baten oihartzuna iruditzen zaigu Miranderena, adibidez: «Gure baitan bizi-bizirik dago sentimentua, aro tragiko baten jaiotzak izpiritu alemanarentzat bere baitara itzulera bakarrik signifikatu behar duela, topaketa zoriontsu bat berriro bere buruarekin, formaren barbareria desanparatuan basabizi zirenok, botere inbasoreek kanpotik (arrotzak hemen ere!) beren formaren azpian morrontza batera bortxatu izan eta gero denboraldi baterako. Orain azkenik, bere izatearen iturburura itzulirik, zilegi du harro-lainezatzen ausartzea herri guztien aurrean balentriaz eta libre ibilki, zibilizazio erromaniko baten makuluak gabe»².

      Jeinu alemana hasia da burua goititzen, zanpatu eta endakatu zuen erromatar zibilizazioaren azpitik eta haren aurka. Hemen bai, bere lehen obra honetan, arras geroago ez bezalako interpretazio eta balorazio bat egiten dio Erreformari, Luterori: «Hosin horretatik (jeinu alemanaren barne-barneko indar ezkutuen hondotik alegia) erne da Erreforma alemana: haren koralean soinugin zuen lehen aldiz musika alemanaren etorkizuneko aireak. Hala zuen sakon, adoretsu eta bizibete doinugin Luteroren koral honek, hala gurenki on eta laztankor, nola bait da jeikitzen sastraka itxi-zarratutik lehen oles-txinta dionisiakoa udaberria urbiltzean»³.

      Oso bestela juzkatuko zuen Nietzschek geroago Luteroren papera, ikusita daukagunez. Baina Mirandek batez ere Nietzscheren lehen obra honek oso influentziatua dirudi (edo obra honen garaiko izpiritu wagnerianoak), edonola ere auzi honetan lehenengo Nietzsche honi jarraitzen dio, ez bigarren eta aldatuari. Horrela bakarrik uler daiteke, Mirandek dioena, «Germanek, Lutherek eragin Erreformaz Jesusen irakaspenari txertatu ziote(la) Europatarrok hain nezesari dugun paganismuaren guna»⁴.

      Mirandek «erromatar zibilizazio» ordez «latinkeria» esango du, baina ideia bera adierazteko: Erromako Elizak bere politikarekin eta batez ere doktrinarekin, «bi Estatu latinberri»ekin batean, egindako kaltea gure jeinuari.

      Mirandek, aipaturiko pasartean, «gure gizeli-jainkoen aldareak» oihan eta bihotzetan loratuko diren itxaropena agertzen badu, Die Geburt der Tragödie-ko azken kapituluetatik hartua dizu, itxura duenez, esperantza hori ere. Hemen irakurtzen denez, alemanei mito arrotz bat zamaezarri zitzaien gainean. Baina mito arrotz bat zama arrotza geratzen da, noizpait astandu eta bota egiten da gainetik. Eta jatorrizko mitora itzultzen da izpiritu bortitza. «Ozta-ozta dirudi posible gerotasun iraunkorrez mito arrotz bat landatzea, leku-aldakuntza horrekin zuhaitza sendagaizki lardatu gabe: inoiz, nahikoa indartsu eta sasoian dagoke beharbada, hori elementu arrotza borroka izugarriarekin iraizteko; eskuarki, baina, ahitu eta makaldu egiten da edo oparomen patologikoan iraungitzen da»⁵. Frantziak, adibidez, bere mitoa eta bere sustantzia guztia galdu omen du, Nietzschek hemen deritzonez⁶, eta maiz Frantziaren eder eta haunditasun bezala, haren abantailak bezala, epaitzen dena, azkenean barnearen hutsa besterik ez da. Alderantziz Nietzsche itxaropenez beterik dago jeinu alemanak berriro bere burua aurkituko duela. «Hain uste ona dugu izaera alemanaren mami garbi eta bortitzaz guk, oldarkorki erantsitako elementu arrotzen iraizpena itxaroten ausartzen bait gara hain zuzen hargandik, eta egingarritzat jotzen bait dugu izpiritu alemana bere buruaz atzera jabetzea»⁷.

      Errepara bedi salbazioa dekadentziatik beti jatorrizko egoerara, naturalera, berritzultzea bezala bururatzen dela hemen ere, jatorri hura, Rousseaurena ez bezala, zaldun eta haundizutasunez, oldarrez eta guduzaletasunez karakterizatzen bada ere. Eta errepara bedi, baita, zein garrantzizkoa den, zapalketa luze baten buruan herri batek oraindik adorerik eta kemenik ba ote duen arazoak, ala itoa den, hagoatua, etsitua, eta bestelakatua betiko. Ez da bestegatik Mirandek behin eta berriro marratzen badu, euskaldunak oso berandu kristautuak direla eta hein batean oraindik ere paganoak: «Gu paganu ginen oraino gure hauzo guztiek aspaldian onharturik zutelarik ‘Goizerritar’ ‘Ekialdetar’ batzuek ekarri ‘Berri Ona’»⁸. Berriro irakurtzen duguna Igela-n, zinatu gabeko lan batean: «Euskaldunak paganoak ziren, bertze Europako herri guztiak giristinotu zirenean... (Hortakotz ere, oraiko neophyten garra hoin handia da euskaldunetan, zeren eta euskaldunak atzo ere paganoak baitziren)»⁹. Eta behin eta berriro: «Uste izatekoa da, bestalde, gure sorginak (...) jainko eta daimonak ere akelarrean jauresten jarraiki zirela... nahiz inguruko giristinatu berriak (...) Semiten Jainko bakarra jaurestera heldu»¹⁰. Berehalaxe jarraitzeko: «(Hala ere, askok badu sinespen zahar haien hondarrik, sinespen zahar horiek sekula ez baitira osoki galtzen)»¹¹. Euskaldungoaren etsaiak artikuluan borobilkiago: «eta gero ere, paganu egon gara beti gure izaki-zolan, egiazko Europatarrak oro diren bezala»¹². Sustraiak ez dira guztiz eihartu. Berbizkundea posible da, beraz, dekadentziaren arren.

      Berbizkunderako, aldiz, ez da izanen aski erantsitako «latinkeriak» arbuiatzea. Lan positibo batez osatu beharko da egiteko hori. Nietzsche baitan Mirandek honela ikas zezakeen: «Batek baino gehiagok usteko du agian, izpiritu hark erromanikoaren iraizpenarekin hasi behar lukeela bere borroka: hartarako prestakuntza eta bultzada kanpotarra azken gerrako (franko-prusiar gerrako alegia) suhardia garaipentsuan eta odolezko aintzan hauteman bait dezake; bortxapen barnetarra, ordea, norabide honetako aitzingudari jasoen, Luteroren adina gure artista eta poeta haundien, beti duin izateko norgehiagokan bilatu beharko du. Sekula ez dezala uste izan, haatik, antzeko borrokarik borroka lezakeela bere etxe-jainkoak gabe, bere sorleku mitikoa gabe, zera aleman guzti-guztien ‘berrekarpena’ gabe»¹³.

      Izan ere, bere mitoa gabeko gizona, herria, kultura, ahuldu eta galduta dabil. «Mito gabe, bere natur-indar gordin kreatibo guztia galdu egiten du edozein kulturak: mitoak hesituriko horizonteak bakarrik biltzen du kultur-mugimendu osoa batasunean»¹⁴. «Ipini bedi aldamenean gizon abstraktua, mito gabe gidatua, hezkuntza abstraktua, moral abstraktua, zuzenbide abstraktua, Estatu abstraktua: irudika bitez araugabeko, ezein mito etxetiarrek hezigabeko fantasia artistikoaren noraezeriak; pentsa bedi kultura bat, sorleku jakinik eta santurik ez daukana, ezpada kondenatua dabilena ahalgarritasunak oro agortzera eta errumeskeria gorrian kultura guztietatik mantentzera —horixe da orainaldia, mitoaren suntsimendura jomugaturiko sokratismoaren ondoriotza gisa»¹⁵.

      Nietzscheren pentsabideek eboluzio sakonak ezagutu dituzte hurrengo urteetan. Baina herri batek bere jainkoak eta mitoak dituelako ideia, in Der Antichrist berriz agertuko da, are zakarkiago esanda: «Herri batek, sinesten du oraindik bere buruan bai, badu bere jainko propioa ere. Hargan gurtzen ditu, bera goian zeintzuengatik dagoen baldintzak, bere birtuteak —bere atsegintasuna, bere botere-sentsazioa, halako izaki batean proiektatzen ditu, halakoari eskerreman egin bait dakioke. Aberatsak iraurri egin nahi luke; herri harro, buruzuti batek, hari opariak egitekoa behar du jainkoa»¹⁶. Hori da Miranderen Ortzi-Thor. «Eskierki: herri bat jaustegian amilbehera badoa, bere sinesmena etorkizunean, bere itxaropena askatasunean azkenbetiko maskaltzen sentitzen badu, probetxuzko lehena bezala baldin badauka menekotasuna kontzientzian sartuta, menekoaren birtuteak kontserbazio-baldintzak bezala, orduan bere Jainkoak ere besteratu beharra dauka. Mindulin, ikara-mari, apala bihurtuko da, ‘arimako bakea' aholkatuko du, gehiago ez gorrotatzea, bihozbera, ‘maitasuna’ lagunari zein etsaiari. Moralizatu egiten du etengabe, edozein birtute pribaturen kobazulo barnera herrestatzen da, Jainko bat edozeinendakoxea bihurtzen da, pertsona pribatua bihurtzen da, kosmopolita bihurtzen da... Behiala herri bat, herri baten indarra, errepresentatzen zuen: orain Jainko Ona bakarrik da jadanik»¹⁷. Horra Judu-Kristauen Jainkoa.

      Miranderen paganismo berria ulertzeko iturburu guztiok eduki behar dira gogoan, bestela ez dauka sentidorik, dibertimendu estetiko batena beste sentidorik behintzat. Funtsean —hori ere izanik, noski— askoz sakonago doa, ordea. «Euskal pagantasun berri bat eraiki nahi zuen, eta pagan otoitz eta olerki asko idatzi ditu», jakinarazten digu D. Peillenek¹⁸. Eta «endaren sinestea, arrazaren sinestea izan behar zuen hizkuntza bezain berebizikoa»¹⁹. Sineste eta mito horiek ezagumenaren baliapide bezala duten munta gure azterketaren hasieran ikusi dugu: orain, hura osatuz, mitoen balio kulturala, nazionala, oinarri-oinarrian morala, argitzen zaigu. Miranderen borrokaren kapituluotan batez ere mitoaren balio morala eta politikoa hartu beharko dugu aintzakotzat.

      Herri bakoitzak, bere jainkoak bezala, bere mitoa, hots, bere natura kultural propioa eta bere morala dizu, esaten digu Zarathustrak: «Ond-tasunen taula bat herri bakoitzaren gainean dago eskegita. Begira, bere bergaindipenen taula du; begira, bere boterearen nahiaren ahotsa du»²⁰. E. Finkek honela bait dio, Nietzscheren pentsamendua azalduz: «Gizatasun batek, herri batek, kultura batek bere ‘balio-aprioria' du, oinarrizko bere balorakera, horren arabera egolekutzen bait da izatezkoaren erdian eta bait du bere bizitza burutzen. Dena dela, oinarrizko balorakeraren apriori hau ez da zerbait egonekorik, balio-ezaguera innatorik, baizik eta berak ere badizu bere historia, bere higigunea»²¹.

      Orain ikusten dugu Miranderen «euskal endaren genioa»-ri deigiteak, inbokatzeak zuen esanahi zabala: Euskal Herriak, bere askatasuna lortzeko, bere mitoak berrirabazi behar ditu; hots, bere moraltasuna; hots, bere jatorrizko zaldun haidortasuna eta gogo basa; hots, endaren jeinua. Ez da inoiz libre egingo, lehenago ez bada pagano egiten.

      Eta orain ulertzen da, orobat, Miranderen testuak berak baino hobeto Nietzsche-rekin konparaketak erakusten digulako, euskaldun jator gogo-basaren eta paganismoaren artean bide dagoen lotura. Jainkoetan herri bakoitzak bere moraltasuna, bere izpiritua, bere egiazko birtuteak, espresatu edo proiektatu ditu. Jainko horiek ditu gidari eta indar emaile, balio eta arau gisa. Batasun konplexu honen espresioa da Mirandek («nik, eusko aitor-semeak!») Harrizko jainko bati eskainiriko otoitza:

 

            Hunat gaur berriz gathozen heureganat

            basoihaneko Jaungoiko harrizkoa.

            Heure loaldi luzetik atzarri haiz

            (.......................................)

            Ikhusak! Jauna: hartzara, haiztodunik,

            hor gaituk, lehen ginenak. Hire seme.

            Basoihanean ginenaz oroit gaituk;

            hilgai berririk badukek aldarean,

            esku aratzez hiretzat guk erhanik.

            Ekhi zaharrek inguru egin die,

            goizalde gazte hunetan jaiki hadi!

            Heure bahean gizonak baha itzak,

            heure mailuaz jo ezak etsai oro;

            guri, Aita On, emaguk indar eta

            gure kastari Sirats on betirako²².

 

      Miranderen paganismoak forma desberdin asko du: estetiko literarioa (Akelarre poesian, adibidez)²³; diosaletako ez dakit benetako ala bromazkoa («Ortziren izenean agur eta bake», adibidez)²⁴, etab. Zentzu moral-politikoa agerian utzi dugula dagoeneko, espero nahi nuke. Niretzat batere garbi ez dagoena, paganismo honen zentzu propioki erlijiosoa litzateke. Beharbada neure aurreritziek eragozten didatelako, honelako zerbait serioski eta benaz asmo izan dela (litekeela) posibletzat aitortzea. Zer sineste modu da Miranderen euskal jainko paganoetako edo sorginetako sinestea?

      Mirandek, bere mitologiaren trataeran, bai «zer da euskalduna» eta bai «nola jokatu behar du gaur euskaldunak» galderen bere erantzunak proiektatu ditu. Bigarrena, biolentziaren predikazioa, indargintza, poesietan batez ere; lehenengoa, «gure herriaren arima ezagut»²⁵ dezakegula han, prosazko lantxoetan bereziki, «ipuin eta elezaharretan bait dago Euskal Endaren egiazko folklorea»²⁶, h.d., «gure mitologian datzalakotz gure egiazko Ohitura, ez sasi-folkloreko ‘gure tradizione zahar’ ospetsuetan (berri xamarrak eta kanpotik etorriak gehientsuak)»²⁷.

      Baina hori dena onarturik ere, gauzak diren bezala dira eta historiak ez du barkatzen: «gure nausi tenporal eta izpiritualek indarrez erautsi bide zituzten Euskaldunen gogo-bihotzetatik paganu-usain gehiegi zeukaten herri sinesteak»²⁸; eta «gure izaiki-zolan» paganoak bagara oraino, zolatik oso gora ez dirudi iristen zaigunik gure paganismoa, gutxi dira behintzat izadigaindikoen ikuspenak dituztenak, «lehen hain ugari izanik»²⁹. Zerbaitegatik izan du Mirandek berak «euskaldun zintzoekin» horrela borrokatu beharra. Dekadentziaren kalteak sakonak dira, Nietzschek bazekien: «Ez diotela Jainko kristauari berenez muzin egin, Europa ipartarreko arraza mardulek, benetan ohorerik ez dio batere egiten haien gaitasun erlijiosoari, gustoaz ez hitzegiteko. Halakoxe décadence-malo morbos eta zaharkiloarekin, beraiek behar zuketen burutu. Baina ez ziren burutu izan, horregatik madarikazioa daramate gainean: gaitza, zaharreria, kontraesana zurrupatu dituzte beren instinto guztietara —harrez gero jainkorik batere gehiago ez dute asmatu. Ia milurte bi eta jainko berri bat bakarrik ez! Ostera, baina, oraindik ere beti eta hortxe arrazoiz bezala egonez, jainko-sorketako ahalmenaren, creator spiritus giza-baitakoaren ultimatum eta maximum legez egonez, monotono-teismo kristauaren jainko errukarri hori! Deusezaren, kontzeptuaren eta kontraesanaren gainbeherapen-obra hori, horrengan bait dutena bere onerizkoa décadence-instinto guztiek, arimaren koldarkeria eta abaildura guztiek!»³⁰. Ezindua dago, beraz, mendebaleko arima gaisoa, jainko berriak sortzeko. Zein modutako jainko zaharren berbizkunde bat geratzen zaio oraindik egingarri?

      Spengleren eritziak gorabehera hauetan ahalik laburkien azaltzen saiatuz, hauxe seinalatuko dugu: kultura bakoitza bere baitan osoa eta berezia da, organikoa. «Kulturen sind Organismen»³¹. Kultura bakoitzak bere filosofia dizu hortakoz: «Filosofiarik orohar ez dago: kultura bakoitzak bere propioa du»³². Kultura bakoitzak bere morala orobat: «Hainbat daude moralak, dauden kulturak adina³³. «Giza-moralik orohar ez dago»³⁴. Kultura bakoitzak bere erlijioa, azkenik..., edo agían ez dago horrela esaterik beste honela baizik: «Kultura ororen esentzia erlijioa da: ondorioz, bada, zibilizazio ororen esentzia irrelijioa da»³⁵.

      Gizon gogo-basa, zaldunaren erlijioa —ez arras primitiboarena— guztiz lurrari atxekia dago. «Lurrarenganako itsaspen sakon batek berezten ditu kultura garaiak bizimodu honetatik —primitiboetatik alegia. Espresatzen diren kreazio guztien Ama Lurralde bat dago hemen, eta (...) edozein lehen-arotako erlijio haundia bere existentziaren erro guztiekin lurrari dago itsatsita, haren gain jeikitzen delarik bere mundu-ulerkuntza»³⁶. Mirande arduratu da sorgintasunaren lurrarekiko loturaz adibidez: «balio luke ikertzea zerengantik sorgin omen zirelako metagnomos horiek herrialde zenbaitetan besteetan baino ugariago agitu edo agitzen diren mendeetan zehar: Euskal Herrian, etab»³⁷. Haren uste, edo susmo, parapsikologikoen arabera, agian Basajauna, etab. leku jakin batzuen izpiritutzat ikusi behar ditugu halaber. Dena den «lurrgin-zaldunen» erlijioaren lurrarekiko lotura bidezkoa iruditzen zaigu eta aisa ulergarria.

      Hemen ondoriotsuagoa dugu, nolanahi ere, Spengleren kontrastea erlijio eta irrelijio artean. «Erlijiositate barnekor biziaren iraungitze hori, poliki-poliki existentziaren zantzu esanahigabekoenak berak eratzen eta betetzen dituena, hori da, munduaren ulerkuntza historikoan kulturatik zibilizaziora biraketa bezala agertzen dena, kulturaren klimakterioa bezala (menopausia)..., aldien biraketa bezala, gizon mota baten frutuortasun arimazkoa betiko hor agortzen bait da eta sorketaren lekua eraiketak ordezkatzen du»³⁸.

      Arima faustiko bortitza bi mitoren erdian sortzen da: Mariaren mitoa eta deabruaren mitoa. Spenglerek bigarrenaren garrantzia destakatzen du. «Mito horren barrenostearen gain bakarrik erne zitzaion arima faustikoari inpresioa, bera zer zen»³⁹. Jadanik pasea da, ordea, bildur eta ikara ilun gautar haundien garaia. «Bi mende puritanismoren buruan munduaren kontzeptu mekanizista bere goenean dago. Bera da momentuko benetako erlijioa»⁴⁰. Irrelijioa, funtsean. «Kultura beti indar kreatibo erlijiosoaren esanahikidea da. Kultura haundi oro gai bortitz batekin hasten da, landa hirigabekotik goititzen dela, obratu hirietan obratzen da polifonikoki haietako arte eta pentsamoldeekin, eta kosmopolietan materialismoaren finalean iraungitzen da»⁴¹.

      Kultura eta erlijioa (= enda sendo, azkarra), zibilizazioa eta irrelijioa (= dekadentzia) eskuz-esku doaz elkarrekin.

      Baina, horra: irrelijioa ez da —egungo mendebale dekadentean, «zibilizatuan»— deskristautzea besterik, deseliztartzea soil agian (Eliza da, Nietzscherentzat, «der letzte Römerbau», azkeneko eraikuntza erromatarra)⁴². Fenomeno Spengler-entzat negatibo honek, Nietzscherentzat balio guztiz positiboa hartzen zuen in Die fröhliche Wissenschaft: «‘Alemanak’ — Deutsche: jatorriz ‘jentilak’, ‘paganoak’ esan nahi zuen: horrela deitu zioten gotoek, beren konbertsioaren ondoren, bataiatu gabeko beren leinukideen elemenia guztiari, Septuagintaren beren itzulpeneko oharpenaren arabera, grekoz ‘herriak’ adierazten duen hitzarekin seinalatzen bait dira hor paganoak: ikus Ulfilas. — Geroenean posiblea izan liteke oraindik, alemanek beren behialako gaitzizena ohorezko titulu bihurtzea, Europako lehenengo herri ez-kristaua bilakatuko balira: hartarako biziki dohainduak egotea Schopenhauerek beren ohoretakotzak aitortzen bait zien. Horrela Luteroren obra betegintzarrera helduko litzateke, hark deserromatar izaten irakatsi bait die»⁴³. Kontua da, honez gero Nietzscherentzat deskristautzeak ezin adieraziko duela jainko zaharretara itzultzea, jainkorik ezeintara eta Zarthustrak bere buruaren gainetik inor ez ezagutzera iristea baino.

      Halere in Die Fröhliche Wissenschaft politeismoak zentzu positiboa dauka monoteismoaren aldean, gizonaren beste jarrera bat espresatzen duelako. «Politeismoan aurrirudituak zeuden gizonaren librepentsamendua eta polipentsamendua: ahalmena, bere begiak berak sortzeko, berriak eta propioak, eta beti berriro berriak eta propioagoak: era horretan gizonarentzat bakarrik abere guztien artean horizonterik eta ikuspiderik batere ez bait dago eternorik»⁴⁴. «Jainkoen, heroien eta edozein suertetako gizagaindikoen asmaketa, berdin gizalbo eta gizapetikoena, epotx, fada, kentauro, satiro, daimonio eta deabruena, prestariketa estimagaitzak izan ziren gizabakoitzaren berekoitasun eta berjauntasunerako: jainkoari beste jainkoen aldean baimentzen zitzaion askatasuna, geroenean norbere buruari aitortu zitzaion legearen, ohituren eta auzoen aurrez-aurre»⁴⁵. Alegia, ez da inon esango jainko zaharrak berbiztu behar direnik, baina behiala haiek egon izana gutxienez positibotzat jotzen da, gero bakarra egotearen aldean.

      Puntu honetan diferentzia haundia dago Spengler eta Nietzscheren artean. Spengleren burutaeran kultura bakoitza bere mito haundiarekin abiatzen da (mendebaleko kultura faustikoa deabruaren mitoarekin). Zientziak, arteak, etab. mito hori desarroilatzen dute, desarroiloaren poderioan gero harekin kontraesanean ere sartuz (razionalismoa, eskeptizismoa, ateismoa, eta nihilismoa azkenik). Kulturaren indar kreatzaile hori gainbehera sartzen denean, erlijioa ere gainbehera doa. Eta kultura «zibilizaziora», dekadentziara eta formarik ezera lerratzen denean, momentu honi sinesmen edo mito aldetik dagokiona «bigarren erlijiositatea» deritzona da⁴⁶. «Bigarren erlijiositatea Zesarismoaren ezinbesteko kontraparea da, zibilizazio berantiarren konstituzio politiko azkentiarra berau (...). Ezer ez da eraikitzen, ideiarik ez da zabaltzen batere, baizik eta, behelainoa jasoko balitz bezala da eskualdean, eta antzinako formak, aurrenik lanbrotsu, gero nabariago, berriro argituko balira bezala. Bigarren erlijiositateak, bizitua eta espresatua bestela dagoela aparte, lehenengoaren izanduria guzti-guztia du, autentiko eta goiztiarrarena. Lehenbizi razionalismoa galtzen da, orduan goiz-aroko irudiak ageritara etortzen dira, azkenean erlijio primitiboko mundu guztia da, sinesmen goiztiarreko forma haundien aurrean ostendu zena eta orain, sinkretismo herritar batean, ezein kulturatan faltatzen dena maila horretan, indartsu berriro jalgitzen dena»⁴⁷.

      Dekadentziako «bigarren erlijiositate» arazo honetan berezi beharra dago jende xehearen erlijiotasuna (benetako «bigarren erlijiositatea») eta ikasien jolas erlijioso metafisikoak, «zirkulu eskolatuen eta literaturaz bururainoen astipasa erlijiosak»⁴⁸.

      Zibilizazioak, materialismoak, hutsik uzten du barnea eta metafisikaren goseak bere bideak aurkitzen ditu orduan. «Materialismoa ez litzateke izango osoa, premitasuna gabe, tentsio izpiritualetik libratzeko lantzean behin, norbere burua gogaldi mitikoetan murgiltzen uzteko, kultuzko zerbaitetan ibiltzeko, barnearen deskargarako kilikadura hori gozatzearren, edo irrazionalarena, edo natura arrotzekoarena, arraroarena eta, behar izanez gero, ergelarena»⁴⁹. Ikasiek, bada, beren jolas metafisiko-superstiziosoak asmatzen dituzte orduan, metafisikaren gosea nolabait isiltzeko. «Behiala astrologia kaldeoa moda zen, antzinako sinesmen jatorretik orakuluetan adina urrundua sinesmen magikotik orduaren boterean. ‘Erlazapen’ bat zen; plantak egiten ziren egin, norbere burua eta besteak engainatu nahiz, eta, gainera, kontaezin ahala hitzontzi-kalakari eta profetamarro agertu zen, hiri guztiak barrena ibilki, erdi-eskolatuak berrikuntza erlijioso batez konbentziteko, ustearazteko, praktika zerimoniatsuekin ahaleginez. Gaurko mundu europar-amerikanoan, horri, gezur-lapiko okultista eta teosofikoa dagokio, Christian Science amerikanoa, saloe-budismo itxuragina, arte erlijiosoaren industria, Ingalaterran ere baino gehiago egiten ari dena Alemanian, zirkuluetan eta kultuetan, giro edo gogaldi gotiko, berant-antzinako nahiz taoistekin. Olgeta huts bera dago nonahi mitoekin, sinestu ez direnak egiten, eta gusto huts bera kultuetan, horiekin barne-mortu hutsa bete nahi bait litzateke. Zinezko sinesmena oraindik atomoan eta zenbakietan da, baina xixketa-mixketa ilustratu piska baten beharra du, eramana izateko luzarora. Materialismoa axalkorra da eta prestua, erlijioarekin jolas hori axalkorra eta prestueza; hori posible izateak berak, alabaina, beste gabe, bilaketa berri eta zinezko baterantz igortzen du, iratzar edo ernaitasun zibilizatuan hosgabeki iragartzen ari bait da hori eta azkenean garbiro irteten egun-argitara»⁵⁰.

      Harrigarria ere bada, guzti honek ia zuzen-zuzenean Miranderen eta bere lagunen irriz idatzia bait dirudi. Hona hemen Goulvenn Pennaod bretoinaren pasarte batzuk, beren luze osoan aldatzea eta Spengleren eritziekin alderatzea merezi dutenak:

 

      «‘Les Sociétés Savantes’ hotel zikin zaharra lurrera botatzen ari dira... Denbora batean ‘Druiden Eliza paganoak’ hor izan zuen bere egoitza; lehen burua Morvan Marchai zen, ni Bard-handi laguntzaile eta Jon Mirande Gutuatra zintzoa zen (...) Ostirale guzioz han biltzen ginen keltiku egiak sakonki sarrerazteko. Gure biltokia Pio V.aren mezaren ihakina zen, asmatutako keltiku zahar, kymreg (gales) brezoneg (bretoin) hizkuntza zatiekin. Rober Mercier “Brennos” kazetaria zen gure ovata; harekin beti adiskidantza galernatsua izan dugu. Ez zitzaion druida soinekoa jaunztea gogoko; gure elizkizunen gibelean sakrilegiu bat bezala sentitzen zuen, eta ez zebilen guziz erraturik, Marchai, Jon eta nik asmatu azken benedikzioneak keltiku zahar makarronikuan honela erraiten baitzuen: “Forti estos etic forton suou matron, meion ueketen more”. Gure iniziatu adiskideei aitortzen genien esan nahia: “aluak zarete eta zuen amaren alua itsasoa baino sakonagoa da”.

      »Klerikal enpresa guzietan bezala ohi den diru-bilketaz kanpo, bigarren bilketa ‘hauzoko txiroentzat’ egiten genuen, eta Marchai ‘Artonouios’ek: ‘Anaiok, txindiari hots atera iozue’ ziola, denak druidesa pollit bati beren kadirak ordaintzera behartuak ziren. 1901eko legearen arauera, zuzenki deklaratu taldea ginen eta talde joria, zeren Brennos-ek 450 liberatan Saint Ouen-eko merkatuan erosi ezti-ardo pittarra bat, liturgia sainduán sagaratu hidromel bezala 900 liberaten saltzen genien gure sinesleei. Hala, burutzen genuen esanaz: ‘Zoazte, Lugus-en irakastera erresuma guziei’; gero druida artzain guziak ikusten ziren hauzoko ostatuan asetzen, sineskorren osasunean. Ez ote Voltaire horren idazlea: ‘Lehen artzaina, lehen zozoak lehen maltzurra topatu duenean sortu da’. Halere, sinesle asko genuen, beti eskatzen gehiago⁵¹.

 

      Hau dena Spengleren begitan bigarren erlijiositate dekadente hutsa da. Komedia bat, lehenengo. Baina beharbada beren modura aktoreek berek seriotan hartua ere bai. Ez da dudarik, behintzat, Mirandek bere paganismoa seriotan hatzen zuela. Euskal paganismoa berbizteko haren asmoak zuen sentidoa, halere, niretzat ez dago garbi. Aldareak basoihanetan imaginatzen ote zituen, eta sakrifizioak, hilgaiak, eztia eta esnea opari, etabar?

      Dirudienez, Mirande bere bi irakasleak bezalatsu geratu da puntu honetan, Nietzschegandik urbilago Spenglergandik baino, zalantzan halere. Nietzschek paganismoaren positibotasuna goratzen du kristautasunaren aldean, baina ez du ikusten hartara nola itzuli, hura errekuperatu beharra dagoela esan arren. Spenglerek, eskolatuen «txotxolokeriak»⁵² aparte, jende xumearen sinkretismoari ere ez dio balio positibo haundirik ikusten, dekandentziaren produktu eta espresio izatearena ez bada («masen sinesmen xaloa..., bihotzen premia xalo bat, mitoari kultuarekin erantzuteko apal-apal»)⁵³. «Bigarren erlijiositate» jatortzat Spenglerek Adventismoa eta antzeko sektak dauzka. Hemen ere Miranderen eboluzioen arazoa daukagu ausaz.

      1950garren lehen urteetan, Mirandek indargintza (biolentzia) predikatzen eta bere poesietan goratzen duen urteetan, paganismoa gure egiazko fede eta sineste bezala predikatzen dela, ematen du. Akelarre 1950ekoa da, 1952koa Ortziren ttunttuna, 1953koa Harrizko jainko bati, etab. Eta era berean, Jeiki, jeiki, Ba nin adiskide bat (itzulpena), Euskaldun zintzoen balada, 1950ekoak dira; 1952koa Euskaldun gudu-zalduntza baten beharrkiaz; Euskaldungoaren etsaiak, 1953koa, etab., Haur Besoetakoa bera, protagonista sinestun paganoarekin, baina biolentzia gabekoa eta kasik mistiko-estetikoa jadanik, bere barnetasunera bildua, etsipen bidean bezala (itxaropenak behintzat gutxituxeak zituen, Euskal Herriaren erreakzio zinez oldarkor batean, bere zentzuan), 1959koa da. Miranderen euskarazko idazte hasieretakoak beraz.

      Alderatzen baditugu, adibidez, sorginkeriari buruzko haren bi artikulu, Gizalekoreko izateak euskaldunen eta kelten folkloretan (1952) eta Sorginen Jainkoak (1968), diferentzia ohargarri batzuk soma daitezke. Lehenengoan sorginkeria eta paganismoa, sorginkeria eta euskal herriaren arima, erlazioan ikusten dira⁵⁴. «Ipuin» horietatik ikastea baino gehiago, sinestea bezala eskatzen da, ipuinetan kontatzen dena «Jakintza gorago batez» jakindakoa omen bait da⁵⁵. «Europar sinhesmenagatik bizia eman duten Euskaldun sorgin, azti eta belhagileen oroitzapenetan» egindako Sanguis Martyrum-en ere (data gabekoa, baina 50. urteetakoa zalantza gabe) «theologia zaharraz» eta jainko paganoez zentzu errealista batean mintzo da. 1968ko in Sorginen Jainkoak funtsean sorginen baitan «giristinotasuna etor-aintzin zeuden sineste eta erlijio zaharren begiratzaileak» ikusten dira⁵⁶. Esaten da sorginak fenomeno parapsikologiko harrigarriak direla. Baina azkenean erlijioaren mailan baino gehiago tradizioaren eta kulturaren mailan ezartzen da haien balioa, testu interesgarri honek erakusten duenez: «Dena dela, gure sorginen inguru diren mitoek hartze dute iker eta begira ditzagun artoski, gure mitologiaren zati zabal bat moldatzen dutelakotz, eta gure mitologian dagoelakotz gure egiazko Ohitura, ez sasi-folkloreko ‘gure tradizione zahar’ ospetsuetan (...). Euskaldun bakoitzak, bere uste filosofiko zernahi izanik ere, ohitura horietarik, mito horietarik, aberats ditzake bere burua, bere gogoa eta bere ikusmena: bai eta euskaldun idazle eta antzelariek ere bertan aurki dezakete beren langintzaren iturburu nasai bat: Finlandian, erraiterako, Kalevala-ko mitoetan Sibelius batek soinugintzarako, Kehonen batek irudigintzarako bere gaiak ediren dituen bezala»⁵⁷.

      Diferentziok ez bi testuren arteko soilak, baina eboluzio batenak Miranderen pentsamenduan direla esan ahal izateko, ez daukagu aski daturik. Susmoa sortzen da, halere, paganismoa zentzu egiaz erlijioso batean hartzea utzi edo egin dela denborarekin, haren zentzu moralarekin, estetiko eta kulturalarekin, antropologikoarekin hitz batean, geratzeko.

      «Gure gizeli-jainkoen aldareak» basoihanetan berriro loraz estaltzeko asmoa, h.d. kultu paganoak eta fede paganoa berbizteko asmoa, izan lezakeen zentzua edo gabezia aparte orain, gutxienez oso asmo zaila bait da errealitatera eramateko. Horregatik Euskaldungoaren etsaiak artikuluan bertan, aldareok, basoihanetan ez bada, «gure bihotzetan bederen» ikusteko itxaropena agertzen da⁵⁸. Bihotzeko aldare horrekin antzinako euskaldun paganoaren «gogo basa, bortitz eta handia» gure bihotzetan berrirotzea ulertu beharko dela bait dirudi testuinguruaren arabera.

 

 

1 MIRANDE, J., «Euskaldungoaren etsaiak», in: Anaitasuna 77/12/15, 25. Ik. BAROJA, P., La leyenda de Jaun de Alzate, 1964, 71, «euskal izpirituen» koruaren izu-kanta: «(...) andamos escondidos, proscritos, huyendo de las campanas, de los rezos, del agua bendita y de los hisopos. Ya no tenemos sitio donde guarecemos, y el latín nos persigue con su saecula saeculorum por todos los rincones del mundo».

2 NIETZSCHE, F., KSA I, 128-129.

3 Ib., 147.

4 MIRANDE, J., «Euskaldungoaren etsaiak», loc. cit., 25.

5 NIETZSCHE, F., KSA I, 149.

6 Ib., 146.

7 Ib., 149.

8 MIRANDE, J., «Euskaldungoaren etsaiak», loc. cit., 25.

9 X.X. (Peillen?), «Euskaldunen strip-teasa», in: Igela, 1979, 75.

10 MIRANDE, J., IH 357.

11 Ib.

12 Ib., «Euskaldungoaren etsaiak», loc. cit., 25.

13 NIETZSCHE, F., KSA I, 149.

14 Ib., 145. Herri bat lehen-lehenik eta azken-azkenik bere «mitologia» da Ortegarentzat ere, cfr. Obras Completas, I, 1946, 416.

15 Ib., 145-146. Guzti honen jarraipena in Heidegger apenas egongo da gogarazi beharrik.

16 KSA VI, 182. Maila indibidualean, baina «wie einer ist, so ist sein Gott» (norbera nolakoa izan, halakoa izaten du bere Jainkoa) jada Goethek zioen aspaldikoa da oharra, cfr. Zahme Xenien, IV, 839.

17 Ib., 182-183.

18 PEILLEN, D., «Jon Mirande eta Aiphasorho-ren bizia», in MIRANDE, J., IH 26.

19 Ib., 302.

20 NIETZSCHE, F., KSA IV, 74.

21 FINKE, E., aip. lib., 121. Ik. halaber HIRSCH, M., F. Nietzsche, der Philosoph der ahendlandischen Kultur, 1924, 94 eta hur.

22 MIRANDE, J., Orhoituz, 1976, 69. Poema hori motibo mitologikoekin dago dena paratuta, keltikoekin baino germanikoekin, nik uste: alegia, Dagda keltikoak badu mazo bat atributo gisa, baina mailua propioki Thor edo Donarena da («Mjöllnir Mailua»), kultura germanikoan franko presente geratu dena. Nietzschek mailuarekin filosofatzen du (Arestik bazekiena), cfr. «Habla el martillo», Crepúsculo de los ídolos, 1984, 137. Thor, Mirandek Sanguis Martyrum poeman gogoratu du, ekaitzarena da jainkoa, eta hodeiaren eta oinaztarriarena haren mailua. Halere «mailu-baheak esku banan» dituen jainkotasun germanikorik nik neuk ez dut ezagutzen. Susmoa dut, hortakoz, «harrizko jainko bat»ean Mirandek bi jainko germaniko bateratu duela (baina mitologietan adituei utzi beharko zaie): aipatu Thor hori alegia, eta Odin edo Wotan, jainkozkoen artean jainkotasun puntarengoa, inoiz-inongo azti jakitun eta zoliena bere begi bakarrarekin (bestea, hain zuzen gauzen kanpokaldea edo azal-itxura bakarrik somatzen duena, Mirmir erraldoiari jakituria sekretuaren truke emana bait zuen), erregeen eta gudarien buruzagia. Mirandek «Berterretxen kantuaz oharpen bat»ean Galiako heriotz erritu prerromatar bat kontatzen du, cfr. Miranderen lan kritikoak, 1985, 90-92: pertsona libreen eta nobleen heriotze modu hori Odinek jasan zuena da, arbola batean eskegi eta lantza batekin sastaturik odol-hustuz, baina hura itxuraz bakarrik hil zen. Haren eguna euskarazko osteguna da: al. Donnerstag, ingl. Thursday (esp. «jueves», fr. «jeudi», lat. Jovis-en eguna den bezala), guzti honetaz ik. CARO BAROJA, J., Sobre la religión antigua y el calendario del pueblo vasco, 1980, 11-32. Osteguna ez da tratatzen, baina ik. halaber: MITXELENA, K., «Egunak eta egun-izenak», Munibe 23 (1971) 583-591. Bere animaliak belea eta otsoa ditu, Miranderen poemetan falta ez direnak. Baina ez du ematen, Miranderen «bi beleak» horiek esate baterako, Odinen bi bele Gogamen eta Oroimenekin zerikusirik dutenik. Odinen arma beldurgarria sarea bait da, gaiztoak harrapatzeko, gure iruzkineko poemako «heure bahean gizonak baha itzak» hari dagokiola uste izan daiteke. Ez dakit, ordea, zergatik jarraitzen duen «heure mailuaz jo ezak etsai oro», nik dakidala bederen mailuaren motibo mitologikoa ez bait dagokio Odin/Wotani, ezpada Donar/Thori. Odin/Wotan gerrako jainkoa da nolanahi ere, poemako testuinguruari dagokionez: haren mandatariak dira Walkyriak (hemen batez ere Wagneren musikatik ezagutzen ohi direnak), heriotzaren neskatxa politak, h.d., gudazelaian zein biziko eta zein hilko den seinalatu, Odinen esanetara, eta hildako gudari hautetsiak Walhallara gidatzen dituztenak. (Hil behar duen zaldunari aurreko gabean neskatxa zoragarri bat agertzen zaio, dei eginez, ametsetan). Wal «gudazelaian hil» da. Halla =egonlekua, sala, eta kyr [kür]= aukera izanik, Walkyria da «gudazelaian hildakoen aukeratzaile neska» eta Walhalla «gudazelaian hildakoen sala». Miranderen izkribuetan aurki daitezkeen motiboak dira denak. Mitologia germanikoak ere, keltikoak bezalaxe, ez da dudarik, hainbat argibide emango luke haren obra hobeto argitzeko, baina lan honetan apropos utzi da alde batera, filosofía aleman modernoa eta mitologia zaharra ez nahasteko (Wagnerek nahikoa egin duen bezala). Wotan wagnerianoaz cfr. ANDLER, Ch., Nietzsche, sa vie et sa pensée, vol.II, 1958, 463 ss. Interesatuak ik. bitza: BOYER, R., La religion des anciens scandinaves, 1981. DUMEZIL, G., Mythes et dieux des Germains, 1939. ID., Les dieux des Germains, 1959. ID., Les dieux souverains des Indo-Européens, 1977. VRIES, J. de, Altgermanische Religionsgeschichte, 2 vol., 1970. BAROJA, P., La leyenda de Jaun de Alzate, 1964, 15, 41, 123-124 («Urtzi Thor»).

23 Ib., 17.

24 IH 54.

25 Ib., 265.

26 Ib., 265.

27 Ib., 359.

28 Ib., 265.

29 Ib., 272.

30 NIETZSCHE, F., KSA VI, 185.

31 SPENGLER, O., UA 140.

32 Ib., 467. «Es gibt keine Philosophie überhaupt: jede Kultur besitzt ihre eigene». Ib., 57: «Jede Philosophie ist ein Ausdruck ihrer und nur ihrer Zeit», filosofia bakoitza bere eta bakarrik bere garaiaren adierazpena dela.

33 Ib., 403. «Es gibt so viele Moralen, ais es Kulturen gibt».

34 Ib., 440.

35 Ib., 458.

36 Ib., 899.

37 MIRANDE, J., IH 355.

38 SPENGLER, O., UA 459.

39 Ib., 917.

40 Ib., 939.

41 Ib.

42 NIETZSCHE, F., KSA III, 602. SAVATER, F., Conocer Nietzsche y su obra, 1979, 121: «Todavía hoy, cuando decirse cristiano es ya un desafío o una extravagancia (terminará por volver a ser interesante), los valores éticos del cristianismo, más o menos modernizados y racionalizados, siguen mayoritariamente en pie. Son los partidos más radicales de la izquierda los que los apoyan principalmente, lo que no deja de confirmar en gran medida el punto de vista de Nietzsche sobre el socialismo».

43 Ib., 492.

44 Ib., 491.

45 Ib., 490.

46 Ib., 942.

47 Ib.

48 Ib.

49 Ib., 940.

50 Ib., 941.

51 PENNAOD, G., «De viris illustribus: Mirande’tar Jon», in: MIRANDE, J., IH 275-276. Ik. LEFEBVRE, H., Nietzsche, 1975, 89: «Los mitos están muertos, como los dioses».

52 SPENGLER, O., UA 940.

53 Ib., 943.

54 MIRANDE, J., IH 265.

55 Ib., 271.

56 Ib., 355 eta 358.

57 Ib., 359. Miranderen eboluzioaren (edo eboluzio desberdinen) kontua ez da nire asmazio hutsa, — ez hori hobeto oinarritzeko eta ez puntualki zehazteko paradarik badago ere orain. Ez duela idazten inor bere ideietara erakartzeko, osteratzen dio Aginagari, cfr. Egan 1/3 (1962) 11. Eta aitortzen dio segidan: «Nere gazte-denboran holako ametsik ukhan badut ere, segurtatzen dut Aginaga aspaldian galduak ditudala». Mirandek lamarada baten euforiaz ekin dio; 1956 aldera, jadanik, etsitzen bezala hasia dirudi: honek esan nahi du, bere ideien balioa aldatu egin dela (nahiago bada, berdin da: euskaldunen balioa, haren ideietan). Baina guzti hori beste ikerketa batzuek argitu beharko lukete. Miranderen etsipena biziki azpimarratzen duelarik behin eta berriro, hainbat ohar eta datu interesgarri eskaintzen du, eta berez-bereziki N. Taueri gutun bat, L.M. Mujikak, Miranderen poesigintza, I libkia., 1984, 47 eta hur. Gure azterketa hau, lehenik egina zegoen bezala (1981) utzi behar izan bait da funtsean, L.M. Mujikaren horrekin eta bitartean argitaratu Miranderen beste gutunekin (ik. Bibliografian: J.M. Satrustegi) osa lezake irakurle arduratuak.

58 ID., «Euskaldungoaren etsaiak», loc. cit., 25. Eta berdintsu agitzen da La leyenda de Jaun de Alzate-ren amaierako esperantza mezuarekin (esperantzarik apenas batere gabekoa, bestalde, espreski): «Voy a decir que Jaun no ha muerto (...), que Jaun vive, y que no morirá; que yo lo he escondido en una cueva del monte Larrun, y que allá vivirá mientras el país vasco sea esclavo de los católicos, y que cuando llegue el momento, Jaun aparecerá con el martillo de Thor a romper en pedazos el mundo de la hipocresía y del servilismo, y a implantar el culto de la libertad y de la Naturaleza». — Agian guztiaren zentzua barne-barnean, Schopenhaueren antzekoa da: alegia, noizpait hizkera erlijiosoaren sinboloetan espresatu den bera, orain gure filosofia bilaka dadila. RICONDA, G., Schopenhauer interprete dell'Occidente, 1969, 192: «(...) Se Schopenhauer parla della eutanasia della religione e di una filosofía che deve soppiantarla, ci dà poi una filosofía che fa rivivere in sé, asumendolo come tutt’altro che vano e mostrandone il significato trascendente, quel ‘bisogno di redenzione’, che egli considera gran mérito della religione il tener desto. La dissoluzione delle religioni storiche nella filosofía non ne minaccia, nell’intenzione di Schopenhauer, il contenuto profondo che viene assunto in essa. II fatto infine che l’esigenza metafisica, di cui la sua filosofía vuol essere soddisfazione, contiene in sé un elemento tipicamente religioso, ha il suo esito ultimo nell’accettazione schopenhaueriana della mistica come supplemento positivo alie conclusioni della sua filosofia, quella mistica, di cui Schopenhauer dice che non é, come si compiace di sostenere la scipitaggine ottimistica, una stortura od aberrazione del sentimento, ma la manifestazione —tanto piú rara quanto piú sublime— di uno dei lati essenziali della natura umana».