1.11 Tradizioak edo mitologia

      Biblia liburu santu zerutik inspiratua da, baina ez Jainkoak «eseri!» agindu idazkari bati, eta egia diktatu ziolako. Herri juduan hainbat antzina-antzinako ipuin eta kondaira kontatzen zen, nomadismo-garaikoak basamortuan, Kanaango lurrak okupatu zituztenekoak, epailarien edo erregeen aldietakoak, Egipton jopu egon zirenekoak, etab. Honelakoxe katibu-aldi baten ondoren hain zuzen, tradizioak galtzeko arriskuan egon ondoren Babiloniako desterruan, erabaki zuten juduek, kontakizun haiek denak artoski bildu eta liburu batean gordetzea, arras galdu baino lehen. Hori da «Biblia»: ipuin eta tradizio zaharren altxorra, juduen mitologiaren liburua.

      Gutxi-gorabehera Barandiaranek eta egin dutena: euskal ipuin, mito, esaera zaharrak bildu. Testu horietan ageri da euskal jendeak lehenago —kristautu baino lehen, esaterako— nola sentitzen eta ikusten zuen mundua, zerua, zein beldur eta kezka zituen, zer sineskizun, etab. Antzinako euskaldunen mundua eta mentalitatea, hitz batean. Oraingo euskaldunon mentalitatean, gauza batzuk beharbada antzinako modura egongo dira, baina, egia esateko, Elizaren, kapitalismoaren, kultura espainolaren eta frantsesaren, nork daki zeren, eraskin eta nahaskin eta kutsakin askotxo, ezingo dugu ukatu. Norbaitek, bada, bere pentsamendu eta bizimodu guztia berriro antzinako euskaldun haien era-erara jarri nahiko balu, orain bi edo hiru mila urteko euskaldunek bezalaxe sinesteko eta bizitzeko, bere informazio-iturri guztia ipuin eta mito horiek bakarrik direnez gero, esan genezake berarentzat testu inspiratuak adina izango direla ipuin horiek, bizi-biziro atxeki eta azken letraraino meditatu eta zupatu beharko dituela, haietan gordetzen den euskal sen jator dena zurgatzeko. Testu haietan inspiratu beharko du.

      Juduengatik eta kristauengatik badakigu, Bibliako testuaren arabera nahi izaten dutela beren pentsamendua osoki formatu eta bizimodua zuzendu. Grezian berdintsu izan zen: Homero, bere garaian, antzinagoko usteen, mitologia zaharraren, aspaldiko pertsonaia eta gerra moduen bilduma arkaizantea zen. Grekoentzat bera izan zen testu sakratua: ehundaka urtetan mendez-mende Homeroren arabera edukatzen ziren denak, Homero baitan ikasten zen birtutea, jainkoen zientzia.

      Guretzat, beraz, ez grekoak eta ez kristauak izateko, zeintzuk lirateke, euskal arima euskaldunki edukatzeko euskal Homero eta profetak? Testu bat, Homeroren eta Bibliaren zentzuan, ez daukagu. Baina mitologia bat bai, eta inspira gintezke mitologia hartan. Hori zen Miranderen planteamendua.

      Mitologian «endaren sinestea» espresatzen da¹. Baina horretarako egiazko mitologia izan behar du, herriak berak sortua eta bere intuizioetatik sortua. Orduan mitologiak eta tradizio zaharrek agertzen dutena «gure psikearen Arkhetypen dira»².

      Mirandek ez du «basajaun, lamina edo gizotso» eta beste irudi mitikoetan beretan sinesten, «kristauek aingeruetan sinesten duten bezain naiboki»³. Baina esperientzia horiek izan dituzten jendeek, itxura naibo baten azpian, intuizio berezi batzuk izan dituztela, uste du, agerkizunen barnean egiazko azken errealitatea nolabait somatzen dutelarik, herri bakoitzak bereak dituen Arkhetypen berezien arabera hain zuzen. Eta Arkhetypen horien eta intuizio haien espresioa dira mitologiak. Beraz, mitologian laminak, gizotsoak eta basajaunak aipatzen badira, garrantzizkoa ez da irudia bera, Erscheinung modura egindako nola-halako espresaera besterik ez bait da hori, haren aurretik dagoen ezagutzeko edo intuiziorako dohaina eta bidea baino.

      Gauden kulturan gaude eta, kultura guztietan bezala, gurean ere ebidentzia batzuek funtzionatu egiten dute eta beste batzuek ez (hau da, beste batzuk ez dira ebidentziak). Ohar gaitezen, hizkuntzak nola engainatu egin ohi gaituen. Esaten bada: «Jainkoa», «aingeruak», «San Antonio», horiei buruz gero nahi duena pentsatuko du bakoitzak, baina, lehenengo behintzat, esan dena ongi ulertzen da, hots, esan denari badagokio errealitate ulergarri bat (gure kulturan). Ebidentziazko errealitate hori ez da galtzen, gero, «jainkoa ez da existitzen» edozeinek esateagatik, esaten genuen errealitatea hizkuntzan dago eta: orduan ere primeran ulertu dugu, zer ez omen den existitzen. «Zure Jainko hori, sentitzen dut, niretzat ez da existitzen»: existitzea bezain ez existitze erreal bat dago gure mintzairan.

      Hori kontuan hartu behar da, Mirande ulertzeko. Hau da, funtsean ez pentsatzeko, sentido gabeko ametsetan edo tontakeria erromantikoetan dabilela, esaten duena ez dela benetan hartu behar, literatura hutsa dela, hitzaren esangura txarrenean. Izan ere, esaten bada: «Ortzi», «lamiak», etab., gure kulturak badaki, jakin uste du alegia, horrelako ezer egoterik ez dagoela (ebidentzia bat da denontzat, horiek ez direla existitzen eta ipuin horiek ez direla hitzez-hitz hartu eta sinestu behar). Onenean ere, metafora bezala balio izaten digute, gure arbasoen usteen oroigarri maite bat ditugu, baina ez ditugu geure errealitate bat. Kultura batean elementu desberdinek izan ditzaketen presentzia-modu desberdin horietaz ongi ohartuz bakarrik ulertuko dugu Miranderen ikuspidea.

      Egon, hasteko, ez Jainkorik eta ez lamiarik dago, existentziaren adiera naibo batean (mendi bat dagoen edo ni nagoen bezala). Egon unibertsoa dago, eta Jainkoez eta aingeruez, edo Ortzitaz eta lamiez, mintzatzen diren kulturak unibertso horretan. Yahweh ala Ortzi, lamiak ala aingeru goardakoak, berdintsu da. Kontua azken finean da, unibertsoa nola sentidoz jazten den gizakiaren beraren autokontzientziatik eta esperientziatik (nondik, ba, bestela?): mendietan gurutzeak jarriz, ama birjina baten santutegiak eraikiz Itziarren eta Arantzazun, erromeria lekuak zabalduz Urkiolan, ala Mariren bizilekua aitortuz Aketegin, lamiak daudela sinestuz iturrietan, ilunabarrean basajauna dabilela mendian. Mundua sentidoz jazten da.

      Aingeruak zein lamiak, Yahweh, Ortzi, Mari, ez dira sineskeria ergelak, jendea engainatzeko norbaitek asmatutako zozokeriak esan nahi dut, baina esan ezinezkoa esateko metaforak, irudiak, munduaren sentidoa nolabait espresatu (eraiki) ahal izateko. Maite zaitudala esan nahi dizudanean, baina modu berezi batean, ez dizut ezer esaten, eta larrosa bat ekartzen dizut. Sentidoaren irudi bat: baina larrosak, gure kulturan dauka sentido hori, ez du derrigor guztietan eduki behar. Lamiak ere, adibidez, sentido bat espresatzen du, sentido erreal bat (bere kulturan). Eta berdin Yahwehk, Apolok, Ortzik, Marik.

      Bi ohar, beraz. Lehenengoa: mitologia guztiek gauza bera espresatzen dute, munduaren sentidoa, baina ez modu berdinean. Hau da, ez da berdin mundua sentidoz jazten, mendi gailurrak gurutzez populatuz, ala iturriak eta ibaiak lamia alaiez. Eta, adibidean geratzeko, munduaren sentido yahwehtar baten eta lamiadun baten kontrastea, Mirandek Euskaldun laminei himno liturgi tankerakoan adierazi du, esate baterako, bere paganismoa aitortuz.

      Bigarren: zeinek sortu ditu metafora edo espresio horiek, irudi horiek, irudion bidez esateko esan ezinezkoa eta munduaren barne-sentidoa agerrian bezala jartzeko herriaren eguzki argitan? Horiek herri bakoitzaren profetak bezala dira. Ahalmen bereziz ornituriko pertsonaiak, barne-begiaren zoliaz munduaren barne-iluna argi ikusten dutenak, azken errealitatea, unibertsoaren sentidoa. Baina bakoitzak bere jeinuaren arabera (bere herriaren jeinuaren), desberdin ikusten du bakoitzak, eta horretan datza herri bakoitzaren jeinu espezifikoa, tradizioan eta mitologian bere espresioa ezezik, hurrengo desarroilorako bidea finkatuta daukala. Barne-begi zoliko aztiak, aurpegiko bi begiekin ikusten ez dena somatzeko, ulertzeko, irudi mitikoak sortzen dizkio bere herriari: arimako arketipoak.

      «Betidanik eta herrialde guztietan izan dira gizaki batzu, jakite ezkutu baten jabe zirela-edo, izadi arauetatik kanpoko gertariak ekar omen zitzaketenak. Mirarigile, azti edo sorgin zeritzeien»⁴. Beren ezagupide bereziez baliatuz, ahalmen bereziak ere bazituzten gizaki horiek: azken errealitate barnekoarekin harremanetan zeudenez gero (Ding an sich), bazekiten agerkizunetan (Erscheinung) ere hobeto jokatzen, agerkizunok besterik ezagutzen ez dituztenak baino. Horregatik basatien eta antzinako herrien artean, razionalismoak eta materialismoak itsutu eta ezgaitu gabeko herrietan alegia, aztiak itzal haundia du, egiazko eta sakoneko «jakitunaren» itzala hain zuzen⁵.

      Barne-intuizio sakon horiek dituen eta jakintza berezi horren jabe den «aztiaren» etsaia intelektuala da, adimenzalea, razionalista⁶. Honek ez bait du arrazoimenaren edo adimenaren bidez ezagu daitekeena besterik errealtzat onartzen. Eta horregatixe nahitaez beti agerkizun soilen eremuan geratzen bait da (adimena, Kantez gero, bere estrukturagatik beragatik, agerkizunen fakultatea da). Mirandek hemen razionalista edo «paganu adimentzale» bezala Caesar aipatzen du⁷, «De Bacchanalibus» agindu batez Ekialdetik Erromaratu ziren misterio berriak galerazi bait zituen.

      Honek denak sineskeria hutsaren inpresioa emango luke, ber-bertatik Nietzscheren Die Geburt der Tragödie gogoratuko ez balu eta Mirandek aipatzen duen Caesar horren eginkizuna, paganu adimentzalearena, zehatz eta mehazki Nietzscheren idazkian Sokratek daukana ez balitz. Ikus dezagun.

      Miranderen aztia, maila honetan, Nietzscheren dionisiakoa eta satyroa adinatsu da: bion ezagupen sakona, «Artisten-Metaphysik», errealitatearen azken funtseraino iristen da, agerkizun soilen azpitik. Lehen-izakiaren (Ur-Sein) esperientzia sakon hori ez da egiten adimenaren eta kausalitate-azterketaren bidez, ametsaren eta zorabioaren (Rausch) bidez baizik⁸. Gizona agerkizunen (Phainomena) mundu anizkorrean galduta bizi da, sortzen eta itzaltzen, itxuratzen eta itxuraldatzen diren gauzen etengabeko jarioan, herioan denaren (Sein) eta ez denaren (Nicht-Sein) edo itxura hutsa denaren (Schein) inpresioen azpian. Baina amets edo zorabio dionisiakoan guzti honen barnea eta hondoa somatzen du, lehen-izakia, harekin bat izatera iristeraino. «Tragedia grekoan Nietzschek formaren eta formagabeko bizitz-isuriaren, peras eta apeiron-aren kontrapuntua deskubritu du; izaki mugatu, deuseztapenari zordun, oinarri muga-gabera atzera jausten denaren eta oinarriaren berarena, beti berriro bere baitatik kanpora formak jaurtitzen»⁹. Azken finean errealitatea etengabeko jario bat da, su bat hobeki, beti forma (Erscheinung) desberdinak azalean agertzen ari dena, beti berdina eta bera halere barnean: Schopenhauerentzat Nahia (Wille) eta Heraklitorentzat sua den zera forma gabeko, beraz zentzuen bidez ezagutu ezinezko lehen-sustantzia hori, ametsean eta zorabioan ezagutzen ditu dionisiakoak. Horrela iristen da jakitera, «forma mugatuak oro, behin-behineko uhin soilak direla bizitz-isuri haundian, izaki mugatuaren beheitiera ez dela sekula betiko deuseztapena, baina bizitz-oinarrira itzulera, nondik bait da bakandu oro jeiki; pathos tragikoa, dena bat da jakitetik bizi da»¹⁰.

      Agian guzti honek ez du oraindik inportantzia haundirik, azken errealitatea adimenaren bidez ezagutzerik ez dagoela, agerkizun guztiak funtsean azken errealitate baten nolabaiteko azalpen itxurak direla, etab., tradizio mistiko guztiek aitortu izan bait dute filosofian. Halere jeneralean ezagupide ez-enpiriko, intuiziozko horiek teologia edo mistika bere eremu propioekin nolabait salbatzeko onartzen ziren. Ez zen filosofia bera intuizioaren bidetik sarrarazten. Schopenhauerek berak behin eta berriro azpimarratuko du, berea filosofia enpirikoa dela, erabat Kanten esijentzien arabera jasoa. Nahiaren intuizioa (Anschauung) norbere baitan oraindik enpirikoa da Schopenhaueren burutaeran. Nietzscheren intuizio kosmikoa, ordea, ametsean eta zorabioan egiten da. Egon litekeen zientziari gauzarik oposatuena da zentzu horretan. Arrazoiez esan lezake Nietzschek berak hamabost urte geroago, in Ver such einer Selbstkritik: «Orduan atzematea lortu nuena, zera ikaragarria eta arriskutsua, adardun arazoa, ez hain zuzen zezena, izatekotan ere arazo berria: egun, zientziaren beraren arazoa zela esango nuke —lehen aldiz zientzia problematika gisa ulerturik, eztabaidagarri»¹¹.

      Aditzera jadanik eman dugun moduan, ohargarria zera da: intuizionismo/irrazionalismo honetarako bidea hain zuzen Kanten fenomeno/noumeno berezkuntzan hasi dela. Gizonak propioki ezagun dezakeena fenomeno soila da Kanten ustez, noumenoa gehienez ere pentsatu bai, baina ez ezagutu, egin bait lezake. Kant-ondoko filosofoak mugapen hori gainditzen saiatuko dira. Schopenhauerek Nahiaren oharpenean (Anschauung) gaindituko du muga hura, Nahia bai nire funtsezko errealitatea eta bai unibertsoaren eta agerkizun ororen azken sustraía izaki. Nietzscherentzat ere azken errealitatea Nahia izango da (baina zuzenketa edo aldaketa garrantzizko batekin: ez Bizi Nahia —der Wille zum Leben— baizik eta Aginte, Botere Nahia —der Wille zur Macht—), Nahi kosmikoa ordea estasi batean bezala atzematen da, zuzenean eta inmediatoki. Artistaren aditzea da (Artisten-Metaphysik), ez adimenzalearena¹².

      Die Geburt der Tragödie-n satyro edo ezagutzaile dionisiakoaren kontrastea Sokratek egiten du: ezagutzaile adimenzaleak, eskeptikoak, jatortasun natural eta instinto guztiak galdu dituenak. Gizon jator naturala ez da kontzeptutan espresatzen, iruditan baino, «bere sentiera artistikoaren doktrina sakon ezkutukoak ez ditu kontzeptutan adigarri bihurtzen, baina bere jainko-munduko forma sarkorki nabarietan» ¹³. Sokratek aldiz, irudiak ez ditu ulertzen, ateista da, ez daki kontzeptuak besterik erabiltzen. Sokrate munstro bat da, «gänzlich abnorme Natur», teoretikoaren maisua eta eredua, giza naturaren dohainak guztiz aldebakarki desarroilatu dituena, ez bait da adimenean baino fidatzen. Teorikoaren propioa da «ilusio guztiz sakon hura, lehen aldiz Sokrateren pertsonan mundura etorria, —sinesmen amaitugabe hura, alegia, kausalitatearen hariari jarraikiz pentsamendua izatearen leize sakonetaraino iristen dela, eta pentsamendua, ezagutzeko gai izan ezik, izatea zuzentzeko gai ere badela» ¹⁴.

      Espreski esan esaten ez bada ere, pentsabide honen azpian eskema rousseaunianoa¹⁵ dago:

            a. jatorrizko gizona, naturala, bere senek darabiltela, eta geroagoko desarroiloak hondatu duela, eta

            b. ezagupidean ere, egiazko ezagupide sakona jatorrizko gizon naturalarena dela, intuiziozkoa, ez adimenezkoa.

      Isilpean, hortakoz, egungo gizona (zientziak, etab.) hondatutakoa dela, esan nahi da. Egungo gizonak antzinakoak ohi zituen esperientzia sakonak egiten ez baditu, razionalismoak, kristautasunak, etab. desnaturaldu egin dutelako da. Jatortasunean iraun duten banaka gutxi batzuk oraindik ere esperientzia haiek izateko gauza dira, Miranderen ustez. Nietzscherentzat, aldiz, esperientzia haiek oraindik izan ditzaketenak artistak dira, jeinuak bereziki.

      Jatorrizko gizon naturala desnaturaldu duen lehenengoa Eliza da Miranderen begitan. Horretarako lehenengo gizon jator natural haiek pertsegitu egin ditu. Hori ez da jokabide razionalista bat besterik izan. «Gure Europan, paganu adimentzaleari hortan jarraituz, Elizamak ez dio hasieran sinesterik batere sorgintzari: sorginak eta deabrudunak Gaizkinarekin itundu zirelako, zoro, gaixo, eritzat edukitzen ditu. Geroxeago haatik, bestela, jokatuko du. Indar gaiztoekin gizona kide ditekeela irakatsiko du, eta zinausleak ezeztatzeko, batez ere Albitarren aurkako gurutzadatik landa, neurri gogorrak erabakiko dituzte Aita Sainduek»¹⁶. Eliza Europa guztiaz jabetu delarik, gizonak galdu egin du hemen jatorriz eta berez zuen sena, dohaina, errealitatearen barreneraino ikusteko. Beraz, gaur egun oso gutxi dira tradizioko edo mitologiako izakiak ikusteko esperientzia egiten dutenak.

1 MIRANDE, J., IH 302. Mitoak herri baten filosofia kontsideratze aldera, orohar (euskal mitoak, euskal filosofia), ik. adibidez CORNFORD, F.M., Principium sapientiae. Los orígenes del pensamiento filosófico griego, 1988. ID., De la religión a la filosofía, 1984. ID., La filosofía no escrita, 1974, 10, 27ss, 34ss (kapitulu guztia, — baina baita, ikuspideon osagarri eta zuzengarri, 171ss ere). Ametsak, eromen edo zoramen poetikoak, magiak, etab., antzinate greko-latinoetan zuten ezagupide-baliorako, orobat, biziki irakurgarriak: DODDS, E.R., Los griegos y lo irracional, 1981. ID., Paganos y cristianos en una época de angustia, 1975, bereziki 62-97. Herri baten filosofia bere errito, mito, ipuin eta zuhurtitz zaharretan bilatzea da M. Azurmendiren ikerketa berrienen xedea ere zalantza gabe: Euskal nortasunaren animaliak, 1987; El Juego de los símbolos, 1988.

2 Ib., 303. Ikerketa honetan kontzeptu politikoak partikulazki interesatzen ez bazaizkigu ere, ohar dezagun, Miranderen «herri», «arraza», «nazio» kontzeptuak, etab., Spengleren influentziapean onduak izan direla, itxura duenez. Zer naiz? Herri bateko semea eta kidea. Zer da herri bat? Arraza, hizkuntza, edo ezer besterik baino lehen, herria «arima» bat da Spenglerentzat: «Für mich ist ‘Volk’ eine Einheit der Seele» (UA 754: arimako batasuna da niretzat herria). «Einen anderen Inhalt des Wortes Volk gibt es nicht. Weder die Einheit der Sprache noch der leiblichen Abstammung ist entscheidend» (Ib.: Herria hitzaren beste esanahirik ez dago. Ez hizkuntzaren eta ez gorputzezko jatorriaren batasuna da erabakiorra). «Völker sind weder sprachliche noch politische noch zoologische, sondem seelische Einheiten» (Ib., 759: herriak ez hizkuntzazkoak, ez politikoak, ezta ere zoologikoak, baina arimazkoak dira batasunak). Hiru aldiz (UA 737, 746, 754) aipatzen dira euskaldunak Spengleren obra horretan eta testuinguru horretantxe hiruretan. Ohar gaitezen: mitoan euskal arima espresatu da; gure herritasunaren barneneko funtsa, esentzia, natura sakonena, mitoan ikasi behar da (mitoa zentzu zabalean). Berdintsu dira Ortega y Gasseten herri eta arraza kontzeptuak (Spenglergandikoak halaber): «Un pueblo es un estilo de vida», cfr. Obras Completas, 1946, I, 362; «la Ultima fuente de los actos de un pueblo consiste en su ideario» (I, 414); «substancia colectiva de que los individuos somos sólo variaciones» (I, 416); «es, en definitiva, cada raza un ensayo de una nueva manera de vivir, de una nueva sensibilidad» (I, 362); «una raza de hombres es una clase de productos culturales, de ideas, de acciones, de sentimientos. Y originariamente y sobre todo, una raza es una manera de pensar» (I, 414); arraza bat azken finean «mitologia» bat da, «el aire de ideas que respiramos a cada hora» (I, 416). Ik. orobat BAROJA, P., Familia, infancia y juventud, 1982, 15: «Yo no creo que una raza pueda tener originalidad más que por su cultura». Ib., 21 : «Yo he creído siempre lo contrario de estos nacionalistas vascos (...). He creído, como digo, que el país vasco no tiene historia de importancia, pero que tiene prehistoria, sociología y mitología, y que éstas, por pequeñas que sean, tienen, mientras sean autóctonas, alguna trascendencia, por ser un reflejo, no de las ideas latinas, sino de algo anterior a estas ideas y anterior también, en muchos casos, a las creencias indogermánicas».

3 Ib., 303.

4 Ib., 309.

5 Ib.

6 Ib., 309-310.

7 Ib., 309. Beraz, badirudi hemen Erroma razionalista versus Ekialde intuizionista dauzkagula.

8 NIETZSCHE, F., KSA I, 26, 28.

10 Ib., 17. «Dena bat da» horretaz filosofia grekoan, Talerekin hasita, ik. «Die Philosophie im tragischen Zeitalter der Griechen», in: KSA I, 813 ss.

11 NIETZSCHE, F., KSA I, 13. «Was ich damais zu fassen bekam, etwas Furchtbares und Gefahrliches, ein Problem mit Hörnern, nicht notwendig ein Stier, jedenfalls ein neues Problem: heute würde ich sagen, dass es das Problem der Wissenschaft selbst war - Wissenschaft zum ersten Male ais problematisch, als fragwürdig gefasst». Zientzia ez dela arrazoimenaren produktu neutro kristalezkoa, baina bizitzaren indarrezkoa, esana zuen Goethek aspaldi, edozein objektibismo abstrakturen fïkziotatik libre:.«Was ist denn wohl die Wissenschaft? / Sie ist nur des Lebens Kraft», cfr. Werke, vol. II, 1900, 252 («Zahme Xenien», V, 1205-1206). Setakorkien irauten ari den mitoa da berau, halere, mito modernuaren oinarrietako bat bera delakoxe seguruena.

12 FINK, E., aip. lib., 42 eta hur.

13 Ib.,22.

14 NIETZSCHE, F., KSA I, 99. «(...) Eine tiefsinnige Wahnvorstellung, welche zuerst in der Person des Sokrates zur Welt kam, jener unerschütterliche Glaube, dass das Denken, an dem Leitfaden der Causalität, bis in die tiefsten Abgründe des Seins reiche, und dass das Denken das Sein nicht nur zu erkennen, sondern sogar zu corrigiren im Stande sei».

15 Besteak beste ik. bitez Discurso sobre las ciencias y las artes (1750) eta Discurso sobre el origen y los fundamentos de la desigualdad entre los hombres (1754). Azkeneko honetan aurkitzen da, biribil asko formulatuta, formulazio klasikoa: «el estado de reflexión es un estado contra natura y (...) el hombre que medita es un animal depravado». Itxuragabekoa litzateke, noski, XVIII. mendean, are Rousseau baitan, Sokrateren kritika pertsonalik itxarotea (icenguilatuqui, esango zukeen Leizarragak), Nietzscheren obran bezala: baina hori arras bigarrentiarra dugu «adimenzalearen kritika»rako gure adieran, ik. LEDUC-FAYETTE, D., J.-J. Rousseau et le mythe de l'antiquité, 1974, 33-52. Ez propio jakintzaren, baina Ilustrazioan, Sokrate giza jakituria gorenaren eta jainkozkoaren irudia berbera da, Jesukristoren pareko. Cfr. halaber DERATHE, R., Le rationalisme de J.-J. Rousseau, 1948. Rousseaus politische Philosophie, 1978. GOLDSMITH, G.A., Les principes du système de Rousseau, 1974. PHILONENKO, A., J.-J. Rousseau et la pensée du malheur, 1984. STAROBINSKI, J., J.-J. Rousseau. La transparencia y el obstáculo, 1983.

16 MIRANDE, J., aip. lib., 309. Guzti honetan sakontzeko, biziki irakurgarria: V.V., Sorginak eta errepresioa Euskal Herrian: bi kultur molde aurrez-aurre, 1984. Liburuska honengatik sortu polemikarako: SAN MARTIN, J., liburuaren erreseina, in: Egan 3/4 (1985) 207-212. STÜRTZE, A.-GONZALEZ DE GARAI, I., «Euskal sorgina: estereotipo bat», in: Jakin 44 (1987) 327-363.