1.13 Intuizio poetikoa

 

      Mirandek Nietzsche ezagutzen eta ikertzen zuela, ikusi dugu. Badakigu O. Spengler ezagutzen zuela ere¹. Hauek biak Schopenhaueren eskolakoak ditugu. «Buddhak zuhurtzia eman dizaizula» moduko gutunetako diosalen bat edo beste aparte, Mirandek Schopenhauer zuzenki ezagutzen ote zuen, ez nuke jakingo esaten. Halere intuizio poetikoaz ihardun nahi dugun momentu honetan Schopenhaueren filosofía pittin bat azalduz hastea komeniko da.

      Schopenhaueren arabera bi alderdi du errealitateak: barnekoa eta kanpokoa. Kanpokoa, agerkizuna (Erscheinung), irudiaren mundua da, errepresentazio edo kontzeptuarena (Vorstellung). Baina hau axalekoa da, deribatua eta giza adimenaren funtzioetatik dagoena. Barnekoa, aldiz, berezkoa da, edozein Ding an sich-en oinarrizko errealitate iraunkorra, Kantek halere ezinezagutuzko bezala utzi zuena. Errealitate ororen sustraia eta oinarria bera izaki, gure geure errealitatea ere berak egiten du. Guk, ordea, bi eratan atzematen dugu geure burua: lehenik eta bat, espazioan eta denboran gauden agerkizun gisa, hots, fenomeno gisa; baina, gero, geure An-sich-sein propioan ere bai, eta hein honetan geure burua nahiz, ihardunez, ekinez ari dela somatzen dugu. Gure barneko izakera honi Schopenhauerek Nahia izena ematen dio. Nahia da agerkizun guztien barneko errealitatea edo Ding an sich.

      Ezagupen zientifikoaren printzipioek, alegia, espazio, denbora eta kausalitateak («Satz von zureichendem Grund»), kanpoko alderdiaren ezagupiderako bakarrik balio dute. Ez dute aplikaziorik barneko alderdiaren ezagutzeko. Ding an sich direlakoen munduak ez du anizkortasunik, ugaritasun diferenterik osatzen, espazioan eta denboran erortzen diren agerkizunen modura. Azken errealitatea barne-barnean osotasun bakarra eta batasun osoa da, hots, Nahia besterik ez (gogora bedi gorago parapsikologiatik aipatu den Miranderen pasartea). Era honetan Nahia adimena eta ezagupena baino lehenagokoa da, oinarrizkoagoa orobat (ezagupen zientifikoa baino lehenagokoa alegia). Nahiak berak baldinpetzen du ezagupena ere: ezagupen zientifikoa, espazio/denbora eta kausalitate printzipioen araberakoa, ez da azken finean Nahiaren tresna besterik.

      Honek esan nahi du adimena ez dela bizitzaz nagusitzen dena, alderantziz baino, bizitza adimenaz eta zientziaz nagusitzen dena. Nahiak nora eragin, adimenak hartara iristen laguntzen digu, baina helburuak ezarri, hori ezin du egin adimenak. Nahiak egiten du hori eta itsu-itsuan egin ere. Beraz, ororen barneko errealitatea den Nahi itsuak garabiltza hara eta hona. Indar itsu horren menpetik askatzeko, «salbatzeko», egitea daukagun guztia, nolabait eragin hartatik kanpo irtetea litzateke. Schopenhaueren ustez artearen eta askesiaren bitartez lor daiteke hori: artea eta askesi morala lirateke salbazio bakarra.

      Ikus dezagun, bada, nolatan duen arteak Nahi orokarraren azpitik, basa-naturtasun itsutik alegia, salbatzeko dohaina.

      Ding an sich edo gauza bera delakoa bi maila edo alditan objektibatzen da, irakasten du Schopenhauerek. Lehenengoan Dasein-formak sortzen ditu, forma hutsak (ulertzeko: izate soil-soilari, zer izatea gehitzen zaio, zerbait posible izan dadin); bigarrenean forma horiek espazio/denbora kondizioetan sartzen dira, hots, ugaritasunean eta diferentzietan (Zer izateari —zuhaitza, adibidez— zer-nolakoa gehitzen zaio, zerbait erreal izan dadin, gure etxe aurreko sagarrondo hori esaterako, partikularra eta konkretua). Espazioak eta denborak ez dute gauza bera, Ding an sich, egiten, haien ugaritasuna eta diferentziak determinatzen baino. Gauza bera determinatzen duena, lehen mailako objektibazioa edo forma hutsa, Ideia da, Schopenhauerek Platonen erara deitzen dionez. Ideia edo forma hutsok, lehen objektibazioak, ereduak bezala dira, arketipoak, agerkizunen ugaritasunaren azpian dagoen batasuna beraiek osatzen bait dute. Ideiak baino ere barnago, ordea, Nahia dago, ororen barneko batasuna.

      Ideia horien atzematera bi modutan hel gaitezke: kontzeptu bidez lehenengo, hots, abstrahikuntzaz. Baina abstrahikuntza beti ere espazio/denbora eta kausalitate printzipioen arabera egiten bait da (fragmentarioki hortakoz), kontzeptuek ez dute aplikaziorik fenomenoen mailan baizik, existentziaren eta gure existentziako premien mailan alegia. Baina, bigarren, zuzen-zuzen eta intuizioz ere atzeman genitzake Ideiak, kontzeptuen bidez barik. Alde bat uzten badugu gauzak espazio/denboran nola ageri diren, alde bat geure premiak eta interesak, interes intelektualak ere, eta gauza bere forma ideal hutsean kontsideratzen badugu, zirkunstantzia partikular denak alde bat utzita, intuizio estetikoa daukagu, forma hutsa eta Ideia bera atzematen duena. Une honetan gure izpiritua ugaritasunaren mundutik aske eta salbu dago, Ideien batasunean murgildu da eta Ideiarekin bat da, h.d. bera ere agerkizun eta fenomeno izatea gainditu du.

      Baina oraindik ez erabat. Izan ere, esan dugun bezala, Ideiak berak ere Nahiaren objektibazioa dira, nahiz lehenengoa izan. Ideiak berak ere baino barnerago sartzeko eta Nahiaren beraren baitaratzeko Schopenhauerek ez kontzepturik, ez ideiarik erabiltzen duen forma artistiko puru bat aurkitzen du: musika. Musikak Nahia bera, Ding an sich, zuzen-zuzenean espresatzen du².

      Ezaguna da Nietzschek erabat filosofia honen arabera idatzi zuela Die Geburt der Tragödie. Eta gerora Schopenhauergandik aldenduko bada ere, azken errealitatea intuizio poetiko baten bidez atzemateko ideia ez du Nietzschek behin ere baztertuko. Are Zarathustrak intuizioz ezagutuko du egiaren amildegia, betiereko itzulia. Ezagupen zientifikoa beti axalean geratuko den bitartean, intuizio poetikoak azken errealitatea atzemango du.

      Nietzschek, halere, «salbazioaren» (Erlösung) ideia bazterrera utziko du Schopenhaueren filosofiatik³. Harentzat kontua ez da izango nolarebait gure fenomenotasuna gainditzea eta une estetikoan ahaztea, baina azken errealitatea bere hartan ezagutzea eta baitestea. Hori da dionisiakoaren sentimentu tragikoa: intuizio sakon batez ezagutzen da munduaren izate tragikoa, Nahiaren itsua, eta onartu egiten da. Mundu hau ikaragarria da, baina honelakoxea maite dugu.

      Luzetxo joan bazaigu ere, hau dena argitu beharra zegoen aurretik, Miranderen epistemologian intuizio poetikoak duen ikuskizuna bere testuinguruan uler zedin. Izan ere, mitologia eta intuizio naturala, ikusi dugunez, deseginik bezala dauzkagu ezagupide-iturri gisa, kristautasunaren eta razionalismoaren eraginez. Gizonari —batzuei bederen— oraindik geratzen zaiona, hortakoz, intuizio poetikoa bakarrik da, izatearen barnea atzemateko, agerkizunen itxuraren eta ugaritasunaren barnetik.

      Ikus dezagun orain nola Haur Besoetakoa-ren protagonista filosofia honen inkarnazio modura dagoen eraikita hasieratik bukaeraraino. Ohar bedi protagonista «gizona» dela, edozein gizon (baina «erdi-gizonei» edo saldokoei kontrastaturik), izen propiorik gabekoa.

      Protagonista hori esteta bat da⁴. Ustez jakitunen eta jakintzaz baliatzen direnen kontra borrokatzen da, bere barne intuizio haundia salbatzeko⁵. Baina bere egia eta bidea ametsetan aurkitzen du, ez arrazoiketa zientifiko zailen bidez: «bazirudien giza-bihotz baten amets maiteena, ontzi-irudi haietara emanaz, urrutira eramanen zutela, beti urrutirago, amets orok loratze ta betegintzarre duen ugarte doatsuetaraino»⁶. «Gizonak (...) bere herriminaren jaioterri hura zekusan barruko begiekin, eta bere amets ezin esanezkoari hegoak aske uzten zizkion»⁷. Bere burua hiltzeko momentuan batez ere, «amets bat baizik ez, gerorako laguntzat»⁸ dauka, nahiz zalantzatan ia itota ibili.

      Ez dugu esan zaharra, Nietzscherentzat ametsean eta zorabio trantzean egiten direla intuizio dionisiako sakonak, izatearen barnea ikustarazten dizkigutenak axalaren azpitik. Ametsarekin batera Mirandek alkoholaren zorabioa gaineratuko dio protagonistari⁹. Alkoholak ateratzen du ohituren eta aurreritzien mundu estu zikin honetatik bere intuizioen mundura. Edariak ematen dio, «sentitzen zuenaz, edozer eragozpenetatik, edozein eragozlerengandik, Theresa eta bere burua askatzeko boterea»¹⁰. Momentu larrienean batez ere, irtenbiderik inondik ez daukanean, «mozkorraldiaren erdian» argituko zaio burua hiltzeko erabaki askatzailea¹¹. Satyro dionisiako bati bezala, zorabioan (Rausch) argitzen zaio azken errealitatearen funts tragikoa eta indartzen zaio hari baitesteko gogoa. Hau Nietzsche da oso-osorik.

      Eta musika: Miranderen «gizona» musika entzun zale da bere ametsetan ari denean, musika «samur eta hozena, barrurakor eta oroz-gainekoa»¹². Eta bere burua hiltzeko momentu solemnean, heriotze ritual baten antzera, lehenengo musika entzungo du¹³, heriotzera eta munduaz bestaldetik dagoen Gazteen Lurrera joateko.

      Schopenhauerek «Wille» (Nahia) eta Nietzschek maizago Dionysos deitu duten errealitateari, bere amets eta zorabioetako intuizioetan somatzen duen izatearen barrenan, «irudien ez-beharreko mundu honen» bestalde, edo barnean¹⁴, Gazteen Lurra deritzo Mirandek, gorago ere aipatu den mitologia keltikoaz baliatuz¹⁵. Zer den zehazki Gazteen Lurra, edo Miranderen filosofian zein errealitate modu espresatzen duen, orain ez zaigu axola (ontologiara eramango ginduzke), hura nola ametsetako eta zorabioetako intuizioz bakarrik atzematen den baino, epistemologian geratzeko.

      Nobelak, nolanahi ere, protagonista bere intuizio sakonekin nola dabilen erakusten digu, ez gehiago. Intuizio horiek dituen eta giza saldo itsutik berezi den protagonistaren drama azaltzen zaigu. Zer den hobeto eta nola gertatzen den eta noraino iristen den intuizio poetikoa, Miranderen filosofian, Nil igitur mors est poesiaren iruzkinean berak argitu digu ederki¹⁶.

      Poesia bera, guztiz Zarathustra-ren antzera egina, ez zaigu hemen axola, Mirandek egin dion iruzkina baizik. Hartara mugatuko gara, agian —poesiaren testua falta zaigula— ulerpena zail samarra egingo bazaigu ere.

      Iruzkinak erakusten digunez, aurretik esateko, zer-izanean bi maila berezten da: agerikoa, fenomenoena, eta barneko ezkutua, egiazko errealitate betierekoarena. Eta ezagupide horretan poetak daraman prozesuan, orobat, hiru maila edo aldi berezi behar dira: zentzuena edo enpirikoa, kontzeptuena edo intelektuala, eta intuizioarena azkenik, sakontasun osora iristen dena. Ikus dezagun.

      Poeta nonbait dago eta bere begien aurrean zenbait gauza (agerkizun) somatzen du. Edonon, eta edozer gauzari egon daiteke begira: espazioa dago eta denbora. Gauzak agerrian. Berehala, ordea, zalantzan erortzen da: «Jadanik, ordea, poetaren bihotzean sartu da duda bat: ikusten dituenok oro (etxe, haur, neska-mutil) bere begien, bere zentzuen iduripen bat baizik ez balira?»¹⁷. Halere oraingoz eskeptizismoa alde bat utziko du errealismo sotil batean fidatuz jarraitzeko, zentzu arruntaren errealismoan alegia. «Jarraitzen du gauzak egiazki hor direla sinesten, bere zentzuek somatzen dituzten bezalaxe» ¹⁸. Ohar bedi Mirandek zentzuena behin eta birritan azpimarratzen duela. Arratsaldea da.

      Bigarren momentuan poeta «bakarrik dago bere gelan» eta gaua da. Gauza guztien igarokortasunaz gogoetan ari da. Hau da, zentzuek atzematen duten errealitatearen funts gabeziaz, beren baitan oinarririk ez izateaz. Ohar bedi, ordea, orain gogoetan ari dela: gogoetak ditu zalantzan jartzen zentzuen esperientzia arruntak (Descartes). Beraz, eskeptikoak uste duenaren kontra, Miranderentzat, begiek ikusten dituzten gauzak badira, izan, ez dira irudipen hutsak, baina agerkizun soilak dira, igarokorrak eta «heriorakoak» (herioa bizidun guztietan gorderik dago). Niretzat ikusmolde hau da Mirande baitan Schopenhaueren eragina somarazten duen datu nabarmenetako bat¹⁹.

      Une honetan, heriotzaren gogoetan alegia, «hain izitua da (poeta), non hasten zaion, gaztaroan bezala, bere oraiko sineskabea gatik, norbait-den Jainko bati oihuka, urgaizte-galde. Haren jopu izatera ere lizake, beldur izigarri hau ken lezaioken ber... Baina norbait den Jainkorik ez zaio agertzen; bakarrik da beti; deuserako ez du izan bere hel-eskatze eta erdi-sinestea»²⁰...

      Arrazoipidezko edo gogoetazko ezagutzaren ezbaiak zorrotz ohartzen dira: gogoetalari kartesianoa, jadanik ez da, razionalki pentsatzen duenean, «sinestuna». Razionalitatea, ordea, gizatasunaren atal bat izaki, ez besterik, heriotzaren gogoeta larrian barnea errebelatu egiten da, razionalismoak erauziriko jainko pertsonal (indibiduatu, antropomorfo, hots, azken finean fenomeniko) harexen eske, besterik ez daukanez gero, eta ezin etsirik ezer gabe. Razionalismo ateista soilak ezer ez du esaten, ukatu bakarrik egiten du, positiboki ez du sentidorik. Edo hobeto, bitarteko momentu iragakor baten sentidoa bakarrik dauka, poetaren (gizadiaren) gogoetan.

      Hirugarren momentua intuizio poetikoarena da. Poeta «jartzen da emeki-emeki lo antzeko egoera berezi batean, Okkultisten “bigarren egoera”, orduan bait dago gizarima bere egiazko izanean»²¹. Mirandek oso garbi oposatzen ditu kontzeptuaren eta intuizioaren momentua:

 

      «Sorgortzen zaizkio atzarraldiko Oroimena eta Adimena (...) bai eta ahaztutzen du bi men hoiek gogoratzen zioten gauza guzien hil-behar hura. Itzaltzen dira buruan zerabilzkin pentsa hitzak: gauzak ulertu nahiz ematen dizkiegun izenak. Uste baitugu, izena jakinez gero, gauzaren izana ere ezagutzen dugula... Baina egiatan, gure ezagutza oro hitz-keta bat baizik ez da eta ezerk ez digu ustea zilegi egiten, hitz hoien atzean izan ere zerbait badela»²².

 

      Intuizioan, bada, kontzeptuak utzi eta «bere baitaratu da (poeta), egia aurkitu du bere baitan». Zientzien eta sistema filosofikoen ezdeusa ezagutzen du: «Erdainatzen ditu orain aztertzen ohi zituen asmalari sakonen lanegin eta iritzi ezberdin guztiak: bazebiltzan, bakoitza bere bidetik, munduaren arauen bila; baina munduaren ezagutzea aizun izaki, arauok ere aizun izan behar... Poetak, aldiz, uzten du, gezurrezko jorik, nonbaita eta noizbaita dauzkan mundu ezagutu hori, eta aldi-aldeetarik lekorean zorabioan (kasu!) dagoela, badantzu bere baitan hizlari ez bere goiko edo kanpoko Jaun Egile bat, baizik bera ere den Arima orokorra»²³.

      Berriz ere, hemen ez zaigu axola, oraingoz, zein den poetak honela edireiten duen «egia haundia», baizik eta «egia haundi» hori edireiteko bidea zein den Miranderen arabera: intuizioa alegia, Schopenhauerengandik eta Nietzscherengandik daukan eran. Oinarri-oinarrizkoa eta azpimarratu beharrezkoa, nolanahi ere, intuizioan gertatzen dena da: Subjektua eta Objektua bat bihurtzen direla, biok diren Arima orokorrean, biok bat egiten duten barne-barneko izatearen oinarrian.

      Testu hau zalantza gabe Miranderen beteenetakoa eta konplexuenetakoa dugu, zailenetakoa orobat. Ez naiz batere seguru sentitzen, baina iruzkin honek behar-beharrezkoa du iruzkin bat, azpian duen filosofiaz, eta ohartxo batzuen egitera saiatuko naiz.

      Mirandek, hasteko, bere Nil igitur mors est-en iruzkinean filosofiaren historia guztia laburbiltzen digu izpirituaren fenomenologia baten antzera, ikuspide guztiz nietzscheano baten arabera egin ere. Lehenengo maila, zentzuen errealismoarena, antzinateaz gerozko filosofia guztia, Descartesen zalantzak hersten duena, baina azkenean errealismoa berriro onartzeko zalantzaren ondoren. Bigarren maila kantismoari legokioke: gauzak, zentzuen objektua, badira, bai, baina fenomeno hutsa dira eta igarokorrak. Kanten «halere» Jainkoa salbatzeko ahalegin filosofikoa alferrikako lantzat ematen da, halaxe ematen bait zuen Schopenhauerek ere. Hirugarren mailan Schopenhauer eta batez ere Nietzschez gerozko filosofia agertzen zaigu, Miranderena orobat.

      Herio-larria metafisikaren sorburu bezala Schopenhaueren idazkietan behin eta berriro aurkitzen dugun ideia₍ da (erlijioak, ordea, «herriaren metafisika» besterik ez dira harentzat)²⁴. Kasu honetan beharbada erreferentzia autobiografikoren bat nabari daiteke²⁵. Baina interesgarriagoa iruditzen zait orain kontzeptuen, funtsean hizkuntzaren beraren, egiten duen kritika.

      Nietzschek Ueber Wahrheit und Lue ge im aussermoralischen Sinne saioan adierazten digunez, hizkuntza da gezurraren ama, gezurra bera ere²⁶. Edo in Menschliches, Allzumenschliches II plastikoki esaten duen bezala: «Jedes Wort ist ein Vorurtheil»²⁷, hitz bakoitza aurreritzi bat alegia. Hau da hizkuntzarekiko Nietzscheren aburua, iruzkin honetan Mirandek beretzakotu diguna.

      Esan beharra dago, puntu inportante batean aurkitzen garela Miranderen epistemologia ulertzeko, Schopenhauer eta Nietzscherengandiko Miranderen dependentzia ulertzeko ere. Izan ere, hortik dago azken finean, zergatik zientzia positiboak gutxiesten diren, zergatik intuizioari lehentasuna ematen zaion arrazoipidearen edo ezagupide intelektualaren aldean; azken batean hortik dago, ezagupenaren azken objektua non ezartzen den ere, «azken izate» kasik mistiko hura alegia. Miranderen epistemologia guztiaren giltza hemen daukagula esan liteke.

      Esan dugu Miranderen hizkuntz filosofia Nietzscheri hartua dela. Alderatzen badugu orain Nietzscheren hizkunz filosofia Schopenhauerenarekin, diferentzia haundi bat nabari da lehenengo momentuan. Schopenhauerek bere bi izkribu haundietan kontsideratzen du hizkuntza, hots, in Ueber die vierfache Wurzel des Satzes vom zureichenden Grunde, bigarren klaseko objektuen kapituluan, kontzeptuenean, eta in Die Welt als Wille und Vorstellung, lehen liburukian, berriz ere kontzeptugintzaz diharduenean, arrazoimenaren (Vernunft) funtzio berezi bezala²⁸. Schopenhauerek halere ez du zalantzarik, hitzak eta hizkuntza behar-beharrezkoak direla pentsatzeko, ezagutzeko, zientziarako. Hitza eta kontzeptua guztiz berdintzerik ez dago, Schopenhaueren ustez (hizkunta ez da, funtsean, telegrafo txit perfekzionatu bat besterik): halere onartu beharra dago praxian biok bat direla. Kontzeptua (haizea, ama, kontzeptuak adibidez) berez errepresentazio bat da, irudi bat; baina hain dago soildua konkretutasun orotatik, azkenean, kontzientzian errealitate jakinik izateko eta buruan gorde ahal izateko, ezinbestezkoa bait da, hitzari josita egon behar izatea»²⁹. Hizkuntza eta hitzak, pentsatzearen ezinbestezko tresnak dira, dio Schopenhauerek³⁰. Arriskuak ere baditu kontzeptuaren beti hitzari lotuta ibili beharrak, kontzeptu abstraktuenen kasuan bereziki: «izan» moduko kontzeptuetan, esan daiteke, ia hitz hutsak besterik ez direla³¹. Baina bere horretan eta orohar hizkuntzaz baliatu ahal izateak ez du abantaila ugari besterik gizonarentzat, funtsean horrexek jasotzen du abereen gainetik³².

      Hitzek eta kontzeptuek daukatena, Schopenhauer baitan, eta Kanti jarraiki, zera da: alegia fenomenoen mailan bakarrik balio dutela, hots, ez direla iristen gauza bera, Ding an sich, adieraztera. Baina hori sistema honen barruan arras logikoa da, kontzeptuak zentzuen irudietatik zurgatzen direnez gero («Vorstellungen aus Vorstellungen»)³³, espazio/denbora printzipioen formaz eta kausalitate printzipioaren arabera osatzen direlarik hortakoz.

      Nietzschek, ordea, gauza bera edo Ding an sich ezin atzemate horretatik ondorio larriak atera ditu. Adimena, gauzen bamea bera ezagutzeko gauza ez dena, Nietzscheren ustez faltsifikazioaren iturria baino ez da («Adimenak ... bere indarrik nagusiena deformazioan garatzen du»)³⁴. Nietzsche hitzen iturburuan (kontzeptuenean) dagoen abstrahikuntza bera ukatzeraino doa: «Kontzeptua bakoizkakoa eta erreala baztertuz sortzen dugu, eta forma ere honela ekoizten dugu, berez eta izatez Naturan ez forma ez kontzepturik ez delarik, ezta generorik ere beraz, X guretzat erdiestezin eta definiezina baino»³⁵. Orduan, «Zer da hitz bat? Nerbio-inpresio baten kopia hotsetan»³⁶, — «lengoai hitzarmenak»³⁷.

      «Uste baitugu —irakurri dugu Mirande baitan gorago—, izena jakinez gero, gauzaren izana ere ezagutzen dugula... Baina egiatan, gure ezagutze razional, intelektual oro hitz-keta bat baizik ez da eta ezerk ez digu ustea zilegi egiten, hitz hoen atzean izan ere zerbait badela»³⁸. Eta berdin-berdin Nietzschek: «Gauzei buruz zerbait dakigula uste dugu, arbolez, koloreaz, elurraz eta lorrez mintzatzen garenean, eta gauzei buruzko metaforak besterik ez ditugu, haien esentzia naturalari ezertan egokitzen ez zaizkion metaforak»³⁹. Hizkuntza, bada, konbentzio hutsa da: nahi ere ez du horixe besterik izan nahi, ez du errealitatearen espresiorik izan nahi; bestela ez litzateke hainbeste hizkuntza diferente egongo, Nietzschek dioenez: «Hizkuntz erkaketak zera frogatzen digu, hitzak sortzean ez dela inoiz egiagan pentsatu, ez dela inoiz adierazpenaren egokia iritsi nahi izan; izan ere, bestela ez zatekeen hainbeste hizkuntzarik izango. “Bere baitango gauza” (ondoriorik gabeko egia hutsa litzatekeena) bestalde, ezin zaio hizkuntz irudiari egokitu, eta zeharo alferrikakoa da»⁴⁰. Beraz, hizkuntzak ez errealitate ageria (fenomenoena) bere ugaritasun aberatsean eta indibidualean atzematen du, ez gauzaren azken funtsa atzematen du (Ding an sich), nahi ere ez du errealitatearen adierazpen egokia izan nahi, eta gainera —gaineratzen du Nietzschek— ez du jatorri logiko bat ere (nola izan liteke, beraz, zientziaren oinarria!): «Dena den lengoaiaren sortze prozesuan gauzak ez dira logikoki ibili, eta gero filosofoek, ikerleek, egiaren gizonek lan egiteko daukaten material guztia, hodeietatik ez badator ere, gauzen esentziatik ere ez dator»⁴¹.

      Hizkuntzaren aurkako eragozpen haundiena, halere, beste nondibait ateratzen du Nietzschek, —eta orain nahitaez metafisikara pasa beharrean gaituzu. Egia da hitzak ez duela agerkizunetako ugaritasuna eta indibidualtasuna jasotzen; baina «lorea», «etxea», esaten badugu, ez da dudarik errealitate jakin batek erantzuten diela hitz horiei gure esperientziaren munduan. Zer dira, izan, gure esperientziako gauza horiek, errainua eta irudipena besterik, Miranderen poetak susmo izan duen moduan? Errealitateak bere barnean eta baitan ez du zatirik, diferentziarik. Jario bat eta bakarra da, izatearen hedapen eten edo zarrasta gabekoa («ez izate»aren hutsunerik ez dago naturan), ehun bete eta azkengabea. Hizkuntzak, ordea, zatitu eta banatu egiten du osotasun hori: «Gizona beraz, eraikuntzako jeinu miresgarritzat jo behar dugu, zimendu mugiberen gainean —urlasterrean esango genuke— kontzeptu-katedral korapilatua eraikitzen jakin izan baitu»⁴². Hori egiteko, alabaina, gizonak ez du bere adimeneko printzipioak eta kategoriak errealitateari gaineratu besterik egiten, errealitatearenak direla pentsatzeko gero: “Horra, egiaren bilatzean eta aurkitzean, zer den, gertatzen dena, arrazoimenaren barruti barruan”⁴³. Hau da, gizonak errealitatean aurkitzen duen guztia, aurretik berak han bere kondizioekin jarri duena bakarrik da, beste ezer ez. Eta ezin izan daiteke bestela, «egiazko» pertzepziorik ez dagoelako, egon, hots, gizonarena ez delako berez intsektuaren edo txoriaren pertzepzioa baino objektiboagoa; gizonak, halere, ezin dezake bere pertzepzio modua oinarrizkotzat hartu besterik egin. Ezin du besterik egin, gizona izan baino. «Neure eritziz baina, “egiazko pertzepzioak”, objektuaren adierazpen egokiak subjektuagan, kontraesan zentzugabea esan nahiko luke. Subjektua eta objektua bezalako bi esfera zeharo desberdinen artean, ez bait da kausalitaterik, ez zuzentasunik, ez adierazpenik, baina jokabide estetikoa gehienaz»⁴⁴. Horra, bada: gauza bera barne-barnean ezagutzeko bidea estetikoa da. Poetaren intuizioa. Beste bide guztiak zeharkakoak, deformatzaileak, axalkorrak dira.

      Aurrera baino lehen aipatu beharra dago honez gero «egia zer den» Nietzscheren pasarte sonatua: «Eta, beraz, egia zer da? Metafora, metonimia, antropomorfismo armada mugikorra; orohar, erretorikak eta poetikak noble eta apain eginda herri batek finkatutako erabilera haundiaren ondorioz kanonikoak eta betebeharrezkoak iruditzen zaizkigun giza erlazioen multzoa; egiak, metaforak direla ahaztu diren ilusioak dira, beren erabilgarritasuna eta indarra ezarian-ezarian galdutako metaforak, hala nola trokelatua galdutako txanponak, metal hustzat jo behar direnak, ez txapontzat»⁴⁵.

      Barne-barnean eta azken finean «errealitatearen ontologia negatibo» bat suposatzen duen hizkuntz filosofía honi fikzionalismoa ohi deritzo⁴⁶. Schopenhauerekin zalantza gabe hemen esan dugun baino ikuskizunik gehiago du, baina hemen alde bat utz genezake oraingoz, geroxeago berez agertuko bait da hori.

      Kontzeptuak eta hitzak hain desegokiak baldin badira errealitatea atzemateko, zer geratzen zaio gizonari, axaleko esperientzietatik gauzen barnera zulatzeko? Intuizioa, zuzen-zuzenean gauzen barneraino doan begia. Gizon intuitiboak oso-osoan eta bitarteko gabe (zentzu-esperientzia, kontzeptu edo hitzen laguntza gabe) atzematen du errealitatea, «modu honetara erakusten du ez dituela behialako makulu haiek behar, orain ez duela bere burua kontzeptuz gobernatzen, intuizioz baizik. Intuiziook ez daramate abstrakzioen erresuma eskematikora jadanik. Berauentzat hitza ez dago eginda; gizona mututu egiten da haiek ikusitakoan edo, erabat debekatutako metaforaz edo ezohizko hitz harrigarriz mintzatzen da, hala, traba eta muga kontzeptualak porrokatzearen bitartez bederen, oraingo intuizio bortitzaren inpresioari dagokion eran kreatiboki jokatzeko⁴⁷.

      Bi arrazoirengatik luzatu gara hizkuntz filosofiaren alderdi honetan: aurrenik, Miranderen epistemologian zentrala delako puntu hau, Nietzscherekiko haren dependentzia ere oso garbi ageri duelako puntu honek. Baina, gero, uste dut Euskal Herrian lehenengo aldiz Mirandek agertzen duela hizkuntz filosofia konsziente bat, mundu-ikuskera guztia filosofia haren arabera taxuturik daukala. Geroxeagoko urteetan —Txillardegirekin bereziki— hizkuntz filosofía gure arazoetako kapitulu inportantea bilakatuko da. Orain, ordea, intuizioaren nondik norakoa ikustera pasatzeko garaia dugu.

      Intuizioaren teoría guztiak Schopenhauer baitan eta bereziki haren jeinuaren teorian hartzen du abiera⁴⁸. Schopenhauerek hitz desberdinak erabiliko ditu: «Intuition», «intuitive Intelligenz», «Kontemplation», «die geniale Betrachtungsart», etab., baina gauza bera adierazten da beti funtsean. Mirandek hau dena seguruenik Nietzscherengandik dauka, baina Nietzschek ere guzti honetan erabat Schopenhaueri jarraitzen dionez, haren eritzietara mugatuko gara orain, Die Welt ais Wille und Vorstellung liburuaz baliatuz.

      Has gaitezen Nietzscheren Ueber Wahrheit und Lue ge saioko pasarte batekin, errazago aritzeko. Zientziek ezagupen moduren bat badutela ez bait dago ukatzerik, jakite hori zer modutakoa den, galdetzen dugu. Eta jakitearen eredu bezala, objektibitatearen eredu alegia, natur zientziak hartu ohi bait dira, ikus dezagun zer diren «lege natural» edo «naturako lege» deituak: «Zer da guretzat lege naturala? Bere baitan ezin dezakeguna ezagutu, bere efektuez baizik, hots, bere beste lege natural batzurekiko erlazioetan, berauek era berean erlazio batura moduan zaizkigularik ezagunak. Gisa honetara, erlazio hauetako sail bakoitza beste batzurekiko erreferitzen da, eta, esentzian, denak dira zeharo ezezagunak; geuk geure aldetik jartzen duguna ezagutzen dugu bakarrik, hala nola espazioa eta denbora, hots, segidazko erlazioak eta kantitateak. Lege naturalak kontenplatzean miresgarri aurkitzen dugun oro —idealismoarenganako mesfidantza gugan sortaraz liezagukeena— espazio-denbora adierazpenen jarraitasunean eta zehaztasun matematikoan datza hain zuzen. Baina adierazpenok armiarmak sarea egiten duen behar berak eraginda ekoizten ditugu gugan eta gugandik; gauza guztiak forma horien bidez ulertzera bortxatuta bagaude, ez da harritzekoa gauza guztietan forma berauek ikustea; denek eraman behar bait dute beren baitan zenbakiaren legea, eta zenbakia da hain zuzen gauzetan txundigarria. Izarren higieran eta kimika-prozesuetan honenbeste liluratzen gaituen erregulartasun guzti hori, guk-geuk gauzetan ezarritako propietate haiekin dator bat azkenean; esan bait daiteke ezen geure buruaz harritzen eta txunditzen garela»⁴⁹.

      Egia zer den galderari emandako erantzuna osatzen duen natur legeak zer diren pasarte honekin likidatzen du, nolabait esateko, zientzia positiboen arazo guztia Nietzschek. Natur legeak ez dira geuk proiektaturiko erlazio molde batzuk besterik.

      Gauzak, esaten du Schopenhauerek, beren arteko eta gurekiko erlazioen arabera somatzen ditugu. Horregatik gure haien ezagupena bere naturaz beraz erlatiboa da ⁵⁰. Erlazioen azterketa hori azkengabe jarrai liteke, horregatik zientzien aurrerabideak ez du azkenik. Ikusmolde hau gizaseme guztiena da. Are, esan daiteke, Schopenhauerek deritzonez, gizon gehienek ez daukatela horixe beste ezagupiderik. Bada, ordea, gutxi batzuren edo momentu batzuetan beste askok ere izan dezakeen beste ezagupide mota bat, sakonagoa, gauzaren barrena bera atzeman lezakeena: Inoiz gertatzen bada, adimen intuitiboaren indartze berezi bat mediante, gauzak arras bestelako begi batzuez begiratzea, alegia, ez beren arteko erlazioen josturan, baina berberak bere baitan soil, zer diren berentzat, besteekiko zer diren gabe, orduan, bat-batean gerta daiteke, gauzak, ez beren izaera erlatiboan, beren Dasein absolutuan harrapatzea⁵¹. Momentu hauetan, edo modu honetan, bada, gauzarena berarena (Ding an sich) eta ezaguera absolutua, ez erlatiboa, lortzen dugu.

      Ezaguera absolutu hau nola den posible adierazteko, gorago objektibapenaz eta Ideiaz esan duguna eduki behar da gogoan. Azken errealitate itsu, forma gabekoak, ideietan aurkitzen du bere lehen objektibapena. Eta horixe da, ideia, intuizioan atzematen duguna, ez gauzaki partikularra, bigarren objektibazioa espazioan eta denboran. Ezagupide intuitiboa absolutua da, intelektuala edo enpirikoa ez bezala, ideiak berak atzematen dituelako: esentziak alegia⁵².

      Horrekin ageri dago Nietzscheren hizkuntz kritika eta zientzia enpirikoen kritika nondik datorren.

      Bihurtzen bagara orain berriro Miranderen poetarengana, ikusiko dugu nola poetak bere baitan ikasi duen «ikusten zituenak oro bere gogoaren amets bat zirela soilik (hots, gure intelektoaren printzipioen arabera errealitatearen gainera egiten dugun proiekzio bat, natur legeetan egiten dugun bezalaxe), izaterik gabe». Eta orduan poeta «atsegin batean dago, lorrezko amets hartarik askaturik eta egiazko Izatea beraren baitan aurkiturik»⁵³. Ohar bedi, ordea, orain letra haundiz idazten duela Mirandek Izatea, letra txikiz goraxeago.

      Epistemologia honek inplikatzen duen ontologiara ez sartzeko, hemen utziko dugu puntu hau. Ez, ordea, Schopenhauerek Vom Genie kapituluan ezagupide intuitiboaz, intuizio poetikoaz, dioena aldatu gabe: «Zein ezagutza motak begiesten du, ordea, erlazio orotatik at eta menpegabe, munduan zinez esentziala den bakarra, agerkizunen egiazko barne-edukina, inolako aldakuntzari ez azpiratua (:heriorik ez beraz!) eta, hargatixe, edonoiz betirako egia berdinarekin ezagutua, hitz batean, Ideiak, zeintzu bait dira Ding an sich edo gauza-beraren, Nahiaren objektutasun inmediato eta egokia? (testuinguru honetan Schopenhauerek beti «Objektität» idazten du). —Artea da, Jeinuaren obra da. Berak, kontenplazio hutsez hautemandako Ideia betierekoak, munduko agerkizun ororen azpiko esentziala eta iraunkorra, berrirotzen du. —Horregatik, gauzak arrazoiaren printzipiotik menpegabezian begiesteko motatzat jo genezake berau, hain zuzen haren arabera diharduen begiespenaren kontrastez, honelakoa bait da esperientziaren eta zientziarena»⁵⁴.

      Esperientzia arrunteko ezagutzaren eta zientziaren artean, diferentziak dira sistematasunezkoak, etab., ez funtsezkoak. Biak oinarritzen dira arrazoiaren printzipioan («Satz vom zureichenden Grund»); beraz, giza esperientziaren lege a priori mugatu mugakorretan. Esperientzia arruntaren beste natura bateko ezagutza, gauzen esentzia bera atzematen duena, ez axala, poetikoa da. Uler bedi poetikoa, ez poesiak egiten dituenarena bakarrik, baina zentzu aski zabalean.

 

 

1 R. Harvé bretoinak eman bide zion ezagutzera, cfr. MIRANDE, J., IH 274.

2 SCHOPENHAUER, A., WZB I, 321 ($ 52), «Zur Metaphysik der Musik». Erdarazko itzulpenean (El mundo como voluntad y representación, 1983, 204): «Las Ideas (platónicas) constituyen la adecuada objetivación de la voluntad. Estimular el conocimiento de estas Ideas por la representación de las cosas singulares (pues no otra cosa es la obra de arte) es el fin de todas las artes. Esta estimulación sólo es posible por una variación en el sujeto que conoce. Por consiguiente, todas las artes sólo objetivan la voluntad de una manera mediata, a saber: por medio de las ideas; y como quiera que nuestro mundo no es más que la manifestación de las Ideas en la multiplicidad por medio del ingreso en el principium individuationis (Unica forma posible del conocimiento del individuo como tal), la música, que trasciende de las Ideas y es por completo independiente del mundo fenomenal y aun le ignora en absoluto, podría subsistir, en cierto modo, aun cuando el mundo no existiese; lo que no se puede afirmar de las demás artes. Por lo tanto, la música es una objetivación tan inmediata y una imagen tan acabada de la voluntad como el mundo mismo, y hasta podemos decir como lo son las Ideas, cuya varia manifestación constituye la universalidad de las cosas singulares. Por consiguiente, la música no es, en modo alguno, la copia de las Ideas, sino de la voluntad misma, cuya objetividad está constituida por las Ideas; por esto mismo, el efecto de la música es mucho más poderoso y penetrante que el de las otras artes, pues éstas sólo nos reproducen sombras, mientras que ella esencias». Ik. PHILONENKO, A., Schopenhauer: Une philosophie de la tragédie, 1980, 171-176: «Musique et philosophie». Era askotara bait zitzaion zordun, WAGNER, R.ek, Beethoven, d/g. [Insel Verlag, Leipzig], 9, bere izkributxoan, aitortza osoa egin dio Schopenhaueri, omenez: «Mit philosophischer Klarheit hat aber erst Schopenhauer die Stellung der Musik zu den anderen schönen Künsten erkannt», etab. «(...) Richard Wagner —irakurtzen da in PICLIN, M., Schopenhauer, 1975, 106— escribirá unos cincuenta años más tarde en Tristán no solamente la música de las alegrías y de los dolores de la voluntad, sino también la música de la abdicación última del querer-vivir». Hortixe etorriko da hain zuzen Nietzscheren haustura Wagnerekin, cfr. QUESADA, J., Un pensamiento intempestivo. Ontología, estética y política en Nietzsche, 1988, 341-369. ANDLER, Ch., Nietzsche, sa vie et sa pensée, vol. II, 1958, 327-339. Guzti honekin zerikusirik baduen musikaren filosofia rousseautiarraz, cfr. GRIMSLEY, R., La filosofía de Rousseau, 1977, 164 eta hur.

3 FINK, E., aip. lib., 25-26. Irakur bedi VATTIMO, G., «Arte y ciencia en Humano, demasiado humano», in: Introducción a Nietzsche, 1987, 47-60.

4 MIRANDE, J., HB 7.

5 Ib., 83.

6 Ib., 5.

7 Ib., 8.

8 Ib., 109. Ametsaren tratamendu osoago baterako, ik. baita ere or. 5, 8, 43, 74, 76, 109. Gaia ez da interes gabekoa, norbaitek astiroago landu nahiko balu.

9 Ib., 12, 82 (vodkak adimena argitu), 84 (vodkak borondatea gotortu), 86, 96. Orohar ikus bedi «Para la psicología del artista», in: NIETZSCHE, F., Crepúsculo de los ídolos, 1984, 90-92 ($$ 8 eta 10), biziki argigarria puntu honetarako.

10 Ib., 84. Ez oharrotan eta ez beste inon interesatzen zaio azterlan honi Mirande literatoa: eta, beraz, ezta baliapide literarioak halako baliapide formal gisa ere. Horietan interesatuak ikus dezake nahi badu MUJIKA, L.M., Miranderen poesigintza, bi libki., 1984. Ardoaren sinbolismo sexualaz, adibidez, or. 184-188. (Miranderen alkoholaren adierak Sarrionaindia ere interesatu du). Baina gogaraziko nuke, Baudelairek edertasuna ardoarekin konparatu duenean, Hymne à la Beauté («Les Fleurs du Mal»), edertasunaren zentzu jainkozko-diaboliko hemen apropos desarroilatu duen hark, Nietzscheren eta Miranderen nahikoa gisan sartzen gaituela, beti ere desesperaziozko Schopenhaueren estetika erredimitzailearen linean.

11 Ib., 86.

12 Ib., 26, 27, 53, 97. Gogora NIETZSCHE, F., Más allá del bien y del mal, 1985, 99, $ 106: «Merced a la música las pasiones gozan de sí mismas».

13 Ib., 97. Cfr. NIETZSCHE, F., KSA I, 138: «Und während uns so die Musik zwingt, mehr und innerlicher ais sonst zu sehen», etab. Halaber in Crepúsculo de los ídolos, 1984, 34: «Sin música la vida sería un error». Dena Schopenhaueren musikaren metafisikatik dagoela beti ere: musikan, kontzeptuaren (adimenaren) bitartekotza gabe, Nahia Nahiari zuzenki eta inmediatoki bere hizkuntza propioan mintzo zaio. Hots, unibertsoaren barren-barrena esentzialki den sentimentua, Nahia, musikan ager-mintzatzen zaio «gizona» deritzon protagonistaren sentimentu esentzialari, haren Nahiari. Munduaren esentziak eta protagonistaren bihotzondoak bat egiten dute musikarekin. Cfr. SCHOPENHAUER, A., WZB I, 321 eta hur. ($ 52).

14 MIRANDE, J., HB 95. Begiragarria da mundu honi Mirandek «irudien ez-beharreko mundu» eriztea, duda gabe Schein/Erscheinung kontzeptua itzultzen bait da horretan. (Erscheinung «agerpen» kontzeptuak zentzu bikoitz ekibokoa du bestela Schopenhaueren obran).

15 Ib., 8, 9, 65, 94, 104, 108. Pitagorikoen «zoriontsuen uharte»etarako, ik. VAN DER WAERDEN, B.L., Die Pythagoraer, 1979, 96 (berton, 252 eta hur., betiereko itzuleraz). Kelten mitologiako uharteez, «Isla» art., 4. atala, in: CHEVALIER, J.-GHEERBRANT, A., Diccionario de los símbolos, 1986, 596.

16 AZURMENDI, J., aip. lib., 125 eta hur. Testu hori, Mirandek «heriotza aurrez atondurik zeukala» probatzat hartzeak askotxo dirudi halere, cfr. MUJIKA, L.M., aip. lib., I, 35-37; halaber 162 eta hur., 166-167 bereziki.

17 MIRANDE, J., IH 370.

18 Ib., 371.

19 SCHOPENHAUER, A., WZB II, 347 eta hur. ($ 54). Heriotza indibiduazio printzipioaren barrutiko errealitatea da (beraz, arrazoi askiren printzipio hesparrukoa, fenomenoetakoa). Baina eremu horretan zin-zinezkoa eta benetakoa da: jaio eta hil, Nahiaren (= Bizitzaren) agertzeari dagozkionak dira arloak. Agertu, aldiz, forma indibiduatuetan bakarrik egin daiteke bizitza: iragakorretan, hortakoz, nahitaez. Ik., baita. Ib., IV, 542 eta hur. (Gehigarriak 4. Liburuari, kap. 41).

20 MIRANDE, J., IH 371 (cfr. orobat HB 94-95, protagonista heriotzaren aurrean eta jainko ohien antsi-larria; aldera P. Barojarekin, La leyenda de Jaun de Alzate, 1964, 139-140, «la muerte»). Pasarteak oso hurbildik oroitarazten digu SCHOPENHAUER, A., El mundo como voluntad y representación, 1983, 254: «Tanto en cada momento, como en todos los de la vida, el hombre está siempre abandonado a sus propios recursos. En vano imagina divinidades para impetrar de ellas lo que sólo su voluntad puede darle». (Munduari Jainkoa eranztea, hura bere mundutasun goman ulertzeko aurretiazkoa sine qua non izango da). Krutwigen «Bihotza!» poesian: «Olympotarr hoik, etzituztet gurtzen nik,/ Iraunkhorrak zuek ere zerate ta [sic! ‘etzerate’, nik uste] / Zigurki Ezerezerat zohazte ta / Ezer etzerate ta», cfr. SARASOLA, I. (argle.), Gerraondoko euskal poesiaren antologia (1945-1964), 1973, 27.

21 Ib., 372. Ezagutza «sakon» extatikoaz, cfr. LASKI, M., Ecstasy. A Study of Some Secular and Religious Experience, 1961.

22 Ib. Aipa dezagun berriro Krutwig, «Bularraren labyrinthua»: «Nigana jiten den kanpoko mundua / dathorrt Kosmos gaineko atzipean./ Gauzen izaitea’ Ezerezean / dago; Nibbana da beren zentzua. — Dagozen gauzek atzipea dute,/ gauzen gauza’ ezin da bilhatzea [Ding an sich? - irak. galdera];/ gauzek barruan gezurra baitaukate. — Lanho da oro, mundua’ elhea./ Ezer eztago, eztago Gogorik,/ Spiritua ezta khimaira baizik». Cfr. SARASOLA, I. (argle.), op. cit., 58. Ik., hor berton, or. 49, «Zer naiz». Halaber, in «Zergattik?», Egan 3 (1949) 11, oraindik: «Ezerezetik gathorrtza / —ezer ezkera— / ezerezerat gohaz. / Zer da biziau / gezurr bat baizik? — Guztia gezurra da;/ dena irudia;/ eztagoz ez gizonik,/ ez arimarik;/ dena atzipea da». Guzti honen garai hartako testuinguru existentzialista ezin erakus genezake hemen zehazkiago. Existentzialismoaren zerikusiaz orohar Schopenhauerekin, cfr. WEIMER, W., Schopenhauer, 1982, 146-149 («Schopenhauer und der Existentialismus»).

23 Ib., 372-373. PICLIN, M., Schopenhauer o el trágico de la voluntad, 1975, 15: «Cree que la pluralidad es una ilusión engendrada por nuestro intelecto y que la voluntad en sí misma es una, bajo el cuádruple velo del tiempo, del espacio, de la causalidad y de la dualidad sujeto-objeto». Ib., 140: «(...) Toda pluralidad no es más que una mera ilusión. No solamente el tiempo es relativo para él [Schopenhauer], sino que es enteramente subjetivo. La pluralidad de los fenómenos (lo único de que tenemos experiencia) es él velo de la Maya. El fondo de las cosas es uno e intemporal».

24 SCHOPENHAUER, A., WZB I, 69: alegia, filosofiak zein erlijioak, heriotzak inspiratuta sortu dira denak, heriotzaren meditazioak dira (euskal literaturan Tartas eta Axular aipatu ahal izango genituzke, barrokoak biak). Hemen azaltzerik ez dagoena, ik. bedi WZB III, 186-219, «Gizakiaren beharrizan metafisikoaz» kapitulu guztiz kritiko eta guztiz interesgarria, eta IV, 542 eta hur.

25 Aldera Ohiko Jainkoari poesiarekin, in: MIRANDE, J., Orhoituz, 1976, 93-94.

26 NIETZSCHE, F., KSA I, 875-890.

27 KSA II, 577.

28 SCHOPENHAUER, A., WZB V, 113 eta hur.; Ib., I, 71 ($ 9). Kontsiderazio modu hauetan Berkeleyganaino aisa jarraitu ahal izango litzateke denboran gora. Ik. MURRAY TURBAYNE, C., El mito de la metáfora, 1974.

29 Ib., V, 115.

30 Ib., I, 71 eta hur. ($ 9); V, 117-118.

31 Ib., V, 115.

32 Ib., 1,68.

33 Ib., I, 74 (ik. V, 114): «errepresentaziozko errepresentazioak» alegia, edo errepresentazioekin egindako errepresentazioak. Schopenhauerek hemen kontzeptuaz Kantek judizioaz dioenaren oihartzuna egiten du (Kantentzat kontzeptua judizioa da noski), cfr. KrV B 93: «Das Urtheil ist also die mittelbare Erkenntniss eines Gegenstandes, mithin die Vorstellung einer Vorstellung desselben».

34 NIETZSCHE, F., KSA I, 876. Originalean: «Der Intellekt... entfaltet seine Hauptkrafte in der Verstellung». Itzuli ezinezko hitz-jokoa dago: adimenaren eginkizun bere-berea errealitatearen kontzeptua osabiltzea da, errepresentazioa («Vorstellung»: Schopenhaueren liburuaren titulua hain zuzen); kontzeptugintza edo giza adimenaren eginkizun lehentiar hori, esaten du orain Nietzschek letratxo bat aldatuz, errealitatearen deformazioa da («Verstellung»). Adimena espilu bat da, —baina espilu deformatzaile horietakoa, eragabezlea. Adimenezko ezagutza oro deformatua, eragabetua izango dugu hortakoz, adimenaren (espiluaren) naturagatik beragatik. Hegelek lehenago egindako da hitz-joko hau, cfr. «Phénoménologie des Geistes», (BB) VI, C, b, in: Werke in zwanzig Bonden, vol.Ill, Frankfurt 1980, 453.

35 Ib., 880. «Das Uebersehen des Individuellen und Wirklichen giebt uns den Begriff, wie auch die Form, wohingegen die Natur keine Formen und Begriffe, also auch keine Gattungen kennt, sondern nur ein für uns unzugngliches und undefinierbares X».

36 Ib., 878. «Convention der Sprache». GRIMM, R.H., Nietzsche's Theory of Knowledge, 1977, 93-124: «Nietzsche and the Problem of Language». Ez da arazo kritiko edo epistemologiko soila, baina antropologiko orokorra eta Nietzscherentzat morala funtsean, cfr. REBOUL, O., Nietzsche critique de Kant, 1974, 26: «Cette connaissance qui falsifie pour manipuler, qui rend banal pour communiquer, qui répond à un besoin de se rassurer, exprime en fait le point de vue de l’esclave». Zientzia objektibo, neutroaren helburua, Ortegarentzat ere, kristautasunaren ideal asketikoak ikerketan asumitzea adina izango da: «La cultura, supremo valor venerado por las dos centurias positivas (...) ocupa en la estimación moderna exactamente el mismo puesto que antes usufructuaba la beatitud (...) El culturalismo es un cristianismo sin Dios», cfr. El tema de nuestro tiempo, 1938, 75. Ik. orobat SOBEJANO, G., Nietzsche en España, 1967, 545-547.

37 Ib. Cfr. SPENGLER, O., UA 720: «Sprache und Wahrheit schliessen sich zuletzt aus», hizkuntzak eta egiak azken batean elkar eskluditu egiten dutela alegia. Ideia guztion iturriak sofisten baitan aurki zitzakeen Nietzschek (Gorgia, Protagora), ik. DUMONT, J.P., La philosophie antique, 1980, 33-37; GUTHRIE, W.K.C., Les Sophistes, 1976, 212-227; eta agian lehenago Heraklito eta Parmenide baitan bertan, ik. GIGON, O., Los orígenes de la filosofía griega, 1971, 269, 271-272, 289, 323. ID., Grundprobleme der antiken Philosophie, 1959, 249. Errealitate/hizkuntz arazorako Platonentzat, cfr. DERBOLAV, J., Platons Sprachphilosophie im Kratylos und in den späteren Schriften, 1972. REHN, R., Der Logos der Seele, 1982. Aristotelerentzat, alferrik ez luzatzeko, ik. DÙHRING, I., Aristotele, 1976, 79-85.

38 MIRANDE, J, IH 372.

39 NIETZSCHE, F., KSA I, 879. «Wir glauben etwas von den Dingen selbst zu wissen, wenn wir von Bàumen, Farben, Schnee und Blumen reden und besitzen doch nichts als Metaphern der Dinge, die den ursprünglichen Wesenheiten ganz und gar nicht entsprechen». Hemen Nietzschek besteak beste gogoratzen du ROUSSEAU, J.-J., Ensayo sobre el origen de las lenguas, 1980, 32 eta hur. «La primera invención de la palabra no procede de las necesidades, sino de las pasiones». «El lenguaje figurado fue el primero en nacer...; al principio no se habló más que en poesía». Ikus GRIMSLEY, R., La filosofía de Rousseau, 1977, 167 eta hur.

40 Ib., 879.

41 Ib.

42 Ib., 882.

43 Ib., 883. In KSA III, 107, «die Sprachen und die Vorurtheile, auf denen die Sprache aufgebaut ist», esaten da: hizkuntzak eta aurreritziak, hauetxen gainean bait daude hizkuntzak eraikita. GRANIER, J., Le problème de la Vérité dans la philosophie de Nietzsche, 1966, 79-92. GRIMM, R.H., Nietzsche’s Theory of Knowledge, 1977, 43-65: «Nietzsche’s Critique of the Correspondence Theory», eta 66-84: «Nietzsche’s Perspectivism». Kanten Bigarren Hitzaurrekoa arradikaltzen da oharrokin, alegia, arrazoimenak, naturan, berak lehen bertan jarritakoa bakarrik aurkitzen duela, cfr. KrV B XIII-XIV (beraz, ez ezer aurkitu, baina asmatu, egingo luke zientziak). Nietzscherentzat are «objektibitate» zientifikoaren pretentsioa nola funtsean ez den kristautasunaren hondar kamuflatua besterik pentsamenduan, cfr. REBOUL, O., aip. lib., 36-37: «La vérité, préjugé moral». «(...) Cette moral, qui est au fondement de la science, est une morale religieuse, chrétienne. L’idée même d’objectivité scientifique découle de là. Car pourquoi l’axiome fondamental de la science, le refus apparemment désintéressé de nous tromper et de tromper, alors que la vie s’entend si bien à nous duper? Cet axiom n’a rien d’utilitaire; il repose sur une foi métaphysique, qui est elle-même d’ordre moral et religieux: cette foi chrétienne, qui fut aussi celle de Platon, pour qui le vrai s’identifie à Dieu et toute vérité est divine».

44 Ib., 884.

45 Ib., 880. «Was ist also Wahrheit? Ein bewegliches Heer von Metaphem, Metonymien, Antropomorphismen, kurz eine Summe von menschlichen Relationen, die, poetisch und rhetorisch gesteigert, übertragen, geschmückt wurden, und die nach langem Gebrauche einem Volke fest, canonisch und verbindlich dünken: die Wahrheiten sind Illusionen, von denen man vergessen hat, dass sie welche sind, Metaphem, die abgenutzt und sinnlich kraftlos geworden sind, Münzen, die ihr Bild verloren haben und nun ais Metall, nicht mehr ais Münzen in Betracht kommen».

46 FINK, E., aip. lib., 162 eta hur.

47 NIETZSCHE, F. KSA I, 888. «So offenbart er, dass er jene Nothbehelfe der Bedürftigkeit nicht braucht, und dass er jetzt nicht von Begriffen sondern von Intuitionen geleitet wird. Von diesen Intuitionen aus führt kein regelmossiger Weg in das Land der gespenstischen Schemata, der Abstraktionen: fur sie ist das Wort nicht gemacht, der Mensch verstummt, wenn er sie sieht, oder redet in lauter verbotenen Metaphem und unerhorter Begriffsfügungen, um wenigstens durch das Zertrümmern und Verhóhnen der alten Begriffsschranken dem Eindrucke der machtigen gegenwártigen Intuition schöpferisch zu entsprechen».

48 SCHOPENHAUER, A.,WZB I, 239 eta hur. Schopenhauer bera zordun zaio halaber Kanten jeinuaren teoriari (Judizioaren Kritika, Antropología), baina berdin Kant ere Dideroti, etab., jeinuaren teoría ilustratu guztiari (erromantizismoa baino lehen). Tradizio kritiko luze baten buruan aurkitzen dira beraz Schopenhauer eta Nietzsche. PASCAL, R., «Die schópferische Persónlichkeit», in: Der Sturm und Drang, 1977, 164-205. V.V., «Genie» art., in: RITTER, J.(ed.), Historisches Wörterbuch der Philosophie, vol. Ill, 1974, coll. 279-309, berton informazio bibliografiko akabatua. SCHMIDT, H., Die Geschichte des Genie-Gedankens in der deutschen Uteratur, Philosophie und Politik, 1986. Diderotentzat, laburki, AZUA, F. de, La paradoja del primitivo, 1983, 163-174. Nietzscheren jeinu kontzepturako, ik., Tragediaren jatorriazkoaz gain: Schopenhauer als Erzieher, $$ 3 eta 6 (KSA I, 439ss eta 462ss); Menschliches Allzumenschliches I, $$ 157, 231, 233 (KSA II, 147, 194, 196-197); Morgenröthe, $ 548 (KSA III, 318-319); Jenseits von Gut und Böse, $$ 74, 256, 274 (KSA IV, 87, 202-203, 228); Gotzen-Dammerung, «Streifzüge eines Unzeitgemàssen», $ 44 (KSA VI, 145-146), baina ez dut uste kontaduria osoa dudanik.

49 NIETZSCHE, F., KSA I, 885.

50 SCHOPENHAUER, A., WZB I, 229 eta hur.; IV, 435 eta hur. «Bei der unmittelbaren Anschauung der Welt und des Lebens betrachten wir in der Regel die Dinge bloss in ihren Relationen, folglich ihrem relativen, nicht ihrem absoluten Wesen und Dasein nach».

51 Ib. «Geschieht es nun aber ausnahmsweise, dass wir eine momentane Erhohung der Intensitat unserer intuitiven Intelligenz erfahren, so sehen wir sogleich die Dinge mit ganz andern Augen, indem wir sie jetzt nicht mehr ihren Relationen nach, sondern nach dem, was sie an und für sich selbst sind, auffassen und nun plotzlich ausser ihrem relativen auch ihr absolutes Dasein wahrnehmen».

52 Ib.

53 MIRANDE, J., IH 373.

54 SCHOPENHAUER, A., WZB I, 239. Erdarazko itzulpenetik aldatzen dut honera (El mundo como voluntad y representación, 1983, 152): «Según esto, ¿cuál será aquel género de conocimiento que considere la verdadera esencia del mundo independiente y fuera de toda relación, el contenido real de sus fenómenos no sujeto a cambio alguno, y por lo mismo conocido en todo tiempo con la misma verdad; en una palabra, las Ideas, que son la objetivación inmediata y adecuada de la cosa en sí o voluntad? Es el arte, obra del genio. El arte reproduce las Ideas eternas concebidas en la pura contemplación, lo esencial y permanente en todos los fenómenos de este mundo, y según la materia de que se vale para esta reproducción será arte plástico, poesía o música. Su origen único es el conocimiento de las Ideas, su única finalidad la comunicación de este conocimiento».

      «Mientras que las ciencias, siguiendo la ley constante del principio de razón en sus cuatro formas, se ven siempre obligadas a correr tras un nuevo resultado, sin encontrar jamás una meta definitiva ni satisfacción completa, así como no es posible por mucho que corramos alcanzar aquel punto del horizonte en que el cielo toca con la tierra, el arte, por el contrario, siempre encuentra su fin, pues arranca a la corriente que arrastra las cosas de este mundo el objeto de su contemplación y lo aísla ante sí, y este objeto particular que en dicha corriente era una pequeña parte efímera se convierte para él en representante del todo, en equivalente de la multiplicidad espacio-temporal; por consiguiente, se detiene ante este individuo, para la rueda del tiempo; las relaciones desaparecen; sólo lo esencial, la idea, es su objeto».

      «Podemos, pues, definir el arte justamente como la consideración de las cosas independientemente del principio de razón, en oposición a aquella otra manera de considerar las cosas, que es la vía de la experiencia y de la ciencia. Esta última clase de consideración puede ser comparada a una línea horizontal que se prolonga infinitamente; aquélla a una línea perpendicular que cortase a ésta en un punto cualquiera. La consideración que se rige por el principio de razón es la consideración racional, única que tiene valor y utilidad en la ciencia y en la práctica; la que prescinde del principio de razón es la manera de ver del genio, única válida y útil en el arte».