Romiosine^*

 

 

I

 

Zuhaitzok ez dute ametitzen zeru txikiagorik,

ez eta harriok pauso arrotzen gerizperik.

Aurpegiok ez dute ametitzen eguzkia baizik,

ez eta bihotzok justizia besterik.

 

Lur hau latza da, isiltasuna bezala;

bere sabelean estutzen du harkaitzen goria,

argiaren kontra estutzen ditu haien olibondo eta mahasti umezurtzak,

hortzak estutzen ditu. Ez dago urik. Argia besterik ez.

Argitan urtzen da kalea, eta burdinazkoak dira hesien itzalak.

 

Marmol bihurtu dira zuhaitzak, ibaiak eta ahotsak

eguzkiaren kare-hautsaren pean.

Sustraiek irrist egiten dute marmolean. Soka hautseztatuak dira.

Mandoa eta arrosa. Arnasestuka. Ez dago urik.

Egarri dira denak. Aspaldi-aspalditik. Denek ahoratu dute zeru pusketaren bat,

nork bere atsekabeaz gain.

 

Loezinak begiak gorritu dizkie.

Zimur sakon bat dute bekainen artean iltzaturik,

nola zipres bat mendi biren arteko ilunabarrean.

 

Eskuak fusilei itsatsiak dituzte,

fusilak eskuen luzapenak dira,

eskuak arimaren luzapen.

Amorrua dute ezpainetan,

eta tristurak, haien begien sakonean,

izar bat dirudi putzu gazi batean.

 

Eskuak estutzen dituztenean, eguzkia egiazkoa da munduarentzat.

Irribarre egiten dutenean, enara txiki bat hegaldatzen zaie bizar kizkurretatik.

Lo daudenean, hamabi izar jausten zaizkie patrika hutsetatik.

Akabatzen dituztenean, maldan gora egiten du alde bizitzak,

banderak astinduz eta danbor-hotsez.

 

Urte asko dira denak direla gose, denak egarri, denak akabatzen dituztela

lur-itsasoen mende.

Sargoriak soroak jan dizkie, eta kresalak etxeak blaitu.

Haizeak ateak eraitsi dizkie, eta baita plazako lili urriak ere.

Jaken zuloetatik sartu-irtenean dabilkie herio.

Zipresaren fruituak bezain garratzak dira haien mihiak.

Zakurrak hil egin zaizkie, haien itzaletan uzkurturik.

Euriak hezurrak zafratzen dizkie.

 

Harri bilakaturik, zelatariak simaurra eta gaua ari dira erretzen

itsaso gupidagabeari so, han hondoratu baita

ilargiaren masta hautsia.

 

Ez da ogirik gehiago, ez da balarik gehiago,

orain bihotzak baino ez dituzte armak kargatzeko.

 

Hainbeste urte lur-itsasoen mende.

Denak dira goseak, eta inor ez da bere kasa hiltzen.

Zelatariek dizdizka dituzte begiak:

bandera handi bat, su handi bat, gori-goria,

eta, egunsenti bakoitzean, milaka usok alde egiten diete eskuetatik

zerumugaren lau ateetara bidean.

 

 

IV

 

Egunsentirantz alde egin zuten, zuzen, gizaki gosetuaren lainezaz.

Izar bat mamitu zen haien begirada geldian;

uda zauritua hil-hurren zeramaten sorbaldan.

 

Armada igaro zen hemendik, estandarteak larruazalean.

Udare heldugabe bat balitz bezala hozkatzen zuten beren setakeria;

ilargiaren hondarra zeramaten bota militarretan,

eta gauaren ikatz-hautsa sudur-zulo eta belarrietan itsatsia.

 

Zuhaitzez zuhaitz zeharkatu zuten mundua, harriz harri,

eta arantzaz jositako burkoekin zeharkatu zuten loa.

Bizitza bi esku lehorren artean zeramaten, ibai bat bezala.

 

Pauso bakoitzean, besoa bete zeru irabazten zuten —eta partekatzen.

Zelatariak harri bilakatzen ziren, garrak hartutako zuhaitzen antzera,

eta, plazan dantzan zebiltzalarik, dar-dar egiten zuten etxeen teilatuek

eta apalategietako kristalek.

 

Ai, zer kantak astindu ote zituen mendi-gainak! —

belaunetan eusten zioten ilargiaren goporrari, eta afari-legea egiten zuten;

arrangura erdibitzen zuten beren bihotzen sakonean,

arkakuso bat erdibituz bezala bi azazkal lodiren artean.

 

Nork eramango dizu orain ogi-kozkor berorik gauean, ametsak elika ditzazun?

Nor geratuko da orain txitxarrarekin olibondoaren gerizpean, kanturik itzal ez dakion?

Orain, eguerdiko kare-hautsak zerumugaren hesi biribila tindatu du,

eta haren gizon-izen handiak ezabatu.

 

Lur honek oilariteak perfumatzen zituen.

Haiena zen, eta gurea —haien odola—, nolako usaina lurrak,

eta nola itxi diren orain gure mahastietako atakak,

nola mehetu den teilatu eta zuhaitzetako argia.

Nork esan behar zuen erdiak lurpean aurkituko zituztela

eta beste erdiak kateatuta?

 

Eguzkiak diosal egin arren hainbeste hostorekin

eta zeruak distira hainbeste estandarterekin,

batzuk kateatuta daude, eta besteak, lurpean.

 

Ixo, berehala joko dituzte kanpaiak.

Lur hau haiena da, eta geurea.

Lurpean, esku gurutzatuen artean,

kanpaiaren sokari eusten diote. Ordua iritsi zain daude,

lorik egin gabe, hil gabe,

pizkundea jotzeko zain. Lur hau

haiena da, eta geurea. Inork ezin digu ostu.

 

 

V

 

Olibondoen azpian eseri ziren arratsaldean,

hatz lodiekin iragaztera errauts koloreko argia.

Kartutxo-uhalak erantzi zituzten, eta kalkulatu

zenbat neke eden zezakeen gaueko xendrak;

zenbat mingostasun malba zuriaren korapiloak;

zenbat adore bandera ortozik daraman haurraren begiek.

 

Azken enara gauean berandura arte geratu zen larreetan.

Airean orekatu zen, nola xingola beltz bat udazkenaren mahukan.

Ez zen beste ezer geratzen. Etxe erraustuek baino ez zuten jada kerik botatzen.

 

Besteek harrien azpian utzi gintuzten aspaldi;

haien alkandora hautsiak eta haien zina, ate abailduan idatzia.

Inork ez zuen negarrik egin. Ez genuen denborarik. Sosegua soilik hazten zen,

eta argia ur-ertzean uzkurtua zegoen, emakume erailaren nekea bezala.

 

Zer egin behar dute orain, euria lurperaino sartzean bananondo-hosto zimel eta guzti?

Zer egin behar dute eguzkia lehortzen denean hodeiaren estalpean

baserriko ohatzean zanpaturiko zimitz baten antzera,

eta ilunabarraren tximiniaren gainean pausatzen denean

elurrezko zikoina baltsamatu hura?

 

Atso zaharrek gatza botatzen diote suari, eta lurra beren adatsari.

Erauziak dituzte Monovasiako mahastiak,

mahats beltzak ez dezan etsaien ahorik goza;

zakura jaurti dituzte arbasoen hezurrak eta sukalde-tresnak,

eta noraezean dabiltza, aberriaren hormaren bestaldean,

gauean non errotu idoro nahirik.

 

Zaila izango da gereziondoaz beste mintzairarik aurkitzea,

ez hain indartsua, ez hain harrizkoa —

esku haiek soroetan geratu ziren,

mendi-gainetan edo itsaspean,

eta ez dute ahazten, ez dute inoiz ahazten —

nekez ahaztuko gara haien eskuez,

nekez eskatuko dute bitxilorerik katua sakatzeaz lazturiko eskuek,

nekez belaunikatuko dira eskerrak ematera, liburuaren gainera

edo izarren distiraren soinera.

 

Denbora beharko da. Eta hitz egin beharra dugu.

Haiek ogia eta justizia aurkitu arte.

 

Egunabarrean, bi arraun hondarrean iltzatuta denboralean.

Non da txalupa?

Golde bat lurrean sartua, eta haizea ufaka.

Lurra errea dago. Non da laboraria?

 

Hausterre dira oliba, olibondoa eta etxea.

Galtzerdiaren barruan, izarrez josiak daude gauaren adabakiak.

Lehorrak ereinotza eta oreganoa arasan. Ez ditu suak ukitu.

Eltze ketua sutan, eta ura borborka

etxe zarratuan. Ez zuten jateko denborarik.

 

Basoaren zainak ateko hosto errean —odola daramate.

Oin-hots ezagun bat. Nor da?

Oin-hots ezagunak aldaparako iltzeak dauzka.

Sustraia narras harriaren barnean. Baten bat gertu.

Pasahitza. Anaia. Arratsalde on.

 

Argiak aurkituko ditu, bada, bere zuhaitzak; zuhaitzak aurkituko du fruitua.

Hilaren kantinploran bada urik eta argirik oraindik.

Arratsalde on, anaia. Arratsalde on.

 

Sartalde zaharrak espeziak eta ehunak saltzen ditu zurezko etxolan.

Inork ez ditu erosten. Mendira joanak dira.

Nekez jaitsiko dira.

Nekez emango dizkiote neurriak.

 

Gau batez palikariek** afaldu zuteneko larrainean

ahaztuta geratu dira oliba-hezurrak eta ilargiaren odol lehorra,

bai eta armaz neurtutako hamabost silabako bertsoa ere.

Inguruan, ereinotzak eta zipresak geratzen dira.

 

Hurrengo egunean, enarek haien ogi-papurrak jan zituzten.

Haurrek jostailuak egin zituzten pospolo haiekin,

zeinak erabiliak baitzeuden zigarretak eta izarren arantzak pizteko.

 

Eta, bazkalostean, itsasoaren aurrean eseri ziren, olibondoen azpiko harri batean:

bihar, labean, kare izango da,

eta etzi, kare-hauts, etxerako eta Santa Salbatoraren petrilerako.

Etzidamu, hazia ereingo dugu loak hartu zituen lekuan,

eta alesagar-kapulu bat lehertuko da,

jaioberriaren lehen algara bezala eguzki-izpien magalean.

 

Gero, lurrean eseriko gara, haien bihotz guztiak leitzera,

hasieratik leituko bagenu bezala unibertsoaren historia.

 

 

VI

 

Itsasoak bularrean du eguzkia bete-betean, eta egunaren beste ur-ertza kareztatzen du.

Itxialdiak eta egarriaren nekaldiak bizpahiru bider aitortzen dira;

zauri zaharra hasieratik aitortzen da,

eta bihotza txigortu egiten da sargorian, guk atarian utzitako Ziterako tipulen antzera.

 

Haien eskuek gero eta antz handiagoa dute lurrarekin,

haien begiek gero eta antz handiagoa dute zeruarekin.

Olioz hustu da pegarra. Liga txiki bat hondoan. Sagua hilik.

Hustu da ama adorez, buztinezko pitxerra eta uharka bezala.

Bolboraren erruz, mingotsak dira desertuaren hortz-oiak.

 

Non da orain olioa Santa Barbararen kandelarako,

non mendafina, ilunabarraren urrezko ikonoa intsentsatzeko,

non ogi mokadurik gau eskalearentzat

trukean kopla izartsuren bat jo diezazun lirarekin.

 

Irlaren gaineko gazteluan, pikondoak eta asfodeloak mamu bilakatu dira.

Lurra harrotua dago kanoikaden eta hilobien erruz.

Agintarien gotorleku eraitsia aharrausika dago, eta zeru-adabakiz josirik.

Jada ez dago lekurik hil diren guztientzat.

Saminak ez du lekurik bertan geratu eta adatsa txirikordatzeko.

 

Etxe kiskaliek begi erauziekin ikusten dute marmol bilakatu den itsasoa,

eta balak teilatuetan hondoratuta daude,

zipresari loturiko santuak saihetsean dituen aiztoak bezala.

 

Egun guztian, hildakoak buruz gora etzaten dira eguzkitan,

eta, iluntzean baino ez, soldaduak tripaz behera herrestatzen dira

harri kiskalien gainean,

heriorik gabeko airearen usnan,

ilargiaren txapinen bila, zola puska bat mastekatu bitartean;

ukabilaz zafratzen dute arroka, ea ur tantarik isurtzen duen,

baina barnehutsa da pareta.

Eta berriz entzun dute kanoikadaren danbatekoa, itsasorantz jirabiraka,

eta berriz entzun dute zaurituen lantua atearen aurrean.

 

Norantz jo? Anaia deika duzu.

Gautu du bazter guztietan, itsasontzi atzerritarren itzalpean.

Hormekin bideak itxi dituzte.

Goitik baino ez da geratzen biderik.

Ontziak madarikatzen dituzte, eta mihiak hozkatzen,

artean hezur bilakatu gabeko mina aditzeko.

 

Goian, almenetan, gerrillari erailek zutik zaintzen dute gaztelua;

zatika erortzen zaie larruazala uniformeen azpian.

Aizu, anaia, atsedenik ez?

Bala bat loratu zaizu bihotzean,

eta bost hiazinto hazi dira arroka biluziaren besapetik.

Hatsik hats, usainak ipuin bat kontatzen du. Ez al zara akordatzen?

Hozkadarik hozkada, zauriak bizitza kontatzen dizu,

eta behatz lodiko azazkaleko zikinkerian hazitako kamamilak

mundua zein ederra den azaltzen dizu.

 

Eskua hartu duzu. Zeurea da. Kresalez blai.

Zeurea itsasoa. Isiltasunari burutik ile bat hartuko bazenio bezala,

pikondoko esnea mingots isurtzen da, tantaka. Nonahi egonda ere, zerua so duzu.

 

Goiztiriak hatzekin biltzen dizu arima, zigarreta bat balitz bezala,

buruz gora etzanda erre dezazun,

ezkerreko eskua gau izartsuan bustiz,

fusila eskuinekoan itsatsia, ezkongaia bezala,

oroit dezazun zeruak ez zaituela sekula ahaztu

noiz eta patrikatik eskutitz zaharra atera eta,

hatz erreekin ilargia destolestuz, indarra eta loria irakurriko baitituzu.

 

Gero, zure uharteko zelata-lekurik garaienera igoko zara,

eta, izar bat balatzat kargaturik, tiroa egingo diozu aireari

teilatuen eta masten gainetik,

mendien gainetik, zeinak soldadu zaurituen antzera makurtzen diren,

espirituak uxatzeko besterik ez bada, eta itzalen mantapera egozteko —

 

tiro bat egingo diozu zeruari bularrean, itu urdinaren bila,

alkandoraren gainetik aurkituko bazenu bezala

bihar zure haurra edoskiko duen emakumearen titiburua;

urteen akaberan aurkituko bazenu bezala

gurasoen etxeko atearen heldulekua.

 

 

VII

 

Etxea, kalea, pikondoa eta ekilore-azalak;

oiloak mokoka dabiltza eskortan.

Ezagutzen ditugu, ezagutzen gaituzte. Hemen behean, sasien artean,

sugeak bere atorra horia utzi du.

 

Hemen behean daude inurriaren etxola eta liztorraren dorrea

kanoi-zuloz josirik.

Olibondo berean, txitxarraren iazko azala eta aurtengo ahotsa.

Sastraken artetik, zure itzalak gertutik jarraitzen dizu,

zakur isil eta tormentatu baten antzera,

zakur fidela —eguerdian, zure lurrezko loaren aldamenean esertzen da

ereinotz mikatza usaintzera,

eta gauez oinetan uzkurtzen zaizu, izar bati begira.

 

Udareen isiltasuna da, eta orpoetan hazten zaio udari;

urezko logura bat, denbora galtzen duena algarrobo-sustraietan.

Udaberriak zazpi umezurtz ditu lo magalean,

eta arrano bat begietan, erdi hilik.

Eta han goian, pinudiaren atzean,

San Joan baraugilearen kapera idortu egin da,

nola txori-kaka zuri bat sargoriak iharturiko masustondo-hosto handi batean.

 

Zamar iletsu batean bildu da artzaina,

eta ibai lehor bat du gorputzeko bilo bakoitzean,

eta artadi bat txirularen zulo bakoitzean;

korapilo berak dituzte haren astamakilak

eta Helespontoko uren urdina lehen aldiz urratu zuen arraunak.

 

Ez duzu zertan oroitu. Bananaren zainak

zure odola darama, eta berdin irlako asfodeloak eta kaparrondoak.

 

Eguerdian, putzu isilaren barrenetik dator

ahots biribil bat, kristal beltz eta haize zurizkoa;

ahots biribil bat, tina zahar bat bezalakoa. Antzinako ahots bera.

Eta zeruak anilez ikuzten ditu harriak eta gure begiak.

 

Gau osoan, ilargiak hilak jiratzen ditu larreetan;

aurpegiak bilatzen dizkie bere hatz basa eta izoztuekin,

semea ezagutuko ote, kokotseko ebakiaren eta harrizko bekainen bila.

Patriketan bilatu du. Beti aurkitzen du zerbait. Beti dago zerbait.

Egur noblezko kutun bat. Zigarreta birrindu bat.

Giltza bat, gutun bat, zazpietan gelditutako erloju bat.

Berriz ere eragin diogu sokari. Orduak aurrera doaz.

 

Etzi, arropak desegiten zaizkienean

eta biluzik geratzen direnean botoi militarren artean,

zeru-txatalak udako izarren artean geratzen diren bezala,

ibaia heriotzorrien artean bezala,

limoiondoen arteko bidexka udaberriaren hasieran bezala,

orduan, agian, aurkituko ditugu haien izenak

eta “maite dut” oihukatuko.

 

Oraindik ez. Baina, nolabait, gauzak oso urrunekoak dira berriz ere,

eta oso gertukoak nolabait, ilunpean eskua luzatu eta “arratsalde on” esatea bezala

noiz eta erbesteratua itxaropen mingotsez etxera itzuli

eta etxekoek ez baitute ezagutzen.

Hark heriotza ezagutu baitu,

eta bizitza ezagutu baitu bizitza baino lehen, eta heriotzaren gainetik,

eta ezagutzen ditu. Ez da samintzen. Bihar, dio. Eta ziur dago

biderik luzeena dela laburrena jainkoaren bihotzean.

 

Eta hara, ilargiak musu eman dio belarri ondoan.

Algek, loreontziek, aulkitxoek, harrizko eskailerek

arratsalde on diote tristezia apur batekin,

eta arratsalde on diote mendiek eta itsasoek eta hiriek eta zeruek.

Orduan, zigarretaren errautsak balkoiko hesiaren artetik barreiatuz,

negar egiten ahal du bere segurtasunagatik,

negar, zuhaitzen segurtasunagatik.

Eta izarrengatik, eta anaiengatik.

 

 

* Romiosine: Greziako nazio-sentimendua adierazten duen hitza, berez kontraesankorra, etimologikoki gertuago baitago erromatar zibilizaziotik Helade greziarretik baino. Hain zuzen ere, IV. mendean, Ekialdeko Erromatar Inperioko greziarrek romaioi esaten zioten beren buruari, erromatar, alegia, heladetar paganoengandik bereizteko; hortik dator romiosine. Gure inguruko erdaretan grecidad eta grecité ere erabili izan dituzte ordain gisa, baina hitzaren etimologia alderantzikatzeak estali egiten ditu nazio-sentimendu horrek bere baitan dituen kontraesanak, berez dagozkionak Greziari, zeina harrapatua baitago Antzinako Greziaren iragan loriatsu baina urrunaren eta gainbeherazko historia berriaren bidegurutzean. Horretaz dihardu, hein batean, Ritsosek (Itzultzailearen oharra).

** Palikari: Greziaren Independentzia Gerran (1821-1830) Otomandar Inperioaren kontra borrokatutako gerrillaria (I. O).