Susa literatura - Poema antologia

Charles Bukowski, Los Angeles-ko Agure Xikiña, literatura marjinalaren ikur, hil artean inkonformista eta egolatra, lege, politika eta moda guztien etsai, Estatu Batuetako feministen iritzirako misoginiaren idazle, kritikari askoren iritzirako gustu txarraren eta idazkera are okerragoaren adibide, beste batzuen iritziz alkoholaren eta gehiegikerien apologista... eta irakurle-aldra baten idazle kuttuna. Bukowskiren inguruan mito asko sortu ziren garai batean, batzuk benetakoak, beste batzuk editorialek haren irudiaren tirakada komertzialari etekin ateratzeko asmatuak. Bukowskik berak ere aitortzen zuenez, bere literatura eta bizitza ez dira gauza bera baina oso hur daude, literatura sortzeko materiala bizitzak eskaintzen ziolako. Guztiarekin ere, denbora aurrera joan ahala datu gehiago jakin ahal izan da bai haren literaturaren gainean baita urte luzez ezezaguna izatetik mundu osoan famatua izatera helduko zen idazle kaliforniar honen bizitzaren gainean ere: Charles Bukowski, Hank lagunentzat.

Bukowski ipuin eta nobelengatik da gure artean ezaguna, eta neurri handi batean 1987an Barbet Schroeder zine-zuzendariak pantailaratutako biografia zinematografikoari esker ere bai, horrek eman baitzion zeharka bultzada erabakigarria mundu zabaleko literatur merkatura sar zedin. Ordea, ezin dugu ahaztu idazle hau Estatu Batuetako kultura ofizialetik ate bizi zela, eta bere bizitzaren azken urteetan baino ez ziola aitortu modu zabal batez literatur kritika amerikarrak beraren balio artistikoa. Europan mito zen bitartean, jaioterrian zirkulu jakin batzuetan baino ez zuten idazle handitzat.

Bada, Errealismo Zikinaren Aita deitu izan duten idazle hau, gurean behintzat ipuin eta nobela gordinengatik dugu ezagun, bitxia bada ere bere literatur produkziorik zabalena poesiakoa izan arren.

Bukowski poemak idazten hasi zenean, 50eko hamarkadan, mundu anglosaxoian Pound-Eliot-Auden hirukote erraldoi modernista (eta formalista, hori ere ezin ahaztu) guztiaren ardatz zen eta poeta gehienak haiek bezala idazten saiatzen ziren; berriz, saiatze horrek zekarrena poesia afektazioz betea eta ponposoa besterik ez zen. Bukowski irla bat zen, presuntziorik gabeko poesia berri eta abangoardista baten erakusle. Lehenbiziko poema-liburua argitaratu zuenean kritika kontserbadoreak bereak eta bi esan zituen: barbaro ezjakina ematen zuela eta lotsagarria zela horrela idaztea, zerabiltzan irudiak ere arruntegiak zirela... Bukowskik barre egiten zuen halakoak irakurtzean, eta lehen bezala eta are gogotsuago idazten jarraitu zuen. Hurrengo liburuaren izenburua kritikari horientzako erantzuna izan zen: poem hitza (“poema”, ingelesez) grafikoki nahita aldatu, eta pome idatzi zuen berak, ondo idazten ez dakitenen modura. Bat-bateko poesia idaztera deliberatu zen Bukowski, konfiantza baitzuen idazkera mota horretan, bere ustez benetakoaren eta artifizialaren bereizketan zedarritua zegoelako. Tradizioarekin hautsi nahi zuen, poeta akademikoak eta poema-egile arin modernoak deitzen zituenak txikitu. Lexikoan ere berebiziko garrantzia zeukan urrats bat eman zuen: antza, nahita erabaki zuen idazlan den-denetan hiztegi mugatua erabiltzea. Lexikoarena giltzarri da, dudarik gabe, Bukowskiren poesiagintza ulertzeko.

Bukowskik poemetarako garatu zuen estiloa prosan ikus dakiokeen berbera da funtsean, batez ere imajinagintza grafikoari dagokionean. Batzuetan badirudi mikronarrazio bat idatzi eta, aizto zorrotz batez lerrotan eta ahapalditan anarkikoki zatikaturik, harro-harro erakusten duela. Egunean eguneango material gordinari umorez heldu zion Bukowskik. Horixe da bere literaturaren ezaugarri bat, hots, heriotzaren presentzia etengabea den arren, umorea ere etengabea izatea. Giza kondizioa umorez eta komentario zorrotzez deskribatzea helburu zuelarik, Bukowskik beste elementu bat gaineratu zion bere poesiari: egia. Berak usu aipatzen zuen gauza bat da egiaren kontu hori, zintzotasun poetikoarekin nahastuko duena, eta uste baino garrantzitsuagoa da, egia esatearena azken muturretara eramango baitu, itxuraz behintzat bere bizitza literatura bihurtu arte, bere literatur lanek autobiografia irudia hartu arte. Eskuartean daukazuen antologia honek halakoez jabetzeko aukera emango dizue, kronologikoki paratzean gaztetako esperientziak ikusiko baitituzue, lanik lan alderrai zebilen garaia, fama lortzen hasi zenekoa, emakumeekiko harreman zoroak 70eko hamarkadan, pertsonaia literarioa bihurtu eta elkarrizketak eta arrakastaren mundua ezagutzen dituenean, zahartzaroa... Eman ere, parada emango dizue prosazko urte bereko lanak batera irakurtzeko eta amankomuneko gertaerak prosan eta poesian ikusteko, erkatzeko eta amaraun bukowskiarrean barrena murgiltzeko.

Antologia honek bestelakoetarako aukera ere ematen du; adibidez, estiloaren eboluzioa ikusteko. Oinarri-oinarrian ez da oso diferentea 60ko hamarkadako Bukowski eta azken urteetakoa. Azken poemek badute, ordea, lirismo gabezia harrigarri bat. Burning in Water Drowning in Flame poema-bilduma luzearen sarreran, 1974an idatzia, Bukowskik zioen gustukoago zituela bere azken poemak gazte-denborakoak baino, eta sentitu egiten zuela etorkizuneko poemek beste itxura bat hartuko zutela. 1987an, gaztaroko poema argitaragabeak biltzen dituen The Roominghouse Madrigals liburuaren sarreran, honakoa idatzi zuen Bukowskik:

«Gaztaroko poemak orain naizena baino askoz ere lirikoagoak dira. Gustukoak ditut, baina ez nago ados nire lehengo lanak oraingoak baino hobeak direla diotenekin. Kritikariek fitsik ere ez dakite, irakurleek dute hitza alderaketa egiten badute. Oraingo poemetan zuzenago noa mamira, bertan lurra hartu eta gero ospa. Ez dut uste lehengo eta oraingo nire metodoak hobeak edo txarragoak direnik; desberdinak dira, besterik ez.

»Gaztetan fabrikatik heldu, leherrenak eginda, eta bazirudien egiteko ezer gutxi zegoela salbu eta afaldu, lotara joan eta biharamunean atzera buelta lanera. Ordea, ni baino lehenago gorde zituen galtzaile guztien hatsa airean, gelaska itzaltsu horretan beti izaten nuen zain idazmakinatxo bat. Lanik ez zegoenean, ezta jatekorik ere, ezta alokairurako dirurik ere, idazmakina bertan zegoen, eta batzuetan botilatxoren bat ere bai. Eta nik tekleatu egiten nuen etengabe, eta tekla-hotsek auzokoen oihuak ekartzen zituzten. Aizak! Utzi hori, Jainkoarren! Langilea’kaituk eta goiz altxatu behar dia’u!

»Poemak inpultsiboak ziren, eta ez nituen zuzentzen, eta ez nuen lerrorik edo hitzik aldatzen. Sekula ez nituen berrikusten, eta hutsen bat ezabatzeko zera baino ez nuen egiten: ##### eta aurrera. Gero bidali egiten nituen. Behin editore batek poema batzuk argitaratu zizkidan ##### bat ere kendu gabe.

»Zera esan nahi dut, sasoi hura beldurgarria eta eroa zela, eta poemak ere berdin.»

Bukowskiren gaztaroko eta zahartzaroko desberdintasunak gora-behera, bera beti saiatu zen eguneroko gauzak poetikoki esploratzen, imajina zuzen eta errealak erabiliz eta abstraktotasuna alboratuz. Hausnarketa kutsua zuen orok berehalako lotura erakutsi behar zuen mundu errealarekiko. Bat-bateko poesia egin nahi zuen, odolez idatzia buruaz bainoago, modernoa eta eroa. Seriotasuna kendu nahi zion poesiaren inguruan zegoen mundu klasistari, eta hasiera-hasieratik berritzailea izan zen irakurle askorentzat sinpletasun estilistikoagatik eta kaleko hizkuntza horregatik. Baina bera askoz harantzago joan zen. Poetak pailazo baten papera hartzen zuen ia, bizitzaren ezdeusa irudikatuko zuen bufoiarena. Poemetako irudiak, beraz, kalekoak izango dira: hipodromoa, etxeko gorabeherak, tabernazulokoak, sexu-kontuak, eroaldi etilikoak, inkoherentzia... Bera jarreraz lege eta arau mota guztien kontrakoa zen. Halaxe jokatuko du poemekin: puntuazioa desagertzea, lerro eta ahapaldien banaketa aldrebesa, hiztegi arrunta, ideien arteko lotura itxuraz eskasa (gramatikaltasunaren mugan sarri)... Akraziaren poesia dirudi batzuetan. Baina gai bazarete azal deserosoaren azpian dagoena barrundatzeko, ez duzue dudarik egingo: Charles Bukowski benetako maisua zen.

Itzulpen hau egiteko Estatu Batuetako argitaletxeen munduan pertsona mitikoa den batekin jarri nintzen kontaktuan: John Martin, Black Sparrow Press argitaletxeko buru, Bukowskiren lagunmina eta editorea, eta dudarik gabe Bukowskiren izena zabaltzeko gehien egin duena. Aldizkari eta poemario batzuk zirela eta eskatu nion laguntza, eta berari esker daukazue antologia honetan EEBBetan 1996an argitaratu zen azken poema-liburuaren aurrerapen esklusiboa. Berari esker jakin dugu halaber Black Sparrow Press-en Bukowskiren 1.000 poematik gora dutela (hiru edo lau liburu ateratzeko beste, John Martinen esanetan) eta idazlearen gutunen azken bilduma bat ere kaleratuko dutela. Hona hemen editore estatubatuarrak bidali zidan ohartxoa:

Jende askok lagundu dit. Eskerrik beroenak honakoei: Xabier Mendiguren Bereziartu, Eli Mendiola, Richard Smith eta Kristobal Upchurch-i. Baita beste hauei ere: Esti Amorrortu, Ainhoa Arregi, Helena Arteaga, Elizabeth Etxebeste, Gerardo Markuleta, Irune Requero, eta azkenik, baina ez azkena, Irene Zubizarretari.

Josu Lartategi