Uhala!

Kaki koloreko denden kanpalekua begiz jo dudanean gelditzeko eskatu diot Olibondoen Mendian gora nakarren taxi gidariari. 57 denda dira, hiru ilaratan paratuak, Olibondoen Mendiko malda kasik olibondorik gabean. Etxegabeen etxeak dira.

         57 familia bizi dira Jerusalemgo Sawaneh kanpamentuan, denda bana aterpe dutela. Israeldarrek etxea eraitsi diete batzuei; Jerusalemgo nortasun agiria erretiratuz hirian bizitzeko eskubidea kendu diete beste batzuei. "Jerusalemgo garbiketa etnikoa" salatu eta jaioterrian bizitzeko eta eraikitzeko eskubidea aldarrikatzeko erabaki dute 57 familiok Sawaneh auzoaren ondoko aldats egarritu honetan ostatu hartzea.

         Eguerdia da, eguzki izpiek dendak zulatzerainoko indarra dakarten ordua, eta arimarik ez da denden gerizaren babesetik kanpo. Gizonak lanean eta umeak eskolan izango dira, denda barrenetan emakumeak eta haurtxo txikiak baino ez daude eta. Haitzaren Domoaren urrezko kupula keinuka dugu Jerusalem zaharraren erditik, dir-dir bizia eginez.

         Lanak eman dizkit ingelesez egiten duen inor aurkitzea baina, behin Zahira gaztea itzultzaile egitera prestatu zaidanean, aise topatu dugu etxea nola eta zergatik eraitsi dioten azalduko didan familia: Al Mimitarrak.

         Kamal familiburuaren konpainian dendara etorri garenean otoitz egiten ari da Subheya emaztea, belauniko, gorputza eta besoak lurrera eramanez, Mekara begira. Isilik ari da. Barrura egin dugu hala ere Kamalek, Zahirak eta hirurok. Alarekikoak amaitu arte zain egon gara, gu ere isilik, hautsez betetako alfonbrak estaltzen duen lurrean eserita. Gozatutako kafe beltz bana atera digu Kamalek.

         Musua zimurtua du Kamal zaharrak. Zuriak ditu soinekoa eta burua estaltzen dion txanotxoa. Subheyak, urte mordoska gazteagoa, kolore bizitako soinekoa darama eta zapi berde batek ezkutatzen dio adatsa. Senarra baino handiagoa eta, itxura batean, indartsuagoa. Kamalen bigarren emaztea da.

         Zahira "itzultzailea", 30 baino askoz gehiago izango ez dituen emakumea, aldamenean eseri zait. Buru-lepoen babeserako daraman zapi zuriak ez du lortzen Zahiraren edertasuna ezkutatzerik. Bere begiradak eta irribarreak gatibatuta naukate.

         Errefuxiatua da Kamal: 26 urte zituela utzi zuen Lod jaioterria, 1948an juduek herria menderatu zutenean, eta Jerusalemera etorri. Shufat auzoko etxe batean bizi izan da geroztik, ugaltzen joan den sendiarekin. Seme-alabak ere ezkontzen hasi, eta etxekoak hogei lagun izatera heldu ziren, seme-alaba, suhi-errain eta biloben artean. Bi logelako etxea da.

         — Nahikoa diru aurreztu genuenean, etxe ondoan daukagun lur zatian bi etxe eraikitzea erabaki genuen.

         Jerusalemen eraikitzeko baimena lortzea, arabiarra izanik, ez da erraza, ezinezkoa ere bai batzuetan, eta baimenik gabe eraikitzen hasi ziren Al Mimitarrak, urte hasieran.

         — Sei hilabete behar izan genituen etxeak egiteko, eta diru asko, 160.000 xekel (7 milioi pezeta hor nonbait), aurreztutako guztia.

         Abuztuaren 13an, amaitu berriak zeudela, behera etorri ziren etxeak bulldozerren kolpeen poderioz. Baimenik ez zutelako etxeak suntsitu egingo zizkietela jakinarazi zien Jerusalemgo Udalak bi egun lehenago. Lau eguneko epea eman zieten, etxea husteko, baina bi egunera etorri eta ustekabean harrapatu zituzten. Kamal ez zen bertan, Subheya bai.

         — Erotu beharrean nengoen. Negarrez, kurrixka batean, gure etxeak nola txikitzen zituzten ikusten ari nintzen bitartean —besoak gora eramanez orduan bizitakoa berritu du Subheyak, begiak sututa.

         Abuztuaren 13a gogorra izan zen Shufateko familientzat, ez Al Mimitarrentzat bakarrik. Hauen bi etxeak ez ezik, beste hiru ere eraitsi zituzten makinek. Bost etxeak birrintzeko ordubete behar izan zuten bulldozerrek.

         — Baina zer nahi dute egitea, baimenik ematen ez badute? —patxadan jardundako Kamal ozenago eta bizkorrago hitz egiten hasi da, ia oihuka bere emaztearen antzera—. Ez gure aiton-amonek turkiarren mende, ez gure gurasoek britainiarren agindupean, jasan zuten gu jasaten ari garena!

         Agintari israeldarrez zer iritzi duen azaltzeko esaldi bakarra aski du Kamalek:

         — Netanyahuk ez du bihotzik.

         Ez Netanyahuk, ez Olmertek, pentsatu dut neure kabutarako. Ehud Olmert Jerusalemgo alkatea da, Likud alderdi eskuindarrekoa Netanyahu bezala, baina gobernuburua bera baino gogorragoa da palestinarrekiko. Bera da Sawaneh kanpamenduko bizilagunek salatzen duten "Jerusalemgo garbiketa etnikoaren" arkitektoa.

         Jerusalemgo udalerriaren lurretan palestinarrek baimenik gabe eraikitako 800 etxe baino gehiago atzemanak dituztela eta guztiak eraitsiko dituztela ziurtatu zidan David Cassuto alkateordeak. Hitzak eta ekintzak batera doazela erakutsiz, azken hilabetean bakarrik palestinarren bizileku ziren berrogeita hamar etxetik gora suntsitu dituzte bulldozer israeldarrek. Jerusalemgo Udalaren aginduz bota dituzte gehienak, Netanyahuren Gobernuaren erabakiz besteak.

         Etxeen demolizioa kontu zaharra da, ez horregatik iragana, palestinarren zoritxarrerako. 1993an Osloko akordioak hitzartu zituztenetik, palestinarren 315 etxe bota dituzte agintari israeldarrek Jerusalemen eta Zisjordanian. 92 baino ez lehenengo hiru urteetan, laboristak agintean zeuden garaian alegia, eta 223 etxe urte bakarrean, 1996ko maiatzean Likudek Gobernua hartu zuenetik 1997ko uda honetara bitartean.

         Intifadaren urteetan ere ohikoak ziren palestinarren etxeen eraisketak. Orduan "segurtasuna" zen arrazoia: israeldarren aurkako ekintza militarrak leporatzen zizkieten palestinarren etxeak suntsitzen zituzten. Zure semea Fatah-ko kidea zela jakiten bazuten, zure etxea lehergailuekin hankaz gora bota eta kito.

         Semea hobeto hezi besterik ez zenuen.

Bere dendan kafea hartzera gonbidatu nau Zahirak, Al Mimitarrak agurtu ditugunean.

         — Jerusalemen bizitzeko eskubidea kendu diguten jerusalemdarron istorioa interesatzen al zaizu?

         Baietz esan diot, interesa beste zerbaitek piztu didala aitortu ezinda.

         — Ongi etorri —esan dit bi aldiz, denda atarian barruko bi umeei begira gelditu naizenean.

         4 urte ditu Ahmedek eta 9 Riadek. Eskolara joana da 11 urteko alaba, Samar. Lehenengo umea 18 urterekin izan zuela esan dit. Aitaren batean atera ditut kontuak: 29 urte ditu.

         — Erretzen duzu? —tabako paketea eskaini dit ustekabean.

         — Ez. Zuk bai? Hemen ez da ohikoa emakumezkoek erretzea.

         — Baina ez dut jendaurrean erretzen; gizonezkoekin ezin dut. Hemen gizonek emakumeekin... ez dute hitz egin ere egiten. Baina —ezpain artean ipini du zigarroa—, zu ez zara gizon arabiarra, ezta?

         — Ez, arabiarra ez naiz —inbidiaz begiratu diot zigarroari.

         Senarra jordaniarra du. Jerusalemen jaioa, oinarrizko ikasketak egitera joan zen Jordaniara eta Amman-era ezkondu. Jordanian bederatzi urte egin ondoren, Jerusalemera itzuli ziren.

         — Senarraren gurasoak hil egin ziren, eta han ez nuen inor, ez genuen inor. Nire familiarengana etorri ginen.

         Gizonezko bat dendaren atera agertu da, Zahirari zerbait esatera. Zaharra da, bibote zuri handikoa. Xelebre ematen dio, jantzi arabiarrak nagusi diren ingurune honetan, bisera amerikarrak. Esan beharrekoa esanda, alde egin du.

         — Erre egin naiz! —ziztu batean zigarroa ahora eraman eta eskua astintzen ari da Zahira.

         Ordura arte ez naiz ohartu zigarroa eskumuturraren parean, soinekoaren besoak estalita, ezkutatuta eduki duela! Ez diot ezer esan, istilu handirik atera gabe berriro pipatzeari ekin dio eta.

         Ahmed txikia besoetan hartu du, negarrez hasi denean. Ez naiz ohartu ere egin Riadek noiz alde egin duen, baina dagoeneko ez da gurekin.

         — Etxerik ez duzue, Zahira?

         — Errentan bizi ginen, baina 600 xekel ordaindu behar nuen gela bakarragatik! Senarrak ez du lanik egiten. Nola ordainduko dut hori? Gela bakarra bostontzat, eta hori ere ezin ordaindu. Gurasoen etxera joan behar izan genuen, eta estuago bizi. Orain hemen gaude.

         Urtetan Jerusalemdik kanpo bizi izan delako nortasun agiri jerusalemdarra kendu dieten milaka palestinarretako bat da Zahira. Jerusalemdarra izanik, legez ez dauka Jerusalemen egoterik ere.

         Gustura segiko nuke Zahirari begira, baina ez dakit zein den neurria, noiz hasiko naizen enbarazu egiten. Umeekin argazkia atera diezaiokedan galdetu diot. Baietz. Argazkia atera eta bostekoa luzatu diot.

         Oso ahul estutu didazu eskua.

Argazkiak dira aitzakia. Ez zaizkit oso onak atera, baina Sawaneh-ra itzultzeko nahikoa arrazoi badut.

         Negarra entzun dut dendara hulbildu naizenean. Ahmed da, dendaren erdian etzanda, bakarrik. Zahiraren arrastorik ez. Beldurtu egin naiz, argazkiak auzoren bati emanda etsi beharko dudalakoan, baina beheko errenkako dendetako batetik aurpegi ezaguna agertu da, aurpegi atsegin ezaguna.

         — Argazkiak ekarri dizkizut. Zuretzat dira —bi kopiak luzatu dizkiot.

         Eskuartean hartu eta denda barruko lagunei erakutsi dizkie, ni nor naizen azaltzearekin batera, susmatzen dut. Arrapaladan joan dira argazkiak eskuz esku tertulian-edo zeuden emakumeen artean. Eskerrak eman dizkit, argazkiak berriro hartu dituenean. Joateko imintzioa egin dut, baina entzun nahi nuena entzun dut:

         — Kafe bat hartuko duzu, ongi etorri dendara.

         Lagunartea utzi eta bere dendara eraman nau. Dendako bi koltxoietako batean eseri gara, ni aurrena berak hala eskatuta, Ahmed txikiak zotinka segitzen duen bitartean. Herengungo arroparekin dago Zahira: praka koloredunak, alkandora laranja eta beltza, buruko zuria. Ile urdindu batzuk ikusi dizkiot buruko zapitik ihesi.

         — Zergatik ari da negarrez? —ez daukat etxe suntsiketez eta Jerusalemen judaizazioaz hitz egiteko ez gogorik ez asmorik.

         — Zergatik egiten duzu negar? —galdetu dio bi aldiz umeari ingelesez, umeak barik nik ulertzeko—. Beti ari da negarrez! Auskalo zergatik!

         — Egin froga argazkiak erakutsiz, ea bere burua ikusita lasaitzen den.

         Ezta horrela ere. Esku-kolpe batez begi-bistatik kendu ditu Ahmed amorratuak argazkiak. Utikan!

         — Ez duzu erretzen? —paketea atera du; edo ez da gogoratzen, edo erretzen duen bakoitzean galdetu beharra duela iruditzen zaio.

         Bi emakume sartu dira, batek kafea dakar, eta gure aurrean eseri dira. Zahiraren kanpin-gasean, etxeko sukaldean, berotzen jarri dute kafea. Ez dit izenik aipatu, baina batek 42 urte eta bederatzi ume eta besteak 34 urte eta beste hainbeste ume dituztela esan dit Zahirak. Dendetan bizi dira hauek ere.

         Denda parez pare irekita dago, baina lasai arraio ari da Zahira zigarroaren kearekin jolasean. Hamar zigarro erretzen ditu egunean. Utzi egin nahi du.

         — Uhala! Baina arazoak konpontzen ditudanean utziko dut. Arazo gehiegi ditut orain erretzeari uzteko.

         Lehenago ere entzun diot "uhala!" Zahirari. Galdetu diot, eta susmatzen nuena da: "Ene Jainkoa!" moduko bat, zerbait gertatzea nahi dugunean esatekoa: "Oxala!", alegia. Gustatu zaio guk ere hitz arabiar hori erabiltzen dugula jakitea.

         Espainian musulmanak garen galdetu dit. Ezetz, kristauak, katolikoak. Uste dut Jesusen izena esan didala arabiarrez, galdetuz, baina ez diot ulertu. Gurutzea margotu dit. Baietz egin diot.

         — Guk Mahoma dugu. Badakizu nor den?

         11 urteko alaba sartu da, Samar, eskolako uniformearekin. Gona labur urdina eta praka bakeroak barrutik. Horrelaxe ikusi ditut beste neskato asko ere ikasturte hasiera honetan. Zango biluziak ez dira agerian ibiltzekoak.

         — Ilargira joan zen lehenengo gizonak Al Aqsa meskitako otoitzak entzun zituen ilargitik. Gero Jerikora etorri zen eta ahots berbera, otoitz berberak, entzun zituen meskitan. Orain musulmana da. Muhammad Ali ere musulmana da, eta lehen ez zen! —eskuekin boxeo pixkat egin du Zahirak, laguna nori buruz ari den adierazteko.

         — Musulman bihur zaitezen opa dizula esan dizu nire adiskideak. Nik ere horixe opa dizut, bihotzez —eskua bularrera eraman du.

         — Badakit zer egingo dudan! Ilargira joango naiz, eta Al Aqsako otoitzak entzuten baditut, musulman bihurtuko naiz.

         Barrez itzuli die adiskideei ateraldia, baina ez dut lortu elkarrizketa ur txikietara ekartzea. Dendan zintzilik duen Koran txiki eta zaharra hartu eta eskura eman dit. Zabaldu dut, begiratu eta, zer egin ez dakidala, itzuli egin diot.

         — Ez naiz musulmana, baina atsegin zaituztet musulmanak.

         Eskuratu duen Koranari musu eman eta bere lekuan utzi du.

         — Musulman izan beharko zenuke.

         Aurrez aurre eduki ditugun bi emakumeak altxa eta badoaz. Agur esan diote Zahirari. Niri ere bai, zeharka, herabe. Gazteenak buruko zapia zabaldu egin du, kalera atera aurretik hobeto jartzeko, eta adats erabat beltza agerian izan du bost segundoz. Ez diot begirik kendu. Biluzik ikusi dut.

         — Egun osoa kanpamenduan egiten duzu? Jerusalemera jaitsi gabe?

         — Bai. Bero handiegia egiten du. Hobeto nago itzalean, eta haurrak zaindu beharra daukat. Senarrak eta anaiek ekartzen didate behar dudan guztia. Zaharrena egunero etortzen da, dirua edo janaria ekartzera.

         — Egunero?

         — Zaharrena bai, oso zintzoa da. Taxista. Arratsaldero bostetan etortzen da, janaria ekartzera.

         Laurak pasatxo dira, bi ordu daramat hemen. Ez dakit anaia zaharra etortzen denean hemen egon beharko nukeen.

         — Senarra Jerusalemen izaten da egun osoan?

         — Goizean alde egiten du eta gauean etortzen da, lotara. Kanpoan izaten da beti, eta hobe horrela. Hemen denean okerrago izaten da: beti haserre dago, umeak jotzen ditu... Nahiago dut bera ez egotea.

         Bozgorailuetatik otoitzak entzun ditugunean erlojuari erreparatu dio Zahirak. Laurak eta laurdeneko errezuen ordua da; arratsaldeko bigarren otoitzaldia, eguneko laugarrena.

         — Otoitz egin behar duzu? —ospa egiteko tenorea heldu zaidalakoan nago.

         — Baina aurretik eskuak, orkatilak, burua eta lepoa garbitu beharra dauzkat, eskua ukitu didazulako.

         — Eskua eman dizudalako dena garbitu behar? —argazkiekin batera bostekoa ere eman diodala akordatu naiz.

         — Islamak hala eskatzen digu.

         — Barkatu, orduan.

         — Lasai, nire senarrak ukituz gero ere garbitu egin beharko nituzkeen. Aitak edo nebek bakarrik uki nazakete gizonen artean.

         Ea berriro noiz ikusiko galdetu diogu elkarri, alde egiteko asmoa agertu diodanean.

         — Igandean banoa nire herrira. Helbideren bat bazenu, hurrengo urteren batean itzultzen naizenean bisitatuko zintuzket.

         — Ez daukat batere, ez dakit denda hauetan noiz arte izango garen. Hurrengo urteetan hemen ez izatea espero dut!

         — Uhala! —erantzun diot broman, agur tristeari kontra egiteko—. Bostekoa eman diezazuket? —badakit baietz.

         — Bestela ere garbitu egin behar ditut!

         Nik ez ditut garbituko, Zahira.