Marra berdea

Kibbutz-eko jangelan isil-deiak entzun ditugunean begitartea okertu eta ezpainak zimurtu ditu Soniak. Ostiral gaua da, sabbath-a hasi da beraz, eta gazteek otoitz egin nahi dute afaldu aurretik. Baina Megido kibbutza, kibbutz gehienak bezala, laikoa da oso.

         — Segi dezagun hizketan. Horixe besterik ez genuen behar! Haiek errezatzeko guk hitzik egin ezin!

         Baina gazteek, hogeita hamar bat mahai luze batean, ez dute etsi. Altxa ere egin dira hiruzpalau, atzamar bizkorra ezpainetara eramanez atzera isiltasuna erregutzeko. Asko isilarazi dituzte, baina nire mahaikiderik ez.

         — Joan daitezela kanpora isiltasuna nahi badute —Mario ados dago Sonia arrebarekin.

         — Jantoki honetan ez da sekula errezatu!

         Isiltasun erabatekoa lortu gabe ere hasi egin dira gazteak. Kippa beltza duena dute gidari, eta Tora eskuan dute bakarren batzuek. Otoitzari nola-hala jarraitzen diote gehienek.

         — Kibbutzera bisitan etorritako frantziarrak dira —azaldu dit Soniak—. Bertakoak ez dituzu jangelan errezatzen ikusiko.

         Otoitz apalaren ondotik kantu ozena etorri denean piztu da kalapita. Eserlekutik altxa gabe burua atzera jiratuta zuzendu zaie Sonia frantziar gazteei:

         — Aizue! Errespetu pixka bat! Isilago abestu ezazue.

         — Sabbatha da! —ozen, gazte batek.

         — Eta?

         Bizkarra eman die Soniak, berriro guri begira.

         — Ez du zentzurik. Afaltzen ari diren jakiak ere ezingo lituzkete jan, arau erlijiosoei jarraituta.

         Azpilari begiratu diot: ez dago txerrikirik; barazki-zopa eta txahal-haragia saltsan arrozarekin. Horixe dugu afaltzeko denok kibbutzeko jantokian.

         — Ez da kosher janaria. Judu erlijiosoek ezin dituzte zenbait jaki nahasi, eta jangai pila bat aparteko eltzetan egin behar dituzte. Ez duzu kosher jatetxerik ezagutu Jerusalemen?

         Jerusalemdik urrun gaude, Megidon, Israelen eta Zisjordaniaren arteko iparraldeko mugaren ondo-ondoan, Israelgo Estatuaren barruan. Antzinako arkeologi aztarna garrantzitsuengatik da ezaguna Megido munduan. Bertako espetxe handian ehundaka preso palestinar egon direlako, eta oraindik daudelako, da ezaguna Megido palestinarren artean. Baina ez aztarnek ez kartzelak ekarri naute hona: holokaustotik ihesi etorritako hirurogei judu poloniarrek Lajun herri palestinarraren hondarren gainean 1949an sortutako komunitate sozialista, kibbutza, ezagutzera etorri naiz.

         Urbanizazio aberatsaren itxura du Megidok. Oinezkoen bideek hamaika puskatan zatitzen duen berdegune handia da kibbutza. Palestinako lurraren gorrira ohitzen hasi diren begioi atsedena ematen die kibbutzaren berde hezeak.

         Berdin-berdinak dira etxebizitza guztiak, familibakarrak deritzotenak, eta lorategidunak. Umeentzako zabuak dituzte han eta hemen, eta igerilekua ere bada kibbutzaren erdian, bisitarientzako hoteltxo txukunetik oso hurbil. Hortxe hartu dut ostatu.

         Hirurehun lagun bizi dira kibbutzean. Gehienek bertan egiten dute lan, eta hilero soldata bera jasotzen dute guzti-guztiek: 700 xekel (30.000 pezeta hor nonbait). Hasierako urteetan nekazaritzak ematen zuenetik bizi ziren, eta gaur egun bitxitegi fabrika da diru eta lanpostu iturri nagusia. Batzuek kibbutzetik at egiten dute beharra, baina kanpoan irabazitako soldata osoa komunitateari eman eta 700 xekel jasotzen dituzte hileroko gastuetarako.

         Dirutan eskuratzen ez dutena zerbitzutan jasotzen dute, ordea. Jantokian ia doan egiten dituzte otordu guztiak, auzolanean arropa garbitu, lisatu eta, behar izanez gero, josi egiten diete, hogei auto ditu komunitateak behar duenak noiznahi erabiltzeko, ikasketa guztiak —unibertsitatea barne— kibbutzak ordaintzen ditu, osasun zerbitzu guztiak ere bai... Komunismoa bizi dute, Israel kapitalistaren barruan.

         — Alderdi laborista baino ezkerrago dagoen Meretz alderdiari ematen diogu botoa gehienok, baina kibbutzeko hautestontzietan alderdi erlijiosoentzat eta Likudentzako botoak ere agertu izan dira. Nolanahi ere, kibbutzeko kide ez diren batzuek ere gure leku berean bozkatzen dutenez, ezin jakin guretakoak diren edo kanpokoak —kikara kafez betetzen didan bitartean mintzo zait Mario.

         — Alderdi erlijiosoentzako botoak kanpotik etorriko ziren, soldaduak seguruenik, baina ni seguru nago gure auzoak, Estherrek, Likudi ematen diola botoa. Beldurrak airean bizi da, arabiarrek eraso noiz egingo zain. Segurtasuna nahi du. Soldaduak, Polizia.

         Zisjordaniako muga, marra berdea, bost kilometrora du Megidok. Halaxe daude kibbutz asko, 1948ko gerraren ostean ezarritako muga defendatzeko eratu baitzen orduan kibbutz andana bat, mugaren ertzean segurtasun-lerroa osatuz. Gaur egun ere, Israelgo Armadak soldadu bat jartzen du egunero sarrerako langa metalikoaren ondoan, zaindari lanak egin ditzan. Kibbutzeko kideek, txandaka, bikotea egiten dute soldaduarekin. Egunez irekita egon ohi da langa, baina iluntzetik aurrera ez. Zaintza egiten ari direnen baimena behar da sartzeko eta irteteko.

         — Nik ere soldaduak nahi ditut —dio Mariok—. Inguruan zenbat eta soldadu gehiago, orduan eta lasaiago ni.

         Jerusalemgo autobus geltoki nagusiarekin gogoratu naiz. Bizkarrean asaltorako fusil bana zeramaten soldaduak —gizaseme nahiz emakume— baino ez zebiltzan inguruan. Megidora gerturatu nauen autobusaren barruan ere mordoska zetorren, eta zibil askok ere arma agerian zekarten.

         — Harrigarria egiten zait kalean-eta hainbeste soldadu armatu ikustea. Ez nago ohitua eta, egia esan, urduri jartzen nau. Autobusean, zibil jantziko batek gerrian zuen pistolari begira etorri naiz bide osoan, begiak apartatu ezinik.

         — Ni ere ez naute lasaitzen soldaduek, baina uler iezaiozu nire nebari: soldadua da.

         Gazte aspaldi izandakoa da Mario, berrogei urtetik gora baditu lepoan, baina gizonezko guztiek bezala, gaztaroan hiru urteko soldadutza bete zuenetik urtero hilabeteko zerbitzua egiten ari da Armadan. 51 urte betetzean utziko dio erreserbako soldadu izateari. Emakumeek ere egiten dute soldadutza, urte t'erdikoa, baina erreserbako zerbitzurik ez gero.

         — Soniari ere ulertu egin behar zaio, alaba intsumisoa irten zaio-eta —ezpainak okertuz barre txikia egin du Mariok, arrebari zeharka behatuz.

         — Oso intsumiso gutxi dira hemen, eta oso gaizki hartuak. Nire alabak uko egin zion soldadutzari, eta azkenean kibbutza utzi behar izan zuen, komunitateak onartzen ez zuelako. Ez dakizu Armadak gure gizartean, kibbutzetan bereziki, zer garrantzi duen! Nablusen atzo gertatuaren berri baduzu?

         Labanaz eraso egin zien palestinarra tiroz hil zutela bi soldaduk irakurria nago egunkarian.

         — Gure kibbutzekoa da bi soldadu horietako bat. Heroia hemengo jendearentzat.

         — Irakurri dudanagatik, badirudi palestinarra hil beste irtenbiderik bazutela soldaduek —eztabaida pizten saiatzera ausartu naiz—. Soldadu batek palestinarra ostikoka mendean hartu zuela dio egunkariak, eta ondoren tirokatu zuela besteak.

         — Hala dirudi, baina aitortu behar dut neronek ere ulertu egiten dudala soldaduaren jokaera. Izuaren izuz honela erreakzionatzea normala da.

         Harritu egin nau Sonia soldaduaren aldera lerratzea. Mariok ez. Soldadua da, israeldar gehienak bezala. Haurrak eta agureak salbu, zibilik ez da Israelgo gizasemeen artean.

         — Arauak oso zorrotzak dira Armadan, armen erabilerari dagokionez. Inork tiro egiten badizu eta kale egin, zuk ezin duzu hiltzera tirokatu. Aurreneko tiroa gora egin behar duzu, gaztigu gisa, gero hanketara, eta ondoren bakarrik tira dezakezu gorputzera.

         Ezkertiar bezain sionista dira kibbuztarrak, eta sionismoak Israelen defentsa esan nahi du. Kibbutzak beti nabarmendu dira defentsa lanetan, Israelgo Armadan. Israeldarren artean %3 baino ez da bizi kibbutzetan, baina azken mende erdian herri arabiarrekin izan dituzten gerretan (Estatuaren sorrerakoa 1948an, Sei Egunekoa 1967an, Jom Kippur 1973an eta Libanokoa 1982an) hil diren soldadu israeldarren laurdenak kibbutzetakoak izan dira.

         Militarrei buruz ari ginela, gerri buelta ederreko gizontxoa eseri da Soniaren aldamenean. Ayalon da.

         — Daniel zen Argentinatik etorri zenean, baina izen berria hartu zuen hemen eta hori baino ez du erabiltzen —azaldu dit Soniak, Ayalonek buruarekin baietz egiten duen bitartean—. Mariok berak ere izen berria hartu zuen etorri zenean! Moshe. Baina izen zaharrez deitzen diogu denok.

         — Ia denok. Armadan Moshe esaten didate.

         — Zergatik izena aldatu, Mario?

         Duda egin du, nire galderari erantzun aurretik.

         — Israeldarrago izateko.

         Soniak eta Mariok hebreeraz egiten dute elkarrekin, Txilen sortutako neba-arrebak diren arren. Txekoslovakiakoak zituzten gurasoak, beste judu asko bezala Mundu Gerrarekin batera Hegoameriketara ihes eginak. Hogeita hamar urte geroago, baina, berriro jazarpena: Hitlerri ihes egindako aitak ezin izan zion Pinocheti alde egin. Hobi komun batean aurkitu berri dute haren gorpua, desagertu eta hainbat urtera. Aita hilda, seme-alabek hanka egin behar izan zuten: Txekoslovakiara nahi zuen Soniak, baina ez zioten sartzen utzi; Israel zen beste aukera.

         — Baina zu ez zara sionista, Mario —eztenkada eman dio Ayalonek—. Ni, bai.

         — Nik ez dakit banaizen, baina zu seguru zaude bazarela? Gu ez gara erlijiosoak. Eta nik ez daukat zerikusirik aitzindari poloniarrekin. Non dago orduan gure arteko lotura? Zerk egiten gaitu herri?

         — Ez da erlijioa, baina tradizio erlijiosoak batzen gaitu. Herri bat osatzen dugun sentimendua, eta elkarrekin komunitatea osatzeko nahia. Mundu guztiko juduak gure arbasoen lurrera etortzea da nire ideala. Pertsonaren errealizazioa Israelera bizitzera etortzea da.

         — Israelen bizitzea izango da ideala Ayalon, baina bizitoki ideala Euskal Herria —ur handitan igeri egiteko gogo handirik ez du gure herrian egona den Soniak—. Ederra benetan! Eguraldi eguzkitsua dute udan, baina eguzkiak ez du erretzen. Eta itsasoko ura ez da Tiberiadeskoa bezain beroa, ezta Txilekoa bezain hotza ere.

         — Ideala! —egin du oihu Ayalonek.

         — Erratu egin zineten! —adarra jotzeko makina piztu zait—. Sion Euskal Herrian dago!

         — Hala beharko du! —jarraitu dio txantxari Mariok—. Nik beti esan dut: lurralde lehor eta bero hau baldin bada Jainkoaren lurralde aukeratua, ez dut pentsatu ere egin nahi nolakoak diren ez-aukeratuak!

Espetxeari argazkia atera nahi diot —debekatua beti desiratua—, eta bizpahiru kilometro egin ditut kibbutzetik oinez, asfalto lehorrean eguerdiko bero sapan. Gainean arantzadun alanbrea duen hesiak inguratzen du presoen eremu zabal eta lehorra, basamortuaren kolorekoa, eta kanpin-denda moduko batzuk ageri dira urrutira. Sarrera nagusian, jakina, militarrak daude.

         Hesia inguratuz pasieran abiatu naiz, argazkitarako ikusmira aproposaren bila, baina leku egokian nengoela uste izan dudanean soldadu bat agertu da, nik ez dakit nondik, Uzi subfusila sorbaldan zintzilik. Inozentearena egitea onena.

         — Hau kartzela da, ezta?

         — Zer iruditzen zaizu zuri?

         — Argazkia atera dezaket?

         — Arazorik nahi ez baduzu, ez ezazu bakar bat ere atera. Debekatua dago erabat.

         — Ongi da —ez naiz mugitu; bera ere ez—. Hango denda haietan daude presoak?

         — Presoak oso ondo bizi dira, janari ona dute. Aire egokitua badute, eta ping-pong mahaiak ere bai.

         Jamal Tawil, Al Bireh-ko ikastetxe islamiko bateko 35 urteko zuzendaria, hiru seme-alabaren aita, ping-pongean jokatzen imajinatzen ahalegindu naiz. 16 hilabete egin berri ditu hemen, Megidoko espetxean, joan den hilean, uztailean, askatu duten arte. Jamalek egin zidan kontakizunean ez dut ping-pong partidarik irudikatzen.

         «Gure egoera salatzeko oihu eginez protestaka ari ginela, gasekin eraso ziguten. Orduan zerbait erre genuen gure sekzioaren atean eta, erantzuna hain bortitza izan zen, zazpi denda kiskali zituztela. Gu denda horietan bizi ginen! Gasek zauritutakoak denda barruan artatzen ari ginela erre zituzten dendak! Jainkoari eskerrak bizirik atera ginen denok. Gure Jainkoagatik ez balitz, denak hilda geundeke. Hori joan den martxoan izan zen.

         »Megidoko presondegi barruan egindako hilabeteotan horrelako asko jasan nituen, baina garratzena lehenengo sei hilabeteak bete ondoren libre utzi nindutenekoa izan zen. Ni bezalako preso administratiboak akusaziorik gabe giltzaperatzen dituzte, "segurtasun arrazoiengatik", urte erdirako, eta epe horren ondoren, edo kalera zoaz, edo zigorra berritzen dizute. Azalpenik eman gabe. Lehenengo sei hilabeteak egin ondoren libre utziko nindutela esan zidaten eta, izan ere, espetxeko atean utzi ninduten, aske. "Zoaz etxera". Autobusa hartzera nindoala, Poliziak atxilotu eta berriro barrura! "Zer egin dut bost minutu hauetan?", galdetzen nien. Bost minutu! Oso latza da hori. Etxekoak zain nituen Al Bireh-n: seme-alabak, emaztea, ama, anai-arrebak.... Errepideari begira zeuden, eta auto bat begiztatzen zuten bakoitzean, "badator Jamal!". Eta hurrengoa zetorrenean, "badator Jamal!", berriro. Baina iluntzeko zazpietan erabaki zuten: "Jamal ez dator. Beharbada bihar", pentsatu zuten. Beste hamar hilabete egin nituen Megidoko infernuan.

         »Orain aske naiz, baina ez dakit zer dela eta naizen aske. Ez dakit berriro atxilotu nahi nauten ere. Agian hiru ordu barru etorriko dira.

         »Ez da justua, baina ulertzen dut, gure etsaiak direla badakidalako. Zauritu egingo gaituzte, atxilotu egingo gaituzte, torturatu egingo gaituzte, hil egingo gaituzte, denetik egingo digute. Badakit. Egin dezakete. Ni neu torturatu ninduten preso hartu nindutenean. Onartzen dut, ez da gogorra niretzat, badakidalako gure etsaiak direla. Kartzelara joan behar badut, joango naiz. Arrazoirik gabe? Arrazoirik gabe. Epaiketarik gabe? Epaiketarik gabe. Akusaziorik gabe? Akusaziorik gabe.

         »Baina umeak daude. Ez dira ari gure aurka borrokatzen, gure umeen aurka baizik. Duela egun gutxi bi auto militar etxe ondoan geratu ziren eta 4 urteko alabak nire izterra bere bi besotxoekin bilduz oratu zidan, estu, eta oihuka hasi zen: "Ez eraman nire aita! Ez eraman nire aita!". Ez ninduten eraman, baina alabatxoak bazekien agian eramango nindutela. Gure seme-alabek badakite zer gertatzen ari den gurekin; eta hori ez da ona juduen etorkizunerako. Inori axola bazaio juduen etorkizuna, gaztigatu behar die ez gaitzatela horrela tratatu, luzera euren kalterako izango da eta.

         »3.500 palestinar daude preso Israelgo espetxeetan. Pentsa zenbat seme-alaba denen artean! Eta horietako 300 preso administratiboak dira, preso zergatik dauden ez dakitenak, noiz etxeratuko diren ez dakitenak. Neuk ere mila aldiz galdetu nien: "Zergatik naukazue preso?". Beti erantzun bera: "Sekretua da. Segurtasun arrazoiak".

         »Segurtasun arrazoiak? Nik baditut nire iritziak, baina ez naiz inongo mugimenduko kide. Egia da preso administratibo gehienak Osloko akordioen aurka gaudela, Oslo oso gogorra baita irensteko, eta garbi dago ni akordioen aurka egoteak zerikusia duela nire atxilotzearekin. Baina nik ez al dut eskubiderik Osloko akordioen aurka egoteko? Netanyahu bera ere aurka dago eta!».

         Argazki eskas batzuk atera dizkiot presondegia inguratzen duten hesiei, ping-ponga aipatu didan soldaduak alde egin duenean.

Ruth eta Joseph-ek telebista, bideo eta musika-aparailuak dituzte etxean. Orain mende erdi Megidora heldu zirenean, ezer ez zegoen orain etxea duten lurrean. Lajun herri arabiarraren hondakinak baino ez. Hegazkin israeldarrek suntsitutako herriaren hondarrak. Eta inguruetako muinoetan, Irak-eko Armadako soldaduak. Gerra zen.

         Kibbutzaren aitzindarietakoa da Ruth, eta komunitatea sortu eta urte gutxira bertaratua Joseph. Bide paraleloak egin zituzten, Megidoko kibbutzean bat egin eta ezkondu ziren arte.

         Ruthek, Megido kibbutza eratu zuten beste hirurogei judu poloniarrek bezala, II. Mundu Gerran holokaustotik onik irten ondoren jo zuen Palestinako lurretara, artean Israel sortu gabe zegoela. Jaioterrian, Poloniako Czestochowan, harrapatu zuen nazien inbasioak 11 urte zituela, eta hango ghettoan eduki zuten gerrak iraun zuen urteetan. Naziek aita-amak nola eraman zizkioten ikusi zuen, eta betirako galdu zituela konturatu. Ruthek sarritan gainditu behar izan zituen naziek juduen artean egiten zituzten "selekzioak", bizirik segiko zutenen eta gas ganberan amaituko zutenen arteko hautaketa beldurgarriak. 1945eko urtarrilean errusiarrek Polonia liberatu zutenean Czestochowako Hasag lan-esparruan zegoen Ruth.

         Amerikarrek liberatutako Mathaussen kontzentrazio esparruan zegoen, aldiz, Joseph txekiar gaztea. Gurasoek, ordurako, Auschwitzen galdua zuten bizia. Ruth eta Joseph bizirik eta aske zeuden gerraren akaberan, baina bakarrik, beste milaka haur judutar bezala. Nora joanik ez.

         — Inor ez nuen herrian eta juduok Europan lekurik ez geneukan —dio Ruthek, egongelako besaulkietako batean eserita—. Irtenbidea gure antzinako lurrera itzultzea zen.

         — Eta horretarako bidea erakunde juduetara biltzea. Israelerako emigrazioa prestatzen ari ziren erakundeak ziren gure babes bakarra —ozen hitz egiten digu Josephek, Sonia eta biok ondo-ondoan eserita gauden arren.

         1946an heldu ziren Palestinara, bakoitza bere kasa, 17 urterekin Ruth eta 21ekin Joseph. Bidea ez zen hesi eta langarik gabea izan. Erresuma Batuaren agindupean zegoen Palestina eta inmigrazioa mugatua zegoen: 80.000 judu etor zitezkeen Palestinara urtero.

         — Legez kanpo etorri nintzen. Joseph ere bai. Gure erakundeak ontzi batzuk erosi zituen, merkeak eta txarrak. Marseillan hartu genuen ontzia...

         — Guk Genoan, Italian.

         —...oso baldintza eskasetan: 750 lagun etorri ginen ontzi kaskar batean, sardinak bezala, bakoitzarentzat 40 zentrimetro genituela.

         Britainiarrek Palestinako kontzentrazio esparru batera eraman zituzten Ruth eta berarekin etorritakoak, baina zazpi egun baino ez zituzten egin han. Tel Avivera joan zen, kibbutzera lanera joan aurretik prestakuntza ikastaroak egitera. Lehendik sortua zegoen kibbutz batera joan ziren aurrena, kibbutzen mugimendua koordinatzen zuen erakundeak Megidokoa eratzea agindu zien arte. 1948ko gerra bukatu eta berehala heldu ziren Lajun herri palestinarra izan zenaren lurretara. Inguruko muinoetan soldadu irakiarrak talaian zeuden oraindik.

         — Armistizioa 1949ko urtarrilean sinatu zen eta otsailean kibbutza ezarri genuen. Erdi nekazari eta erdi soldadu ginen. Muga defendatzea gure lana zen, Armada ez baitzen heltzen muga osoa zaintzera.

         — Horregatik daude kibbutz gehienak mugan zehar! —Josephek erraz kentzen dio hitza emazteari—. Kibbutza dagoen lekuan baldin badago, helburu militarrengatik da.

         — Laborariak ginen baina gerrarako ere prestatuta geunden. Entrenatuta eta armatuta. Lubakiak egin genituen, eta alanbrezko hesiez inguratu gure lurra. Baina armistizioa ez zen hautsi, eta irakiarrek alde egin zuten, eraso egin gabe.

         Goian zerua eta behean lurra, besterik ez zuten kibbutzeko lehenengo bizilagunek, hirurogei gazte poloniarrek. Egurrezko etxolak eraiki eta barazkiak lantzen hasi ziren. Armadak sos batzuk ematen zizkion kibbutzari mugazain egiten zuen lanagatik, eta kibbutz zaharrago batek behi bat oparitu zienean abeltzain ere bilakatu ziren. Bazkaritan arrautza erdi bana jaten hasi ziren oilaskoak hazten hasi zirenean.

         Bizimodua gogorra izaki, bi urteren buruan batzuek utzi egin zuten erkidegoa, eta kibbutzen erakundeak hogei poloniar gehiago bidali zituen. Jerusalemgo jendea ere bai gero, sabra-k —Israelen jaiotako juduak; kaktusa, hebreeraz—. Bi urte geroago Mexikotik etorri ziren familia batzuk, eta Libanotik. Joseph txekiarra bere kabuz heldu zen, kibbutz batetik bestera ibili ondoren. Kontraste handiko komunitate bihurtzen ari zen Megido.

         — Hebreera zen hizkuntza komuna. Ni hebreeraren jabe etorri nintzen Israelera, Polonian eskola juduan ikasia bainuen, baina askok ez zekiten. Gazteek eskolan ikasten zuten, baina helduek, lanagatik, nahikoa astirik ez eta ez zuten behar bezala ikasi; hitzari hitza erantsi ezinik aritu dira batzuk urtetan. Ongi ala gaizki, ordea, jendea berehala hasi zen hebreeraz mintzatzen. Askorentzat ama-hizkuntza ez, alaba-hizkuntza izan da hebreera, euren umeengandik ikasi baitute.

         — Baina mexikarrak etorri zirenean, eta gero txiletarrak... —Soniari begiratu dio Josephek—. Oraindik espainolez hitz egiten dute!

         Asean eta betean ez dira bizi Joseph eta Ruth, baina ezeren faltan ez direla ematen du. Telebista, bideoa, musika-aparailua... eta, lehen ez bezala, sukalde txikia ere bai, jantoki kolektibora joan beharrean janaria eurek prestatu nahi dutenerako. Automobilik ez dute atarian. Kibbutzean inork ez du ibilgailurik, nahiz eta autoa erostea debekatzen zien araua bertan behera utzi berria duten. Hilean 30.000 pezeta jasota nekez erosiko dute inoiz autoa. Aski dute komunitatekoekin. Kibbutzeko arau kolektibisten indarrarekin harrituta nagoela aitortu diet.

         — Ba hau ez da ezer, garai batekoaren aldean. Komunismoa genuen lehen —harro ari da Joseph—. Ez zen Errusiako komunismoa, komunismo hutsa baizik, berdintasun osoa. Eta dena demokraziaz erabakitzen genuen, botoen bitartez, larunbat gaueroko asanbleatan. Legea garbia zen: bakoitzak norbere ahalmenen arabera ematen du, eta kibbutzak eman diezaiokeena jasotzen du. Aberatsa izan zintezke, edo txiroa. Gu txiroak ginen, kibbutza txiroa zelako.

         — Jantziak ere ez ziren norberarenak. Astero arropa zikina garbitegira eraman eta garbia jasotzen zenuen, baina ez norberaren arropa, kibbutzekoa baizik. Ez zegoen jabego pribaturik.

         — Eta haurrak. Bazen arau bat haurrekin...

         Bide erdian gelditu da Ruth, eta orain arte entzule hutsa izandako Soniak hartu du hitza.

         — Jaio orduko Haurren Etxera eramaten zen umea, soldadutzarako garaia heldu bitartean han hazi eta hezi zedin. Duela gutxi arteko araua izan da. Eta egunero, arratsalde-iluntzean, haurrek hiru bat ordu egiten zituzten gurasoekin. Gauez, erremediorik gabe, umeek Haurren Etxera joan behar zuten. Ni kibbutzera heldu nintzenean jaio berria neukan alaba, eta aukera izan nuen hasieran etxean edukitzeko, pixkanaka ohitzen joan zedin. Haurra ohitzeko zela nioen, baina uste dut ni ohitzeko zela. Gero, Haurren Etxera joaten hasi zenean, gauez esna pasatzen nituen orduak. Katuaren marrakak entzun eta alabaren negarra zela uste izaten nuen.

         Hasieran gela bakarra zuen familia bakoitzak, egurrezko barraketan. Gero etxeak eraiki zituzten, eta estreinako altzariak heldu ziren, denentzat berdinak.

         — Eta baten batek zerbait berezia nahi bazuen, ezinezkoa! —algaran lehertu da Ruth.

         — Niretzako etxea eraiki zutenean—dio Soniak—, beste etxeen berdin-berdina egin zuten. Sukaldea eta egongela leiho batek bereizten zituen, eta nik ate irristatzaile bat jarri nahi nuen. Asanbleak ez zuen onartu! Horrela hasiz gero, ezberdintasunak sortuko zirela gure artean!

         — Beste batek apartamentua gorri eta beltz pintatu nahi zuen —Ruth barre zoroan hasi da, senarraren hitzei buruarekin baietz egiten dion bitartean—: sabaia beltz eta hormak gorri. Asanblean eztabaidatu genuen! Eta ezetz esan genion!

         — Indibidualismorik ez! Berdintasun osoa!

Megidotik Jerusalemerako autobusean natorrela, kibbutzean izandako solasaldietan 1948an Lajun herria izandakotik ihes egindako palestinarrak aipatu ere ez ditugula egin ohartu naiz.