11

Patua

        Bihotz bi. Gerrako kronikak-eko Samuelek garbi dauka: «Patua idatzirik dago». Entziklopedistak, berriz, atsegin du «gizakiaren patua aukera desberdinen artean zintzilik ikustea. Hori zait laket istorioak entzun edo irakurtzen ditudanean, kontakizun den gertakizuna, hosto haizeratu baten eragin hutsaz, beste era oso desberdin batean gerta zitekeela pentsatzea. Eman dezagun kalea gurutzatzerakoan autoak harrapatuta hiltzen den norbait. Gizon bat. Gurutzatzeko zegoela, platanondo hosto baten jauste geldoak hartu dio gogoa. Demagun lau segundo, 'hosto hilak hondartzan biltzen dira, eta gogoan dut kantatzen zenidan kanta' pentsatzeko adina denbora. Edo gutxiago, ahapeka 'udazkena jada' esateko. Hosto ihartua ez jaustera, gizonak lau edo bost segundo lehenago gurutzatuko zukeen kalea, eta patuak beste historia baten eskutik bideratuko, auskalo nora».

        Saizarbitoriaren obrako protagonisten patuak andrearekin behar bezala ezin bildua agintzen du funtsean. Baina badira patuaren beste agerpen mota bi: batetik, orain egindako hanka sartze batek hurrengo belaunaldiak marka ditzake, patu makurra ezarriko die. Ez soilik gerraosteak luzeagoak direlako gerrak berak baino, gerra zauriak sendatzea belaunaldiz belaunaldi geroratzen delako; gainera, hanka sartze «pribatuak» ere, familia barrukoak, hurrengo belaunaldietara luzatzen ohi dira, ondorengoei etsipena ezarririk. Oso grekoa da patuari buruzko ikuspuntu hau: Ediporen aita Laioren gaztetako biolazio batek ekarri zion malura Ediporen familiako hainbat belaunaldiri (Antigona Ediporen alaba da).

        Horrenbestez, Saizarbitoriaren etika ez da orainaldira mugatzen, ezta salbabide pertsonalera ere. Orain dagigunak hurrengo belaunaldiak baldintzatuko dituenez, ekin aurretik gure ekintzak berrehun urte barruko gizakiei zer ekarriko dien ere kontuan hartu behar. Hortik datoz Martutene-ko kezka ekologistak.

        Bestetik, Ene Jesus-en ageri den amaren profezia madarikatua dugu, protagonistak bere egina, bigarren atalean aipatua, baina patuari loturik berraztertu beharrekoa.

        Ene Jesus-eko protagonistak, Saizarbitoriaren hitzetan, «aurrea hartu dio bere patuari, ez baitu hura garaitzeko beste biderik ikusi, eta uko egin dio ezein mugimenduri, oraindik ere oinetako behatz lodiak mugitzeko gauza dela egiaztatzeko ez bada, eta aldez aurretik jarritako ordutegi baten arabera egiten du egiaztapen hori, patua oraindik ez dela agertu frogaturik horrela».

        Saizarbitoria nobelak idatziz ahalegintzen da iraganeko oinazea arintzen; oroimenaren eta irudimenaren jolasa bizitza eramangarriago egiteko darabil. Aldiz, Ene Jesus-en protagonista hautsi egin da amaren itolarriaren eta iraganeko traumen pean. Ezin du errealitatea bere egin, ezin gertakizunen oroitzapenak bere gain hartu, eta irudimenaren bidez oroitzapenok asmamen jolas bilakarazten ditu. Era ilun eta defentsazkoan darabil irudimena, jasangaitza leundu egiten baita behin irudi bihurturikoan. Oroitzapen traumatikoak asmazio direla irudikatuz gero, irudimenaren jolas bihurtuz gero, orduan eramangarriago egiten zaigu haien izaera terrorista, giza oreka egongaitzaren hausle.

        Traumaren muina, berez, ezin da doitasunez adierazi. Ene Jesus-en protagonistak asmatutako kontakizun bateko pasarte bihurtu nahiko du errealitate traumatiko horren oroitzapen itzela, horrela samurragoa izango zaiolakoan aurrera egitea.

        Ordaindu beharrekoa ez da makala: errealitatearekin haustura, eromena, irudikatua eta errealitatea bereizi ezina, irudimena errealitatean filtro barik sartzea eta alderantziz. Arimaren egoera honetan ez dago etikarik, ez dago aukera desberdinen artean erabakitzerik. Eroa ez da libre, patuaren menpe dago erabat. Gure kasuan, amak agindutako patuaren menpe.

        Amak ziotson protagonistari, honen oinak seinalatuz: «Aitak bezala bukatu behar duk». Aitak elbarri amaitu zuen, zangoak mugitu ezinik, arrantzalea baitzen eta porturen batean harrapatu zuen gaitza; semea, berriz, etxez etxe dabil saltzaile, aita portuz portu zebilen bezalaxe, emakumeak bakarrik dauden etxeetako txirrina jotzen du, eta, Mikel Hernandez Abaituaren interpretazioaren arabera, ama beldur da semeak ez ote duen aitak bezala bukatuko, andre horietako batek eritasun paralizatzaileren bat kutsatu eta hilik.

        Hori diotso semeari: aitak bezala amaituko duk, zangoak elbarriturik. Eta semeak, bere eromenean, amaren hitza bete gura du, eroetxeko kamastran dagoela hankak paraliza dakizkion itxaroten ari da eta nahi du, aitatxoren moduan, amatxok agindu bezala. Hor ez dago askatasunik, ez dago patua bete dadin itxarotea baino, kantiar etikaren ukazioa horrenbestez, ez baitago egia bilatzeko gogorik; aitzitik, kosta lain kosta nahi da egiazko gomuta lausotu.

        Etika batzuek, estoikoenak adibidez, patuaren onarpen lasaia dute helburu; aldiz, Saizarbitoriarentzat, etikak, izatekotan, patuari aurre egin behar dio, idatzirik dagoenari gailendu, inertzian txertatutakoa gainditu, natura ankerra zuzendu, eta horretan ez da batere grekoa.

PROLEPSIAK

        Hainbat xede erdiesten du Saizarbitoriak linealak ez diren denbora moldeak erabilirik. Besteak beste, patuaren ahala azpimarratzea. Denbora lineal hori zokoratzeko eleberrigileak darabiltzan prozeduren artean, Ur Apalategik, aurrerantzean naroro erabiliko dudan Ramon Saizarbitoria. L'autre écrivain basque argitaratu berrian, prolepsien eta analepsien baliatzea aipatzen du. Ulergarria da analepsiaren ugaltzea Saizarbitoriaren obran: oroimenean ardaztua denez, ez da harritzekoa flashbackaren sarritasuna: Ehun metro, Ene Jesus, Hamaika pauso, Martutene...

        Apalategiri benetan esanguratsua prolepsiaren maiztasuna iruditzen zaio Hamaika pauso-n, nola esplizitua hala inplizitua. Horrek zer adierazten ote duen, Apalategik aurkikuntza garrantzitsu bat egin du: Hamaika pauso-n prolepsia erabiltzen den aldiro, heriotza edo katastrofe bat iragartzeko da. Prolepsiak oroz lehen ezinbestekotasunaren ahala azpimarratuko luke, eta Abaituaren ahulezia eta ezina haren aurrean.

        Lehenbiziko paragrafoko lehenbiziko esaldia dugu Hamaika pauso-ko lehenbiziko prolepsia; Abaituaren suizidioa iragartzen dio irakurleari. «Herio-heroi» deritzo Juan Garziak Abaituari.

        Apalategik Sartreren zenbait ideiari lotzen dio eleberriko lehen esaldiak protagonistaren heriotza aurresate hori. Sartrek zioen bizitza ez dela patu bilakatzen hiltzeko unera arte. Gizakiak, azken segundora arte, beti baitu aukera, edo askatasuna, bere bizitzaren zentzua mutatzeko, oro harturiko bizialdiaren funtsari norabidea aldarazteko. Zentzu horretan, Hamaika pauso-k ez digu existentzia bat erakusten, baizik patu bat, hasieratik zaigunez gero protagonistaren amaiera ezagun. Heroiaren heriotza iragarriz, are gehiago aintzat harturik hautazko heriotza dela, Saizarbitoriak irakurleari kendu egiten dio Hamaika pauso irakurtzeko aukera Abaitua libre balitz bezala, hasieratik patu huts bilakaraziriko bizitza bat kontatzen baitigu. Ondorioz, kontakizunaren linealtasuna eta denbora objektiboa alferrikako bilakatuko lirateke, eleberriaren estetikarako kaltegarri. Hasieratik dakigunez amaieraren berri, eleberriak, Apalategik dioenez, Abaituaren patu hutsean nahi bezala nabigatu behar dezake, denboran aurrera joz, atzera, geruza kronologikoak nahi bezain laster edo astiro zeharkatuz, xehetasunak deskribatzeko orduan luzatuz, zenbait elementu gizenduz, hainbat pasadizo eta paragrafo errepikatuz... Apalategik azpimarratzen duenez, intrigak ez du inongo garrantzirik, amarru erretoriko baldartzat jotzen baita Hamaika pauso-n bertan, esplizituki. Egiaren mamiari hobeto antzematen dio Saizarbitoriak, intrigan zentratuta baino, linealtasunetik askatutako denboran eta oroimenean murgilduta. Eta murgiltze hori Abaituaren historia patu bilakarazteak ahalbidetzen dio.

GORDE NAZAZU LURPEAN

        Gorde nazazu lurpean-en dugu patuari buruzko gogoetarik aberatsena. Gudari zaharraren gerra galdua lehen narrazioko gudariaren zoria, eta hurrengo hiruretan «ni» dioenarena, txarra da. Emakumearekin ezin bat egitea erabaki duen zori txar hori gainditzeko aukera azken narrazioan zabaltzen da soilik, eta ez da aukera hutsa baizik, ez da mamitzen. Dena den, liburuaren amaierak liburu osoa iluntzen duen halabehar gaiztoa arintzeko aukera ez du itotzen.

        Gudaria eta Miren/puta, Juan Martin eta germaniarra/Eugenia/Victoria, zuzenbidean lizentziaduna eta Marga/Barbara, Entziklopedista eta Flora/Bioleta... ezin dira zinez bildu: hainbat era desberdinez elkar maite duten arren bada beti zerbait beren arteko harreman egiati, bare eta atsegina oztopatzen duena.

        Gorde nazazu lurpean-en lau ikuspuntu ageri dira funtsean patuaz: Gudari zaharraren gerra galdua-n patuak protagonista gainditu egiten du, gudariak erremediagaiztzat dauka, kanpoko indar ikaragarritzat, eta bera gehienez ere lantzean behin patuari erantzutera hel daiteke, patuaren mailan jartzera. Bizitzako abagune batzuetan pertsonak bere patuari jarraitzen jakin behar du. Edonola ere, gudariaren eta Miren baserritarraren arteko maitasuna Heinkel-en bonbardaketek akabatzen dute. Ondoren, putetxean, neskari larrua jo baino nahiagoko dio muinoia erakutsi.

        Ondoko hiru narrazioetan (Rossetti-ren obsesioa, Marcel Martinen aitatasun ukatua eta Bi bihotz, hilobi bat), patua protagonista/narratzailearen nortasunak barnebiltzen eta adierazten du: emakumearekin pozik batu ezina barruan darama, eta bere tentelkeriak erabakitzen du, bere kontzientzia ausikiak, neurosiak, nartzisismoak, egia adierazi ezinak edo garaiz kanpo adierazteak. Prozedura, bestalde, patu zital hori betearazten duena, patuari ihes egiteko protagonistaren ahalegina bera da, hain zuzen ere. Bagdadeko morroia heriori ihes egiten ahalegintzen denean bezala, edota Edipo orakuluaren igarpen goibelari: lehen begiratuan zoriari iskin egiteko aitzakia, mugimendua edo ekintza zirudienak zoritxarraren atzaparretara bultzatuko du ezinbestean erdialdeko hiru narrazioetako protagonista. Halabeharrari itzuri egiteko eginahalak berak erorarazten duela narratzailea emakumearekin ezin biltzea agintzen dion zoritxarraren putzuan, horrexek adierazten du patuaren ezinbestekotasuna.

        Gai hori hitzez hitz dago adierazia Rossetti-ren obsesioa-n: Victoriarekin biltzekotan Eugenia konkistatu zuen testua berreskuratzen itsutzeak aldentzen du preseski Juan Martin protagonista Victoriarengandik, eta zital du bihurtzen, Rossetti Siddalekin bezain. Juan Martinek nahi luke iragana, ahaztua, hila, orainera ekarri, berreskuratu, berpiztu eta erabili, orain maite duena biziarazteko eta bereganatzeko. Ordea, zoritxarreko patua saihestea xede egindako ahaleginak berak murgiltzen du behin betiko patuaren zurrunbiloaren begi beltzean. Siddalen hilobia ere baden Eugeniaren alutik behinola maitasuna piztu zuten eleak berreskuratzeko ahaleginak berak amaitzen du orain maite duen Victoriarekikoa osotoro zapuzten.

        Marcel Martinen aitatasun ukatua-n, narratzaileak, protagonistak, Abokatuak darama Marga emaztea Costello kontalariarengana, Marga bertan egoteak Costellori lagundu egingo diolakoan garbi adierazten zergatik zerion Martini protagonistak eskas duen fidagarritasuna, zergatik sinesten zion jende orok Martini besterik gabe, berari ez bezala, hartara kili-kolo dabiltzan Margarekiko harremanak bideratu eta sendotuko direlakoan. Baina horrelaxe bultzatuko du Marga Costelloren besoetara.

        Eta Bi bihotz, hilobi bat-en, azkenik, narratzaileak, Entziklopedistak, hilobi txukun bat erosten du, emazte Floraren aurrean atsegin izateko asmotan, honen aita Benitoren hezurrak merezi bezala lurperatzeko. Baina Benitoren hezurren ordez ezezagun batenak sartzera behartuta aurkitzen du bere burua, emazteari eta amaginarrebari deus esateke, noski. Ezker abertzaleko amaginarreba ere hil, eta Entziklopedistak Florari aitortuko dio bere amak aitaren ordez ezezagun bat duela alboan hilobian, eternitate osorako, eta asmazio hauxe emendatuko du: ezezaguna guardia zibila zen. Entziklopedistaren aitortza horiek ekarriko dute Floraren heriotza, eta honek ere guardia zibila izan litekeen baten konpainian amaituko du.

        Bestalde, Rossetti-ren obsesioa-n, Juan Martinek, bera maite duen Eugenia espainola mespretxatzen du, eta, aldiz, Juan Martinen beraren neurosiak eskuraezin bilakatzen dion Victoriaz, Europako donostiarraz, obsesionatzen da. Victoriarekin aurrera ezin egina, egia garaiz esateko ezgai izateak dakarkio. Aitzitik, Bi bihotz, hilobi bat-en egia gordinegi adierazteak hondatzen dio Florarekiko harremana. Narratzailea ez da gai egia onartu eta bere alde erabiltzeko. Orobat, bada berari maitasuna eskaintzen dion emakumearengan jasangaitz zaion zerbait: protagonistak berak arbuiatu edo ahaztu egiten ditu Eugenia, Barbara eta lehenbiziko Bioleta. Gorde nazazu lurpean baino lehen berdintsu darabiltzate gizonezkoek Gisèle, Egunero hasten delako-n eta Michèle Mannasé, Ehun metro-n; eta, gerora, Kandinskyren tradizioa-n Miren eta Martutene-n Lynn.

        Narratzailearentzat, gizakien artean badira mailak: bera baino gorago daude Marcel Martin eta Victoria, ulergaitzak zaizkion erreferentziak darabiltzate, bera baino askeagoak dira, zintzoagoak. Jende mota horrekin, nahi baina ezin. Liburu osoaren gainean itzal egiten du zeru goienetan ospaturiko Marcel Martinen eta Victoriaren arteko ezkontzak. Inbidiagarri zaizkio protagonistari, halaber, kontalari onak: Amiano, Joe Costello, Marcel Martin bera. Behar bezala maitatzea eta behar bezala kontatzea gauza bera baitira funtsean. Halatan, larregi oroitzea txarra bada ere, hobendunak, jeloskorrak eta mendekatiak erakutsi bezala, ahaztura osoa da gizakien artean heriotzaren mamitze garbiena. Freudek psikoanalistaren lana eta arkeologoarena parekatu zituen: arkeologoak kultura ahaztu edo hilak desehorzten dituen bezala, terapeuta ere oroimenetik zapaldurik edo erauzirik dena gogorarazten ahalegintzen da, sendakuntza helburu. Saizarbitoriak darakutsanez, ildo berean, literatura idazten tematzeak bizitza pitzatu dezakeen arren, literatur obra, emaitza, aitzitik, onuragarria izan liteke: literaturak berpizten baitu hildakoa, iragana orainera ekarriz, errepresioz ahaztua oroitaraziz eta biziberrituz, gordean zegoen heinean bizitza hondatzen zigun trauma desestali eta gure esku jarriz, bigarren ahazte oraingo honetan osasuntsu eta probetxos bat ahalbidetzearren.

        Rossetti-ren obsesioa-n bada literaturaz eta patuaz beste ikuspuntu bat, hirugarrena, zeinaren arabera testuren batek determinatzen baitu bizitza. Rossetti-ren obsesioa-n, zehazki, «Adio atsekabe» eleberri galdu eta ahaztuak zapuzten dio amodioa Juan Martini ezkututik. Emakumeekin elkartu ezina, halabeharrak agindua, hemen emakumeengana idazle ospez inguratuz konpontzen ahalegintzen da protagonista. Baina «Adio atsekabe» horrexek berak hautsiko du benetako bizitzan emakume erreal batekin polito biltzeko aukera, «Adio atsekabe»ko testu fazatiak oharkabean erabili eta ondorioz bertako eszenak errepikatzeko protagonistaren joerak hain oker ere. Bizitza hondatzen dion zabor bilakatzen zaio literatura.

        Asaba zaharren baratza azken narrazioan, aitzitik, zori gaiztoa gainditzeko bidea zabaldu egiten da, patua urpean gordez.

        Zeren desehorztea eta zoria loturik baitaude: gudariak bere berna desehortzi ezinak patuaren gaindiezina eta kanpokotasuna adierazten du. Erdiko hiru narrazioetako hezurrak desehortzi, ukitu eta erabili ahal izateak, berriz, patua norberaren esku jartzen du nolabait. Azkenik, hezurrak urpean gordetzeak, patuarekin harreman jasangarria hasteko bidea hedatzen du.

        Asaba zaharren baratza-k, izan ere, ezustean, nolabaiteko askatasuna erdiesteko aukera darakutsa, iraganaren peko morrontzatik askatzekoa. Spinozak bezala, Saizarbitoriak badaki sentimendu goibel bat ezin dela arrazoi hutsez gainditu, baizik eta gehienez ere sentimendu aktibo egoki batez ordeztu. Horrela, «zu zara nire aberria» diotso Polikarpok Bioletari. Trukatze orokor ikusgarri bat dago narrazio honetan, Kandinskyren tradizioa-koaren aurrekari: Sabine Bioleta bilakatzen da; Polikarpo Sabino eta gero berriro ere Polikarpo, orain Bioletaren bitartez bere izena aurrenekoz onartzen baitu; azkenik, iraganetik datorren aberri politikoa, Polikarporentzat itogarri, etorkizunera zabaltzen den hezur-haragizko aberri konkretu bihurtzen da, Bioleta, Flora abstrakturik gabeko lehen Bioleta zehatza, Polikarpo daramana Sabino Aranaren mamua Urdaibain gordetzera.

MUINOIA

        Saizarbitoriak zalantzak izan zituen, Gorde nazazu lurpean-en sartu ala ez Gudari zaharraren gerra galdua lehenbiziko narrazioa, askoz ere lehenago idatzia delako eta bestelako aldarte batek bizi duelako. Soilik hemen ez dira bat eta bera protagonista eta narratzailea. Eta gudari zaharra ez da iristen gerrak erauzi dion zangoa desehorztera. Hurrengo hiru narrazioetan, aldiz, desehorzketa lortuak ageri dira. Eta Asaba zaharren baratza-n, azkenik, desehortzirikoa urperatu egiten da.

        Baina ez zen erratu. Gainerako narrazioetako protagonistaren gurasoak ezagutarazten baitizkigu, narratzailearen genealogia hurbila. Gudari zaharra hasle bat da, abiarazle bat. Ezin izan zuen erdietsi Polikarpok agian inoiz lortuko duena: emakumearekin bildu, bere burua onartu eta orainaldian atseden hartzea. Gudariari Miren hil zioten legez, narratzaileak ere hil egin nahi izaten ditu bere emakumeak: Eugenia, Flora, Bioleta... Emakumeetan azkarrenak, Marga eta Victoria, ohartzen dira, eta ihes degiote. Gudariaren lilura Miren hilaren aurrean Rossettirena da, Lizzy Siddalen gorpua margotzean. Ama hila, andre hila. Hilobitik gorpuak desehorztea, jadanik maite ez den andrearen alutik testu zahar bat ateratzea, ideologia ahituak hitzez hitz errepikatzea... ongizatea eta bakea eragozten duten hainbat espetxe dira.

        Gorde nazazu lurpean maitasun hautsien segida bada, gudariaren eta Mirenen artekoak ematen dio hasiera segidari, eta narratzailearen eta beste emakumeen arteko amodioek errepikatu egiten dute hasiera lazgarri hura. Jakina, errepika baldin bada ere erroa, islaz isla maitasuna aldatzen doa, desberdina da. Dena den, narratzaileak ez daki nola iritsi emakumearengana, nola kontatu istorio bat, nola atseden hartu orainaldian. Iragan hilak eragozten dio oraina besarkatzea: behiala emakume bat konkistatzea ahalbidetu zion testuak, ideologia batek, gerrak, inertzia zurrunak. Narratzailearen hezte eta heltze prozesua aita idealizatzetik aitaren muinoia ikusi eta onartzera igarotzea baita funtsean, hori baita bide bakarra bere arimako muinoi propioekin batera bizi ahal izateko.

        Orainera iristeko ahalegin bat dago narrazio guztietan, iraganaren kateetatik askatzekoa. Bi bider iristen da narratzailea bere orainaz mintzatzera, azken bi narrazioetako bukaeretan: bata, emazte Flora hil ostean, sardina kiratseko erregresio batek joa, huts eginiko lur hartzea da; eta bigarrena, Asaba zaharren baratza-ren amaieran. Bertan oraina onargarri izatera heltzen da nolabait, edo orainaldia berreskuratu ahal izateko baldintzak jartzen ditu bederen, zabalik gelditzen baita emakumeengana hurbiltzen hasteko aukera.