Hita Ostatura bisita

 

(Plazara, 1986)

 

      Udaberri urrun hartan nerabe nintzen ni oraino. Hamabi urte nuen, nik uste. Hamahiru agian.

      Hamar bat egun bakantza izan genuen ikastetxean, eta ene gurasoek tarte hori nik Nafarroa aldean pasatzea erabaki zuten.

      Joan gara, beraz, Donostiatik Iruna. Eta han, tranbia itxura eta autobus zarata zeuzkan tren urdin, bitxi eta bagoibakar bat hartu dugu. Trenago zitzaidan niri, egia esan, Irungo geltokian hutsik, isilik eta bakarrik gelditu zen beltz hura; burdinbidean barrena zalapartaka, txistuka eta kea zeriolarik joaten baitzen hura, omen, baporezko makinatxoa aurretik, bere tximinia eta guzti.

      — Pero e´ste es ma´s moderno —azaldu zidaten—. Tiene motor Diesel.

      Eta neure muzina disimulatuz, neure kolkorako bakarrik esan nuen ahapeka: “Itzulerako hartuko dugu agian beste hori”.

      Eta Bidasoa ezkerrean utziz, ezagutzen ez nuen Igantziko Fonda Hita misteriotsu hartarantz abiatu ginen.

      Irun eta Pausu inguruak atzean utzi genituen, eta Biriatu koxkorra, ipuin herrixka gisa, ezkerraldeko mazelan agertu zitzaigun.

      Anartean Bidasoa ibaia leun eta baketsu topatu bagenuen ere, Endarlatsako kasernetara iristean aldatu bezala egin zen; handik aurrera, kilometro batzuetan zehar, ilunduz, harrondoa malkartsu bihurtuz, eta airea bera mehatxuz beteaz zihoalarik. Uraren isuria bera nahasi egin bide zen Nafarroako lurraldeetara sartzerakoan, Bidasoaren erditsuan gero eta maizago apar zuria eta arroka beltzak txandakatuz.

      Berako zelai zabala gurutzatu genuen orduan, eta halako batez, nik uste baino askoz lehenago, ezkerraldeko mendian behera amiltzen zirelarik, bizpahiru hoditzar distiratsu ikusi nituen; baita beroriei zegokien zentrala ere behereko aldean, kaminoaren ondo-ondoan. Eta berehalaxe etxe mordoxka bat, eta zubi bat, eta hantxe gelditu gure tren urdina.

      — Ventas de Yanci —entzun zen bazterretan.

      Korrika-korrika maletak trenetik jaitsi, eta ehun bat metroz burdinbidea ezkerrean utzi ondoren, Latsaren eta Bidasoaren gaineko bi zubiak pasa eta berehalaxe, etxaurrean, hitz bakar hauek irakurri nituen: Fonda Hita. Año 1951. Huraxe zen gurea!

      Gela bat eman ziguten gu hiruroi goiko estaian. Eta maletak eta fardelak hustu, eta jantziak eta gainerakoak gure amak taxutu ondoren, lehenengo ibilalditxoa egitera joan ginen ama-semeok.

      — Zer yabil, mutiko? —bota zidan, horrelakorik espero ez nuelarik, zubia gurutzatuz zetorren agure batek.

      Eta lotsatu bezala egin nintzen, ez bainion tutik konprenitu. Eta batera ahalkez eta amorruz, isilik geratu nintzen. Eta gauza bera nire anaia.

      Amak erantzun zion zerbait: euskaraz guk ez genekiela, edo horrelako zerbait.

      Maribi zeritzon etxeko alaba (orduan hamar hamaika urteko neskatila bipila) berehala egin zen gure adiskide. Eta oso azkar jarri gintuen gu, kaletar baldarrok, Igantziko jolasbideen jakinaren gainean.

      Kanabera bat zeukan ostatuan, eta arrantzan irakatsi zigun. Ibai ertzean txitxareak harrapatzen ikasi genuen, eta segidan amuan jartzen. Eta egunero-egunero, geltokitik goizeko trena pasatzen ikusi ondoren, Bidasoa gaineko zubira joan ohi ginen hiru neska-mutilok eta handik arrantza lanari patxadan ekiten.

      Berrizaun auzo hartan berde eta bare agertzen zitzaigun Bidasoa. Eta ez dakit nik goiz urrun haietan zertsu harrapatzen ote genuen. Zerbait harrapatzen genuela behintzat, bai: egunero arraintxoren bat edo biga. Zin egin diezazueket hau. Eta sekulako pozez eramaten genuen geure altxorra Hita Ostatura eguerdi irian.

      Hiru joan ohi ginela esan dut arestian; baina gaizki esan dut. Laurok joaten baikinen.

      Laugarren arrantzale ezkutua ostatuko “Pol” zakurra baitzen. Ehiza-zakur otzan horietako bat, munduan ezer edo inor otzanik baldin bada. Marroia zuen larrua bizkarrean, eta zuria bularrean eta hanketan. Eta begirada beti triste zuen, nire ustez; eta belarriak luze, oso luze.

      Arratsaldeetan, berriz, kaminoan barrena abiatu ohi ginen oinez amarekin; bake osoan ia-ia, kotxerik eta kamioirik handik garai hartan ozta-ozta zebilelako.

      Zenbait aldiz Igantzirantz aldapan gora abiatzen ginen, eta harkaitzetako sugandilak makilaka izutuz entretenitzen ginen; eta horrela, konturatu ere gabe, herriaren sarreran Cabrak zeukan zerritokiraino iristen ginen.

      Beste zenbait aldiz, azkenik, Bera aldera jotzen genuen eta hodi gaitzak eta Zentral beldurgarria pasatuz, Etxalarko Bentaraino joaten. Nolako kezka harrigarria nire barruan etxetzar ilun beltzaire hura bidartean erreparatzean! Sorginik inon bizitzekotan, hantxe behar, nik uste: asaldatu egiten ninduten, bai, teilatu erpin hark, eta leiho borobil eta pertsiana zorrotz haiek, eta Etxalar aldera zihoan bide itzaltsu hark...

      Hita Ostatuan, garai hartan, beti karabineroak bezero, beren uhalak eta kartutxerak ongi agerian. 1942ko udaberri hartan, gerla kutsua nabarmen Nafarroako mugan.

      Halako batez gure aita etorri zen Donostiatik. Espainiar koloreak zeuzkan kartoitxo bat erakutsi zigun afaltzerakoan. Eta bandera hutsa bide zen txartel bitxi hartan, oraindik ere badakusat neure barruan, hitz bakar hau irakurri nuen: Salvoconducto.

      Biharamun goizean Hita Ostatuaren aurrean bertako guztiekin foto batzuk atera, bidexka haietatik Polekin azken itzulitxo bat egin eta Elizondora joan ginen, eguna han pasatzera. Eta goiz hartan, bai: makina beltzeko trenak eraman gintuen, txistuka eta zalapartaka.

      Eta gauean Donostia aldera, etxera, kolegiora.

      Igantziko egonaldia, kitto.

 

* * *

 

      Eta udaberri urrun hartatik berrogei urtetara (urte gehiegitara, beraz), aurtengo maiatzean —dena aitortzekotan—, zergatik ez dakidala, barne egarri harrigarriak horretaraturik, Hita Ostatura bisita ezkutua egitera deliberatu nintzen.

      Eta bakarrik abiatu nintzen Berrizaun aldera, neronen barne-muinetara ote nindoan zalantzan, debekaturik zegokidan leku batera joango bainintz.

      Ezkerretan utzi nuen Xoldokogaina soila, eta hantxe topatu nuen, begirale, Biriatu ñimiñoa, makina bat gertakari odoltsuren lekuko mutu.

      Arriluzko garita zaharrakatuetan karabinerorik ez, baina leihatilek eta ateek beren hartantxe diraute, aurrealdeko estalpetxoek bezalaxe, nahiz askotan goroldioa gailen agertu.

      Ibai ertzean arroka berdeak nagusi. Eta tarteka, ur isuriaren zurrumurrua azkartzearekin batera, apar lerroak hegitik hegira barradera urtsu bat sortzen.

      Hita Ostatura baino lehentxeago, Central Yanci-ko hodi eskergak topatu ditut, leku berean, zarata berean ari. Gasolina postua gorabehera, itxura berean haurtzaroko ostatua, eta euskal letraz, hauxe irakurri dut: Restaurante Hita.

      Eta ez bat eta ez bi, baina taupadak azkartzen zitzaizkidala, sartu egin naiz:

      — Txuri bat faborez —nik.

      — ¿Cómo?

      — Txuri bat aterako didazu, faborez?

      — ¡Un blanco, dale! —zakarki, hango andere batek.

      Eta bertako mutil gazteak, zipitzik erantsi gabe, txuri bat atera dit.

      “Ongi etoŕi” irakurri dut orduan atalburuan, azentu eta guzti. Eta beheraxeago, beste hau: Horario de comidas: de 1 a 3, de 8 a 10.

      Jangelara pasa naiz. Ez galda niri zer bazkaldu dudan, ez dakit. Fededunak elizan senti dezakeena konprenitu dut ziplo. Hura dardara!

      Txoko armairu triangeluar iluna, garai hartakoa iruditu zait. Gauza bera pareta erloju luzea, beti tinko, eta urraidea kolorez.

      Ezer esan gabe ordaindu dut.

      Baina zerbitzatu nauen emakumeak, nire adinkide, zerbait igarri bide du nire begiradan:

      — ¿Quiere usted algo más?

      — No, no. Nada —ahalik eta hozkienik nik erantzun.

      Komunerako aitzakian, goiko pasilloa ikustera joan naiz, ia isilka, ia-ia ohoin bat bainintz. Ez nuke segurtatuko koadro haiek ere orduko berak ote direnez.

      Eta xehetasunak han horrela ikuska ari nintzenean, jangelatik heldu den esaldiak inarrosi nau azkarki, harritzeko moduan: Eso, eso, Mariví, déle caña a ese!...

      Bertan behera ito dut inori ezer ere galdetzeko tentazioa: Mariví esan dute...

      Baina kanpora irten naiz, arnasa sakonki hartzeko behar hertsian.

      Kamioien orroa behin eta berriz suntsitzean, antzinako isiltasun berbera zegoen Berrizaunen.

      Hiru begi dituen zubia gurutzatzen hasi naiz. Burdinazko eskudel hotza hantxe zegoen. Hita Ostatuaren atzeko aldean, Bidasora begira, Baztango etxe askotan bezalaxe, balkoi luze bat ageri zen goiko estaian, zeharka, eta teilaturaino oholak zut.

      Irun-Elizondo tren ohiaren iraganbidetik abiatu naiz oinez. Hostoen eta uraren xuxmurrak nahasirik heltzen ziren ibai ertz hartaraino, eta Bidasoko ur berdeak eta Berrizaungo etxe zuriak, zuhaitz adarren artetik ikus zitezkeen.

      Zuhaitzak, ibai hegietan, Bidasoan edan nahiz itxuraz, harrigarriro makurturik.

      Eta airean, belarki lurrin ederra.

      Igantzirako aldapan gora abiatu naiz.

      Bere hartan aurkitu dut txalet arrosa: Villa Mari´a del Camino, 1912-1962. Ez nekien, noski.

      Etxaurrean bi aulki gorri, oso gorri, zain, eta magnolia mardul pare bat.

      Latsa errekaren ondoan, zentral burrundara beti ere etengabe: Central Electra Aranaz, Año 1913.

      Eta Arantzarako bidearen gainean, letrero hau: “Aterpe Erretegia. Aranaz, 7 km”.

      Haurretan bezalatsu, sugandilak harkaitz arrailduretara iheska topatu ditut. Eta sasiak, garoa eta txilarra ugari. Basamarrubi apalak ere bai, tarteka; eta bizpahiru jan ditut: mikatz oraindik, baina debekatutako atseginaren xarmaz naharoki horiturik.

      Gorago joan eta ozenago ere uxo ezkutuen zurrumurrua.

      Bilatzen nuena, atzeman ezin...

      Aldapa jaitsi, eta eskuinera jo dut geltokiaren bila.

      Hemen nonbait zegoen, bai.

      Hurbildu ahala, azkartu egin da kilkerren kanta taigabea. Eskuinaldeko pentze leunean, sorgin-belarrak, bitxiloreak eta menda ugaldu dira; eta ni ondotik pasatzean, istilen ertzean eguzkitan zeutzan igel txikiek jauzi egin dute uretara.

      Suntsitua zen jadanik zentral zaharretikako burrundara.

      Geltokia izandako etxetxoan, bost letra hauek irakurri ditut nekez: Yan... Ar....

      Ateak kukuturik zeuden horma batez, eta burdinbidea zegoen zabalgunean baratze bat topatu dut; eta bertako landareak, udaberriarekin hozitzen hasiak.

      Bidean aurrerago joaki, saihetseko pareta begiratu dut, eta horretan bai. Horretan osoki irakur daiteke oraindik: Yanci-Aranaz. Barrutik zaunka egin dit zakur batek.

      Teilatuko urak biltzen dituen arroila erori egin da tarteka; eta Igantzi-Arantzako geltokia behinola lotzen zuen telefonoaz borne bakar bat eta bizpahiru gako herdoildu besterik ez da gelditzen...

      Suntsitua da tren urdintxo hura, eta desagertu egin da nire haurtzaroko Hita Ostatu liluragarri hura. Pol fidela ere segurki ahantzi dute igantziarrek, are ostatukoek berek ausaz. Eta arrantzarako hain iaioa zen neskatila bizi hura ere (barka biezat gaurko Maribi horrek, agian) joan egin da betiko.

      Ni neu ere banoa. Banekien. Badakit. Gaurtxe ikasi dut sekula baino garbikiago.

      Baina igeltxo jauzkariez oroitu naiz, eta zaunkaka errezibitu nauen zakurraz, eta harkaitz artesietako sugandila izutiez, eta basamarrubi mikatzez. Kilkerren kanta aspergaitzak nire belarriak astintzen zituen. Eta Berrizaungo arratsalde epelean, bere poz eskaintza berriztatzen zuen zeru urdin apartak...

      Udaberria heldu da, deika, nahiz ez niri, nahiz ez nik maite nuen neure munduari.

      Auhen etsirik ez, halere. Otoi! Nori bere aldia.

      Beude beren horretan Pol ehiza-zakur otzana eta Igantzi-Arantzako geltoki alaia.

      Bego bere hartan Berrizaun liluragarri hura.

      Eta, tristaturik, baina bizkorturik ere bai batera, Berrizaungo Hita Ostatura sekula ez itzultzekotan, agur isila egin diet zubiei eta zuhaitzei.

      Berrizaun haren oroitzapena bederen, ni bizi naizeno, ez baita nigan inoiz zaharkituko, eta are gutxiago hilko.