19

 

 

2019ko ekainaren 12an, asteazkenez, Primo Leviren ehungarren urteurrena zela eta, liburutegiak irakurketa jarraitua antolatu zuen. The Sue and Edgar Wachenheim iii Trustees Room gelan izan zen, Edithen hiletako toki berean. Irakurketan parte hartu zuten, besteak beste, Primo Leviren alaba Stella Levik, Jonathan Galassi poeta eta editoreak, Salvatore Scibona Cullman Center-eko buruak, John Turturro aktoreak eta Nicole Krauss nobelagileak. Hainbat hizkuntzatan irakurri zuten Leviren lana, hala nola italieraz, ingelesez, hebreeraz, arabieraz, japonieraz, txineraz, gaztelaniaz, frantsesez... eta euskaraz. niri egokitu zitzaidan euskarazkoa. Alberdania argitaletxeak 2011n atera zuen Hau gizon bat bada; Mikel Irurtiak itzulitako liburuko 26. eta 27. orrialdeak pasa irakurri nituen goraki. 1947an argitaratutako memoria liburuan, Primo Levik Auschwitzeko suntsipen esparruan jasan zuena kontatzen du, zuzen, zehatz, apaingarririk gabe.

 

      “Orain konprenitu dugu, estreinakoz, gure hizkuntzak ez duela laido hau, gizaki baten suntsipena, adierazteko hitzik. Istant batean, intuizio profetikoz kasik, errealitatea errebelatu zaigu: hondora iritsi gara. Ezin da beherago jo: ez dago, eta ezin irudika daiteke, giza izate dohakabeagorik. Ez dugu gurerik deus: arropak kendu dizkigute, oinetakoak, baita ileak ere; mintzatuko bagina, ez gintuzkete entzungo, eta entzungo bagintuzte, ez ligukete ulertuko. Izena ere kenduko digute: eta hura gorde nahi izatekotan, indarrik aski aurkitu beharko dugu guregan, hartara, gure izenaren gibelean, izan gineneko zerk edo zerk oraindik badirauela erakutsi ahal izan dezagun.

      [...]

      Irudika dezagun orain gizon bat, zeinari, bere pertsona maiteak ez ezik, etxea ere kendu baitiote, usadioak, arropak, guztia, hitzez hitz eduki daukan guztia: husturiko gizona izango da, sufrimendura eta eskasiara murriztua, duintasunik eta burubiderik gabea, guztia galdu duenari aise gertatzen baitzaio bere burua ere galtzea; halako moduz ezen, giza atxikipen oro saihestuz, kontzientziaren harrik gabe erabaki ahal izango da haren bizia edo heriotza; kasurik zorionekoenean, baliagarritasun epai bat beste irizpiderik gabe. ‘Suntsipen esparru’ hitzaren zentzu bikoitza ulertuko da orduan, eta argi geldituko da zer adierazi nahi dugun esaldi honekin: hondoa jo”.

 

 

1983ko abuztuaren 26an uholde handiak izan ziren Euskal Herrian. Bilbon izan zuten eraginik larriena. Hogeita lau orduz geratu gabe euria egin eta gero, ur uherrak aurretik eraman zituen eraikinak, zubiak, trenak, automobilak eta baita pertsonak ere. Alde Zaharrean hiru metro garai hartu zituen urak. Bilboko jaiak ziren, Aste Nagusia. Txosnak jarriak zeuden Areatzan, dena prest zegoen bestarako. Baina besta triskantza bilakatu zen.

      Bilbon geunden orduan. Izekoren etxera joan ginen ama, erdiko anaia eta hirurok, jaiak pasatzera, izeko Begoren urteroko gonbita izaten zen hura. Aita itsasoan zegoen, beti bezala. Egunez izeko gurekin ibiltzen zen eta gauez adiskideekin. Santutxuko etxeko leihotik ikusten genuen euria, geratu gabe, ura. Muinoan eraikitako auzoa denez Santutxu, ur guztia beherantz joaten zen, Zazpikaleetara. Ama urduri jarri zen, bueltatu nahi zuen Ondarroara, baina ez genuen nola. Bideak itxita zeuden eta trenbideen zubiak erorita. Saiatu zen taxi bat lortzen baina taxiek ere ez zuten nahi hiritik atera. Jakin nahi zuen seme-alabak ongi zeuden, gurasoak, baina ezinezkoa zen handik mugitzea. Itxaron egin behar genuen. Urak behera egin eta gauzak baretu zirenean, infernua geratu zen agerian, dena lokatzez, dena hankaz gora, jendea negarrez, nondik hasi ere ez zekitela. Marijaia panpina, suntsiturik.

      Hondoa jo zuen orduan Bilbok. Garai baten bukaera izan zen eta beste baten hasiera. Nire haurtzaroko Bilbo orduantxe desagertu zen. Orduan utzi nion ume izateari. Eta izekok gazte izateari.

 

 

Thomasek idatzi zidan berriz. “Ez duzu sinetsiko baina Robin Lloyd liburutegian dago. Ezagutu nahi baduzu, zatoz artxibategira”. Bideoan baino zaharxeago zegoen Lloyd, baina berehala ezagutu nuen, bizitasun bera zuen emakumeak.

      — Hauxe da Rosikari buruz idazten ari dena —aurkeztu ninduen Thomasek.

      — Urte askotarako.

      Robinek hitzaldi bat egin behar zuen bake-prozesuei buruz Parisen. Lola eta Rosikari buruz hitz egin nahi zuen eta artxibategira etorria zen Edithen paperak miatzera.

      — Badakizu —esan zidan Robinek—, Rosikak eta Lolak ideia ero eta zoragarri bat izan zuten, Munduko Errepublika Federala sortzearena, non berdintasuna egongo zen, eta armadarik ez zen egongo.

      — Benetan zoragarria.

      — Beraiek hil ostean, Lolaren alaba Georgiak eta Edithek jarraitu zuten Munduko Errepublika Federalaren egitasmoarekin. Georgia zen Lolaren alabarik gazteena, gure ama.

      — Ez nekien.

      — Georgia eta Edith izan ziren garai bateko Lola eta Rosika bezala, lagun minak. Begiratu argazki hau, biak ala biak sandia xerra bat elkarrekin janez —argazkia erakutsi zidan—, eta beste hau, bizikletan bata bestearen atzetik. Liburu bat ere idatzi zuten elkarrekin.

      — Bai ala?

      — Bake-prozesuen historia unibertsal bat, antzinatetik hasi eta gaur egun arte. Irakurri beharko zenuke.

      — Halaxe egingo dut.

      — Bake-prozesuen liburuarena, baina, ez zen beraien ideia izan. Rosikarena izan zen.

      — A ze emakumea Rosika.

      — Bai horixe, amonaren lagun estua. Amona banatu zenetik, ez ziren elkarrengandik aldentzen. Jendeak uste du maitaleak ere bazirela, baina ez dakit.

      — Orduan emakumeen arteko maitasun fisikoa azaltzea ere ez zen erraza izango.

      — Ez pentsa. Hauek oso aurreratuak ziren. Amonak badakigu izan zituela laguntxo gizonezkoak, baina Rosikarena ez dakit. Gure amari elkarrizketa batean galdetu nion ea Rosika lesbiana zen, eta erantzun zidan: “Bai, bueno, ez”. Eta ez zidan gehiago argitu, berarekin batera joan zen sekretua. Dena den, ezkonduta ere egon zen Rosika.

      — Zer diozu?

      — Hungarian, gaztetan, gerra baino lehen ezkondu egin omen zen kazetari batekin eta hilabete batzuetara banatu. Geroztik ez zaio ezagutu mutil-lagunik. Baina kontua ez dago argi. Edithek aztarna guztiak ezabatu zituen —esan zuen irribarre eginez.

      — Robin, galdera bat. Zergatik uste duzu Edithek ez zuela sekula idazten ari zena bukatu?

      — Ez dakit. Liburutegiko mihi gaiztoek esaten zuten ez zuela bukatu nahi dirua kobratzen jarraitu nahi zuelako. Gure familiak ordaintzen baitzuen artxibategiko lana. Baina ez da egia. Beldur zen, beharbada.

      — Zeren beldur?

      — Bukatzeko beldur. Behin liburua bukatuta Rosikarengandik aldenduko zela sentituko zuen, hura ahazten hasiko zela. Betiko nahi zuen haren alboan egon.

      — Sekula ez nuen horrela pentsatuko.

      — Noraino iritsi zara irakurtzen?

      — 42. kutxara baino ez naiz ailegatu. Eta bere liburua hortxe bukatzen da, 1915ean, bake-ontziarekin.

      — Ez zuen idatzi, baina bildu bai, ordea. Onena falta zaizu. 20, 30 eta 40ko hamarkadak. Auzitegi Goreneko epaia, Bigarren Mundu Gerra, Einsteinekin adiskidetasuna, Nobel sarirako kanpaina...

      — Ez zuen lortu baina.

      — Onenak saritu gabe geratzen dira.

 

 

Ikasturtearen bukaera heldu zen eta horrekin batera amaierako jaia, eskolako auditorioan. Unaik, lehenengo mailako haurrekin batera, mexikarrez jantzita, Cielito lindo kantatu zuen eta dantzan egin ere bai. Konfiantzaz ibili zen, seguru, Stephenekin izandako elkarrizketek bere buruarengan sinestera eraman zuten umea, eta gustura ikusten zen taula gainean.

      Gaztelaniako lerroko familiek asteburu pasa antolatu zuten New Jerseyko camping batean. Guk ez genuen kanpin dendarik eta Amazonen erosi nuen merkeena, pagotxa, ehun dolar eskas balio zuen dendak eta gainera bi ohe puzgarri ere eman zizkiguten dohainik. Denda hamar lagunentzako zen eta gu lau ginen, baina tira, pentsatu nuen neure bostean, zabalago egongo ginen horrela.

      Autoa alokatu eta joan ginen New Jersey aldera. Campinga parke natural batean zegoen, laku baten inguruan. Parajea filmetan ateratzen diren horietakoa zen. Erraz muntatu genuen denda, trabarik gabe. Oso handia zen, barruan tente ibiltzeko modukoa. Ume guztiak liluratuta geratu ziren dendarekin, denek nahi zuten bertaratu, eta gu pozik. Arratsalderako baina, dendako hormak zulatu egin ziren, orduantxe hasi nintzen konturatzen zergatik zen hain merkea, umeak makilekin ari ziren jolasean eta bat edo batek ederki zulatu zuen.

      Parke naturala zoragarria zen baina bazuen eragozpenik. Hartzak bizi ziren inguruan. Janaririk ez zen utzi behar lurrean eta zaborrak botatzeko kontainerrak ere altzairuzkoak ziren, sendoak oso. Antolatzaileek esan ziguten ez arduratzeko, hartzak ikaratu egiten direla gizakiekin eta oso gose egon behar dutela guregana hurreratzeko. Campingean bertan ere kartelak zeuden, hartz bat ikusiz gero zer egin jakiteko. Okerrena ihes egitea zen, orduan hartzak jakingo baitzuen beldur zinela eta zure atzetik joan zitekeen. Geldirik egotea bazegoen. Eta hartzak garrasi eginez gero norberak ere oihu egitea, ahalik eta ozenen, eta besoak mugiaraziz, hartza bera izutzeko legez. Azkenik, hartzak eraso eginez gero aukera bakarra, borrokatu!

      Kartela ahaztu eta olgetan ibili ginen umeekin batera. Gero, afalordua iritsi zenean, sua piztu zuten gurasoek eta umeak pozik ibili ziren makila puntan marshmallow-a jarri eta sutan erretzen. Halako batean, esan nion Norari, “oheak puztera noa dendara”. Sartu eta ohartu nintzen oheak bai baina puzteko gailurik ez genuela ekarri. Eskean ibili nintzen, ea inork bazuen. Baina zuloa bestelakoa zen eta ez zuten puzten. Bitan pentsatu gabe, puzka puztu nituen. Eta puzka ari nintzen bitartean entzuten nituen sutatik zetozen barre-algarak, eta kanta-soinuak ere bai, eta esaten nion neure buruari zer pentsatuko zukeen hartz batek dendara janari bila hurreratu eta ni barruan aurkituko banindu, ezinean, arnasestuka, oheak puzten.

      Nahikoa gogor zeudela ikusi nuenean, oheak egin eta bueltatu nintzen jendartera. “Ez duzu aurpegi onik, hartzazu garagardo bat”, eskaini zidan gurasoren batek. Dendan lo egin, gauez hotz egin zuen arren, goizean lakuan igeri egin eta bueltako bidea hartu genuen gure auto alokatuan. New Jersey aldetik zubia zeharkatu genuenean New Yorkeko ikuspegia izan genuen automobiletik. Hantxe zegoen hiria, etxe orratzekin. Eta, lehenengo aldiz agian, sentitu genuen hura gure etxea ere bazela.

 

 

Ekainaren hondarrean, hegaldia hartu baino egun batzuk lehenago hitz egin nuen azken aldiz izekorekin. Nik ez nekien azken aldia izango zela, nahiz berak, ziur naiz, susmatzen zuen.

      — Madrileko kontu hori ez dut ikusten. Ezinezkoa zait tratamendua hartzeko hara eta hona, joan-etorrian ibiltzea.

      — Eta hegazkinez?

      — Hegazkinez okerragoa da. Osabak dio pisu bat alokatuko dugula han, errazago egiteko. Berak beti ikusten ditu aukerak.

      — Seguru badaudela.

      — Beharbada... —arnasa sakon hartu zuen—. Badakizu? Batzuetan bizitzeak ere nekatu egiten nau. Sekula ez nuen uste hau esango nuenik, baina halaxe sentitzen dut orain, esnatzea, garbitzea, gosaltzea, janztea... oso gogorra egiten zait. Arroparen ukipenak berak mina ematen dit, urte asko dira larri nabilela, ebakuntzak, tratamenduak... nahikoa da.

      — Zer diozu?

      — Uste dut nahiko datu bildu dituztela dagoeneko medikuek nirekin, norbaitek doktorego tesi mardula egingo du, ez duzu uste? —esan zuen bere ohiko sarkasmoarekin, ni estutasunetik ateratzeko.

      — Benetan ba. Oso gaixo ona zara.

      — Baina orain lasai egon nahi dut, besterik ez, lasai egon, horixe bakarrik. Badakit osabak gurago duela nik borrokatzea, normala da, baina hari fin bat da nire gorputza. Eteteko zorian dagoena.

      Isilik geratu nintzen. Ikaragarria iruditu zitzaidan haren zintzotasuna. Nola egiten zion aurre halako egoera zailari. Ze jakinaren gain zegoen bere egunak bukatu zirela. Beti izan zen horrelakoa, erizaina zen, zientziazalea, ipuinak liburuetarako, besterik ez. Berarekin egiak balio zuen bakarrik. Ez zegoen beste bueltarik. Familian gaixoak egon zirenean, bihurgunerik gabe esaten zigun zein zen egoeraren larritasuna, jakinaren gain egon behar genuela zioen. Izekok uste zuen gauzak ezkutatuta ez dela pertsona prestatzen egoerarik zailenetarako. Egia argi esanda, bai. Hartara, egoera onartu egiten da pixkanaka, eta lasaitzen zara.

      — Bihar bertan hartuko dut hegaldia horra joateko.

      — Bai zera. Ez ibili orain dirua gastatzen. Zuk zure eginbeharrak dituzu, ume txikiak dituzu, zaindu itzazu. Zaude lasai, iloba, ez naiz inora joango. Zuen zain egongo naiz hemen, zuek iristeko zain, egon lasai.