4

 

 

Edith Wynner, Rosika Schwimmer bezala, Budapestekoa zen. Jatorriz merkatari juduen familia batekoa, haren aita hiriko bitxigile ezagun bat zen, eta esan dezaket Inperio garaian polito zihoakiola, ezen dozena bat artisau zituen berarentzako lanean lantegian. Baina Lehen Mundu Gerrarekin dena aldatu zen. Inori ezer esan gabe, aitak Chicagora alde egin zuen, emaztea eta bi seme-alabak bakarrik utzita. Urte batzuk geroago, Edith neskato zela, Hungariara itzuli zen eta erabaki zuen alaba Chicagora eramatea berarekin. Gurasoak banatu ziren lehenik, eta orain neba-arrebak. “Bigarren banaketa izan zen hori”, kontatuko zuen Edithek geroxeago. Estatu Batuetan abizena aldatzea erabaki zuen aitak. Ordura arte Wienner izena izan bazuten ere, iruditu zitzaion Wynner-ek hobeto funtzionatuko zuela Atlantikoaren beste aldeko bizitza berrian.

      Eta horrela jaio zen Edith Wynner.

      Edithek arrakasta handiz amaitu zuen bigarren hezkuntza Illinoisen, eta amestu egiten zuen ikasketak New Yorkeko Hunter Collegen jarraitzearekin. Hala ere, ez zen erraza garai hartan. Depresio Handiaren urteetan oso garestia zen lan on bat edo ahora eramateko zerbait aurkitzea.

      Nolanahi ere, Edith New Yorkera eraman zuena ez ziren Hunter eskolako ikasketak izan, halabeharrak beste zerbait zuen gordea berarentzat. Bere aitak jakin zuen Budapesteko idazle ezagun bat, Rosika Schwimmer, neska gazte baten bila zebilela idazkari lanetan aritzeko. Edithek ez zuen bere ametsetako hirira joateko aukera galdu nahi izan eta, 1934ko udako egun batean, Rosika Schwimmerren etxean agertu zen New Yorken, Upper West Sideko 79. kalean.

      Edith harrituta geratu zen apartamentuan zegoen liburu kopuru handiagatik. Hormak alez beteta zeuden, sabairaino iristen ziren eta gainezka zeuden apalategietan. Izenburuei begira hasi zen, bizkor, eta konturatu zen horietako asko zirela sufragismoari buruzkoak, baina ez bakarrik, eleberriak, filosofia lanak eta poema liburuak ere bazeuden. Goizeko argi arrosa zeharka sartzen zen gelan, liburuak eta isats-piano handi bat argituz, egongelaren erdian. Edithek berehala ezagutu zuen Rosika, aitak erakutsi zion argazkietatik bazekien nor zen. William Morrisen diseinu ingelesak zituen tapizeriazko sofa batean eserita zegoen bere zain, liburu, paper eta arkatz solteak zituen mahai biribil txiki baten aurrean. Beltzez jantzita zegoen eta perlazko lepokoa zeraman. Ikusi zuenean, aitak erakutsitako argazkietan baino ederragoa iruditu zitzaion Rosika. Adinean bikoizten bazuen ere, emakume erakargarria begitandu zitzaion. Liraina zen eta azal leuna zuen, zuria, eta masailak arrosak. Ilea atzerantz bildurik zeukan eta lehen ile urdinak erakusten zituen. Begi beltz-beltzak zituen. Begirada lasaia nabarmentzen zitzaion hankarik gabeko betaurreko txikien atzetik. Bai, betaurreko ospetsu haiek. Edithi behin baino gehiagotan kontatu zion haren aitak Rosika egunkari guztietan atera zela, emakume gazte talde txiki batekin Budapesteko Parlamentuan emakumeen aldeko botoa eta lana eskatuz hitz egin zuenean. xx. mendearen lehen urteetan. Biharamunean, betaurrekoak janzteaz lotsatzen ez zen emakume gazte baten suhartasunaz hitz egin zuten berripaperek. “Betaurrekodun neskatoa”. Garai hartako goi mailako gizarteko damentzat betaurrekoak eramatea horren gustu txarreko zenean. Rosikak, Edith pianoari begira zegoela ikusirik esan zion, “hori nire ahizparena da, kontzertista izateaz gain, pertsona ezinduei piano eskolak ematen dizkie”, eta esertzera gonbidatu zuen. Orduan entzun zuen lehen aldiz Rosika hizketan, eta zeharo txundituta geratu zen haren ahotsarekin, tonuagatik, baina batez ere kadentziagatik. “Ahots altu eta dotore modulatua zuen”, idatziko zuen handik urte batzuetara.

      Lehen topaketa hura, ordea, ez zen pentsatu bezain ondo atera. Rosika intelektual handia zela jakinda, Edithek, gazteegia eta urduriegia orduan, hunkitu egin nahi izan zuen, bere irakurketez, batez ere filosofiaz, hitz eginez. Spinozaren, Schopenhauerren eta Nietzscheren aipamenak egiten hasi zen, baina Schwimmer andreak eten egin zuen haren jarduna.

      — Hori dena oso ondo dago. Baina beste irakurketa arinago batzuekin orekatu behar da. Ezagutzen dituzu, adibidez, Xveik soldaduaren abenturak?

      Edithek zalantza egin zuen une batez ea baietz erantzun, nahiz eta gezurra izan.

      — Sentitzen dut baina ez dut irakurri Xveik.

      — Zaude lasai, neska, badago horretarako astia. Ez zait hainbeste interesatzen orain arte ikasi duzuna, zer ikasteko prest zauden baizik. Zure aitak esan dit hungarieraz eta alemanez hitz egiten duzula, ingelesez gain, eta horrek balio dit.

      — Beraz, lana niretzat da?

      — Jakina, bestela ez zintudan honaino etorraraziko. Lekutan da Chicago. Ongi etorri Schwimmer Unibertsitatera. Gure etxean askoz gehiago ikasiko duzu unibertsitatean baino. Unibertsitatea beharrezkoa da soilik mediku, abokatu edo ingeniari gisa lan egin nahi bazenu. Baina beste guztia kalean ikasten da hobeto.

      Eta horrela, hasieratik jarri zuen lanean Rosikak Edith.

      Bakezaletasunari buruzko hitzaldi bat eman behar zion gazte talde bati ywca edo Emakume Gazteen Kristau Elkartean. Edith buru-belarri jarri zen hitzaldia prestatzen. Ideiak apuntatu eta esan beharrekoa ordenatzen hasi zen. Idazmakinan hitzaldia idazten aurkitu zuenean, papera makinatik atera zion Rosikak.

      — Ezta pentsatu ere hitzaldia irakurtzea. Ahoz goran hitz egin behar duzu, inprobisatuz, edo bestela neskak asper-asper egingo zaizkizu. Esaten ari zarena sinetsi eta pasioz azaldu behar duzu. Besterik ez. Ahaztu paperak. Inprobisatu.

      Hura izan zen Edithen lehen agerraldi publikoa. Hiru ordu baino gehiago egon zen hizketan ikusleria txunditu baten aurrean.

 

 

Historia Naturaleko Museoko kide egitea erabaki zuen Norak. Etxetik gertu zegoen museoa eta umeekin noiznahi joateko aukera ematen zigun, batez ere zetorren neguko egun hotz horietan pentsatuz. Udazkenero, museoak tximeleten kontserbatorioa antolatzen zuen. Gela handi bat moldatzen zuten non milaka tximeleta bizi ziren. Gelak beraien habitata erreproduzitzen zuen eta umeak barrura sar zitezkeen, pinpilinpauxak hurretik ikustera. Epela izaten zen giroa, eta hezea, eta sartu orduko aditzen zen hegoen hotsa.

      — Ba al dakizue zenbateko bizitza duten —galdetu zien umeei museoko begiraleak.

      — Urtebete —gure Anek.

      — Gutxiago. Bi aste baino ez. Bi astetan bizitza oso bat, imajinatzen duzue? Udaren amaieran jaiotzen diren monarkak gehiago bizi dira, sei edo zortzi aste, Mexiko aldera joan behar dute hegan eta.

      — Bai, ikusi ditut monarka batzuk New Yorken. Eskolako patioan egoten dira, zuhaitzetan —Anek.

      — Hara, ez nekien hori. Badakizue ez direla beraiek itzultzen? Haien ilobak itzultzen dira. Eta egiten dute buelta beraien aitona-amonek utzi zuten zuhaitz berera. Ezin sinetsizkoa da.

      — Orduan, datorren urtean eskolan beraien ilobak egongo dira?

      — Halaxe da.

      — Baina hauek ez dute bidaia egingo, hemen barruan geratuko dira —Unaik.

      — Atzerritarrak, ezta? —galdetu zien begiraleak—. Munduko hizkuntzetan “tximeleta” nola esaten den jasotzen ari gara, ia laurogei hizkuntzatan jaso dugu.

      — Seguru gurea ez dakizula —Anek.

      — Ze hizkuntza da zuena?

      — Euskara.

      — Bada bai. Euskarazkoa badugu, aurrekoan esan ziguten. “Pinpilinpauxa”. Ez zarete hona etorri diren lehen euskaldunak.

 

 

Nahiz eta liburutegiko artxibategira goizero joan, ez nuen beti Thomasekin topo egiten. Ohi bezala, kutxak eskatu, arkatza eta eskularruak jantzi eta Edithen bukatu gabeko liburutik irakurtzeari ekin nion. Erabaki nuen Rosikaren bizitza kronologikoki aztertzea, haurtzaroan hasi eta azken urteak arte. Haurtzaroa 35. kutxan dator. Horixe hasi nintzen behatzen.

      Rosika Schwimmer, betiere Edith Wynnerren arabera, 1877ko irailaren 11n jaio zen Budapesten, goizeko 03:15ean, hain zuzen. Erditze goiztiarra izan zen berea. Gurasoak han inguruko mendi batera joan ziren txangoan bi egun lehenago, eta ekaitz batek harrapatu zituen. Aterpe batera joan ziren korrika, eta mugimendu horrekin, aurreratu egin zen erditze data. “Txikia zen Rosika, ninia, esku baten ahurrean sar zitekeen”, idatzi zuen Wynnerrek jaiotzaz.

      Ez zen osasun oneko umea izan. Zazpi urterekin, ehun eta sei egunez jarraian egon zen ohean gaixoaldian. Hala ere, eskolara joaten ez zen egunak aprobetxatzen zituen irakurtzeko eta liburuei zaletasuna hartu zien. Rosika zen senideen artean zaharrena. Gero jaioko ziren ahizpa, Franciska piano-jolea, eta neba, Bela konpositorea, gerra arteko Budapesten kabareterako musika idazten ibiliko zena.

      Hungariako hiriburuan jaio arren, haurtzaroa Timisoara aldean igaro zuen. Budapest baino txikiagoa izanagatik, Timisoara arras modernoa zen. Argiztapen elektrikoa izan zuen munduko bigarren hiria izan zen, New Yorken ondotik. Rosikaren aitak nekazaritza esperimentala egiten zuen bere anaiekin batera. Ermita bat zaintzeko baldintzarekin, haren inguruko lurrak utzi zizkien Elizak eta hantxe egiten zituen landareen txertoak. Dena den, aitaren benetako pasioa zaldiak ziren. Zaldiak hazi eta saltzen zituen. Eta zaldizko bikaina ere bazen. Nonbait Austriako enperatrizak berak, zaldi gainean ikusi zuenean, albotik pasatu eta buruaz agurtu omen zuen.

      Austrian, Serbian eta, batez ere, Turkian saltzen zituen zaldiak. Horren karietara, Istanbulera maiz egiten zuen ostera. Munduko hiririk ederrena iruditzen zitzaion. Behin, Mehmed vi.a sultanak, bere lana hainbeste estimatzen zuenez, Otomandar Armadaren domina bat oparitu zion. Hasiera batean, aitak ez zuen onartu nahi izan, bera ez baitzen medaila eta soldadu zalea. Alabaina, hura ez onartzeak Otomandar eta Austria-Hungariako inperioen artean arazo diplomatiko bat sor zezakeen eta, horregatik bakarrik, onetsi egin zuen azkenean.

      Noizik eta behin, sultanaren mezulariek schwimmertarrak bisitatzen zituzten Timisoarako etxean. Batzuek txakurrak ekartzen zituzten. Rosikak eta bere bi senideek halako atxikimendua izan zuten batekin, non neba-arrebek konplota egin eta etxerako maskota bat eskatu zioten aitari. Baina aitak ez zuen atsegin ideia.

      — Ba al dakizue zein den nire animaliarik gogokoena? —galdetu zien seme-alabei.

      — Zaldia! —esan zuen Rosikak.

      — Halaxe da. Bada, irudika ezazue nik zaldi bat izan nahi dudala etxe barruan. Nahiko deserosoa izango litzateke, ezta? Bada, nik ezin badut zaldi bat eduki etxe barruan, zuek ere ezin duzue txakurrik izan.

      — Aita...

      Sekula ez zuten izan maskotarik etxean.

      Guk ere ez. Tira, behin bakarrik. Aldi batean, txakur bat izan nuen. Hamar bat urte izango nituen. Txakurra nik aurkitu nuen edo berak idoro ninduen ez dut oso ondo gogoratzen. Bakartia ematen zuen eta jarraitu egiten ninduen. Kalean egon ginen jolasten ilundu arte, uda garaia zenez, gaueko hamarrak arte ere bai, eta ez zen inor etorri bila. Etxera eraman nuen. Txikia zen, terrier bat, larrua zuria zuen eta orban gorri eta beltzak bizkarrean. Amari galdetu nion ea etxean gera zitekeen. Esan zidan egun bat igarota inork eskatzen ez bazuen guretzat izango zela. Izena ere jarri nion, Jai. Hain zen alaia. Sukaldean egin nion lotarako lekua.

      Biharamunean goizean goiz esnatu nintzen, beste inor baino lehenago, eta Jai ikustera joan sukaldera. Esnea eman nion gosaltzeko, eta galletak, nik jan nuen gauza bera, ama oraindik ohean zen eta. Kalera atera eta etxe atzeko mendira joan ginen. Etxe atzeko mendira, korrika ibiltzera gora eta behera, hango animalia benetakoak, eta alegiazkoak ere bai, bisitatzera.

      Horrela joan zen eguna. Nire lagun berriarekin.

      — Ama, igaro da egun bat. Har dezakegu Jai guretzat?

      Amak ez zuen ez baietzik ez ezetzik esan, beraz baiezkotzat hartu nuen.

      Eta horrelaxe joan ziren egunak. Ez dakit zenbat izan ziren, baina zoriontasun betean pasatu zirela, hori bai.

      Haatik, ezustean, Jairekin portaletik atera berri, emakume bat hurbildu zitzaidan, esanez zer egiten nuen bere txakurrarekin, egunetan ari zela bila. Jai besoetan hartu zuen amorruz. Nik esan nahi izan nion bakarrik aurkitu nuela kalean, eta ondo hartu genuela, jana eta babesa eman genizkiola. Baina isilik geratu nintzen, beldurtuta.

      Jai eta bion arteko harremana hortxe bukatu zen. Gero jakin nuen familia hark alde egin zuela herritik, heroinarekin trafikatzen zutela, eta ez nituen gehiago ikusi.

 

 

Rosikaren amak gogoko zuen haurrek helduekin batera mahaian bazkaldu eta afaltzea, ez lehenago ezta aparte ere. Ez zuten kanpoan afaltzeko ohiturarik, ahalmenik ere ez seguruena, baina jendea gonbidatzen zuten etxera afaltzera txitean-pitean. Edithen idatzien arabera, garaiko arkeologo, etnografo eta idazle ugari igaro ziren Timisoarako ermita txiki hartatik. Solasa, batez ere, Turkiako munduari buruzkoa izaten zen, ala zaldiei buruzkoa. Solaskide onak izan bide ziren Rosikaren gurasoak. Bela Bartok musikaria bera, bazter haietan kanta tradizionalak biltzen ibili zenean, etxean izan zuten gonbidatu. Haurrekin batera afaltzea eta beraiek gonbidatuen elkarrizketak entzun eta tarteka hitza hartzea, hori, gauza ezohikoa zen orduan.

      Amak ideia berrizaleak zituen. Ez zituen alabak kortsea eta jantzi deserosoak jartzera behartzen, eta ilea motza ere motza zuten. Praktikoagoa omen zen horrela, haren ustez. Nahiz eta azken honek, ile motza izatearenak hain zuzen, neskei ez zien grazia handirik egiten, maiteago zuten ilaje luzea. Antzokira joateko, horretarako, ez zuten protestarik egiten. Antzerkira eta musika kontzertuetara ere bostak joaten ziren. Ez zituzten, gainontzeko gurasoek bezala, umeak etxean uzten. Timisoarako lehen gurasoetakoak izan ziren hori egiten, eta hasieran kritikak jaso bazituzten ere, denbora igaro ahala, orokortzen joan zen ohitura.

      Rosikaren haurtzaroko anekdoten artean, Edithek kontatzen du Rosika jatuna zela oso, eta senide nagusia izatearen abantaila erabiltzen zuela bere onerako, jatekoa tartean bazen. Angurria ikaragarri gustatzen zitzaion. Osorik jango zukeen fruta. Ahizpa eta neba txikiei orri bana eman eta gainontzekoa berarentzat hartzen zuen.

      — Ez da bidezkoa —kexatzen ziren txikiak.

      — Nola ezetz? Zuek angurria jan egiten duzue eta hor duzue orri bana. Niri sandia zopa gustatzen zait eta horretarako asko behar dut.

      Eta hori esanda, sandia txikitu eta bere zukua edaten zuen.

      Amak seme-alabak moja eskola batera eramatea erabaki zuen, nahiz eta beraiek judu jatorrikoak izan eta erabat agnostikoak. Zernahi gisaz, irizten zion amak eskola ona zela mojena eta hori zela azkenean garrantzitsuena. “Guk ez dugu birjinen eta santuen istorio horietan sinesten, baina berdin da. Zuk ez jarri inoiz aurpegi txarrik, ez egin gaizki heziarena”, aholkatzen zion. Alabak ez zuen hasieran arazo handirik izan eskolan, baina ikasturteak aurrera egin ahala, pisua galtzen hasi zela konturatu zen ama, Rosika argaltzen ari zen, agudo, bizkorregi bere adineko ume batentzat. Ama kezkatu egin zen eta jakin nahi zuen pisu galeraren zergatia, beldur izanik alaba gaitzen batek jota ez ote zen egongo. Rosikari galdetu zion ea goizero saskian jartzen zion askaria jaten zuen.

      — Orain ez.

      — Ez zaizu gustatzen?

      — Ez da hori...

      Arrazoia beste bat zen. Etxeko janaririk ez zeramaten neskato pobreek gainontzeko ikasleen soberakinak jaten zituzten. Rosikak ezin zuen jasan norbaitek bere soberakinak jatea, eta nahiago zuen ogitarteko osoa eman.

 

 

Bitxia da nola gogoratzen diren eskolako pasadizoak eta nola ahazten diren beste batzuk; gertaera zenbait betiko bizirik geratzen dira, nire kasuan, adibidez, zirkuko karpa baten irudia, non denbora batez eskolak eman genituen. 70eko hamarkadako bigarren erdialdean, diktadorea dagoeneko hila zen, eta gu eskola guztiz euskalduneko lehen belaunaldietako bat ginen, duela gutxi arte debekatutako hizkuntza batean, diktaduraren errautsetatik sortutako herri berri bat amesten zuten gurasoek.

      Hasierako ikasleak etxe partikularretan geratzen ziren eskolak euskaraz jaso ahal izateko. Etxe batetik bestera joaten ziren, ez zegoelako eraikin finkorik. Irakasleek gurasoen etxeetan egiten zuten lo, eta igandeetan bazkaltzera gonbidatzen genituen. Maisu-maistretako zenbait intelektual ezagunak ziren, oso barrutik sentitzen zuten hezkuntza berri baten misio hori, eta hiriak utzita herri txikietara joaten ziren bizitzera kasu batzuetan, parte hartzera beraiek ere esperimentu sozial hartan. Dena zen baikortasuna, dena zegoen egiteko, edo hala sentitzen zuten gurasoek behintzat. Eta gurasoen ametsean gu umeok izan behar ginen garai itxaropentsu hori heldutasunean zuzenduko zutenak.

      Gogoan dut irakasleek proposatu zutela ona izango zela betiko irakaskuntzarekin hautsi eta haurrei eskolak kalean ematea, zirkuko karpa baten barruan. Ezagutza, jolasa eta fantasia, dena batera. Ikasmahairik gabe, aulkirik gabe, biribilean esertzen ginen lurrean. Eta horrela, itsasontzien belekin, gurasoek zirku karpa koloretsu bat muntatu zuten.

      Gauez izarrak ikus zitezkeen. Baina egunez euria sartzen zen.

      Orain, New Yorken, ikusten nuen Ane eta Unai nola ari ziren moldatzen egoera berrira. Alabak berehala egin zituen lagunak eta bere burua trebatuz ere hasi zen, batez ere jolaslekuko burdinazko uztaiekin. Ez zuen gutxiago izan nahi eta, eskuak babaz beteak izan arren, halaxe sentitzen nuen eskutik heltzen nion bakoitzean, urriko arratsaldeetan erakutsi nahi izaten zigun egin zituen aurrerapenak, eta han ibiltzen zen uztaietan, tximino baten abileziarekin.

      Mutila bakartiago ibiltzen zen. Bere mundua beste nonbait balego bezala. Ohartu ginen margotutako kartoizko kutxekin ateratzen zela. Izaten ziren haren irudimenean musika-tresnak, edo ordenagailuak, edo oraindik asmatu gabeko makinak. Kutxa eskuan zuela jolastokiko bazter batean esertzen zen eta umeak hurreratzen zitzaizkion horrela, galdetzera zer ote ziren asmakizun horiek.

      Bere azken kutxa hartu eta etxerantz gindoazela, hizketan hasi zitzaidan Unai.

      — Aita, zuk bakarrik hitz egiten duzu, ezta? —harrituta begiratu nion—. Lasai, nik ere bai —esan zidan, nitaz errukitu balitz bezala.