Hogeita zortzi

Arriolaren gizonek udazkena ekarri diote apirilari.

        Zurrumurruek inor gabeko kaleak hartu dituzte. Belar ebaki berriaren lurrinarekin batera sartu dira ezkaratzetatik etxeetara. Miliziak joan egingo dira, baina Kindelanen soldaduak gelditzeko etorri omen. Albisteak ahoz aho dabiltza, zenbat diren atxilotuak eta hauen izenak nekez datoz bat. Hogeita bost gizon eta emakume hartu dituzte preso Azkoitian; hirurogeita hamalau omen dira Loiolako ofizialak, horietatik hogeita bat libre utzi bazituen ere Barreda korrejidoreak apirilaren 24an bertan, gauean; Azpeitian jakinekoak dira morroilope daudenak...

        Jendearen ahotan, aske utzi dituztenekin nahasten dira gatibuak, amak alabekin, aitak semeekin, ahizpak ahizpekin eta anaiak anaiekin. Ponte izenak eta abizenak deskuidatzen dira, gaitzizenak, adinak eta etxeak. Beldurra dago, hitza eztarrian katigatzen duena. Eta bada ahopean damua erakusten duenik:

        — Ez bagenitu kapelazuriak horrela haserrarazi...

        Loiolako santutegian, Genoatik itsasoz ekarri zen San Inazioren irudi zilarraren azpian, damuaren beharraz eta barkamenaz egingo da igandeko sermoia, bosgarren Pazkokoa. Eta Erregeren legearen aldez errezatuko. Ez da zurrumurru hutsa. Intra muros aita Esterripa erbestera kondenatuta dago ordurako. Barre-antz gaiztoak loratzen dira lehen ilaretan haren izena entzun orduko. Auzia zabaldua diote miliziei aurre egin eta atxilotzeak galarazi nahi izateagatik.

        Arriola alkateak korrejidorearekin adostuta bezala, berehala hasi dira deklarazio hartzeak. Aurrena lekukoei deitu zaie, gero izango dute presoek hitz egiteko parada, Donostiako kartzelatik.

        Astelehenean, apirilak 28 dituela, dena pronto dago Azpeitiko kontzeju-etxean. Areto nagusia asteburuan gertatu dute, jardunak eskatzen dituen lagun guztiak sartu ahal izateko. Aulkiak lortu behar izan dira. Leihoak oihal beltzez estaltzea erabaki da. Solemnitateak hala eskatzen duelako, zilarrezko gurutzea ekarrarazi da parrokiatik eta epaimahaiaren atzean zutitu dute. Gurutzearen aurrean daude Gaztelako Kontseiluak matxinatuen kontrako kausan epaile eta betetzaile izendatu dituen Manuel Antonio Arriola Corral, Donostiako alkatea eta Benito Antonio Barreda, probintziako korrejidore eta Valladolideko Real Chancilleriako Kontseilukoa. Eskribau Joseph Antonio Garmendia izango da, herriko idazkaria.

        Joseph Abarrategi Azkoitiko parrokiako sakristaua da epaiburuak deitu duen lehenbizikoa. Zin egin du egia baino ez duela esango, eta hala dio hilaren 14ko gauean jende tropa bat bildu zitzaiola etxe aurrean, eta mehatxu gogorren pean, elizako kanpaiak jotzera behartu zutela.

        — Inor ezagutu zenuen?

        — Ez, jauna.

        — Seguru zaude?

        — Handiegia zen zarata, beldurrak akabatzen nengoen.

        — Begira zer gerta dakizukeen gezurretan ari bazara. Tira Joseph, begiratu guri, egiguzu kasu.

        Begiratu die, estutu dute gizona, eta gehiago ezin eutsirik, bat labaindu zaio azkenean, aretoan ia entzun ez den izen bat ahopetik.

        — Errepikatuko mesedez zer esan duzun?

        Domingo Zelaiaran esan du bigarrenez Abarrategi sakristauak.

        — Nor, Potorra deitzen duten bat? Hogeita bat urtekoa edo? —galdetu diote mahaitik—. Zapatarigaia?

        — Ikusi, ez nuen ikusi. Haren ahotsa zela iruditu zitzaidan.

        Barreda korrejidorearen itxurazko pozak ez du kezka gordetzen. Lanak izango dituzte zerrendetan dauden izenak aditzen. Nekeza izango da lantegia, banan-banan atera beharko dituzte piztiak nahi edo ez nahi Abarrategi bezalako jendeak aterpetzen dituen zulotik.

        Ez dabil oker Barreda.

        Bizenta Zelaiaran da deklaratzen bigarrena. Ez zuela inor ezagutu dio Zelaiaranek ere, iskanbila hura sentitu zuenean nobedadea egin zitzaiolako eta luze erori zelako behegainera. Berehala erretiratu dute eta Ana Maria Iraolari deitu, Joseph Jazinto Azkue primizieroaren etxeko inudea. Deklaratzen duenean ez da epaimahaiak lehendik dakitena besterik baieztatzen, apirilaren 14ko gauean indarrez sartu zirela bi gizon balkoitik Azkueren etxean, nagusia non den galdezka, eta larrituta, umea hartu eta bere gelan gorde zela, gizonei gezurra esanda, haurra nagusiek eraman zutela, eta ez dela gai ez inor ezagutzeko ez zer deiadar egiten zuten esateko, hainbestekoa izan zen sentitu zuen ikara.

        Barredak Garmendia idazkariarekin hitz egingo du aparte batean, saiatzeko, ez hainbeste itzultzen, ohartzen baita ez dagoela esaten ez dena bihurtzerik, baizik eta lekukoak euskaraz limurtzen, konfiantza har dezaten. Motzak direla erantzunak eta luzea behar duela sokak, ezer aterako badute.

        Eguerdia da kasik Barreda korrejidoreak nahi duena heldu denerako.

        Nicolas Ignacio Altuna Osaren txanda da. Sindikoa da udalean, eta Azkueren koinatua. Berak jaso zuen Bikuñaneko idazkarigaiaren anonimoa atariko ziskutik, eta ez du Garmendiaren beharrik Barredak uler diezaion. Zehatz eta xehe gogoratzen ditu matxinadak iraun duen bitartekoak, egunez egun eta unez une. Eta hala kontatzen du etxeko leihotik ikusi zer ikusi zuen, nola ibili ziren hiruzpalau lagun danbor-jolearen atzetik, eta Pelaio izeneko bat zela tartean. Eta gogoan duela gehiegikerien mozkorraldi hartan nola Sasarki izeneko zapatari batek zera eskatzen zuen, txerriak kalean libre ibiltzeko eskubidea izatea, aste egunetan badarik ere.

        Barredaren irribarrea, orain bai, disimulurik gabea da. Arriola alkateari begiratzen dio, Garmendia idazkariari gero. Horrela bai, horrela bai. Altunak eztarria garbitu eta deklarazioarekin segitu du. Ez du haria galdu nahi. Hurrengo eguneko kontakizunean izen gehiago eman du, Inazio Basterretxea, Agustin Larralde eta beste batzuk, orro batean aritu zirela kalean, topatu beharra zegoela Joseph Jazinto Azkue.

        — Eta Joseph Iriondo delako bat, hargina, Azkue harrapatuz gero berak akabatuko zuela.

        — Joseph Jazinto Azkue hil nahi zuela entzun zenion?

        — Bai, jauna.

        Altunari entzutea gertaerak berriz bizitzea da, hain da zehatza kontakizuna. Hilaren 16an ikaragarria zen jendetza, bezperan halako bi, Urrestillatik, Errezildik eta Beizamatik-eta etorritako asko baitzen kaleetan, dio. Dantzak ez zuen gauera arte etenik izan. Altuna izen gehiago emateko gauza da, eta Bartolome Gorostizurena eman du, pezeta eske ibili zena jende prestuari, eta beldurra zer den, nola egiten dion eraso gizon eta emakume libreei, txanpontza handia bildu zuela horrela.

        — Eta Teresa delako bat, Azkoitiko Alberdi bizarginaren emaztea.

        Eguerdia da.

        Isilarazi egin du lekukoa Arriola alkateak. Udaberriko eguzkiak oihal beltzean zirrikitua aurkitu eta marra argitsu bat utzi du egurrezko zoruan. Atetik sartu da abadea, akolito bi dituela atzetik. Batera jaiki dira epaimahaikoak, zarata handiagoz eta era desordenatuagoan publikoa. Angelusak eten du Altuna sindikoaren saioa.

        Sinu txikia izan da, jende arteko inork ikusi ez duena. Luma bezain arin eragin dio Barredak buruari, Jainkoaren aingeruak adierazi zion Mariari, baietz diotso lekukoari, ondo ari dela, segitzeko, eta Espiritu Santuaren egitez sortu zuen, hori dela bidea, ausarta izatea, kartsuak izanda hartuko dutela mendean Piztia.

        Amaitu orduko, eta apaizak eta akolito biek mailadiko bidea hartu dutelarik, utzitako puntuan ekin zaio ostera saioari.

        — Ezer gehiago esan nahi duzu?

        Eta Barredaren galderarekin Nicolas Ignacio Altunak aurrez korrejidorearekin hitz egindakoa berretsi du, entzuna duela, kalean eta hainbat tertuliatan, matxinadaren buruak, Azpeitian behintzat, bi izan direla, Akotegiko Julian...

        — Segurola?

        — Bai. Eta beste bat, Imilaun deitzen duten gizonkote bat.

        Txaloka hastekotan egon da Barreda korrejidorea; joan zaitezke, jauna, eta Garmendia eskribauarengana doakio begirada, dena hartzen ari zara? galdetzen bezala, ari zara izen guztiak hartzen?