2.4.
HIZKUNTZAK ERREALITATEA SORTZEKO
DUEN AHALMENA

      Lengoaiaren teoria klasikoak hizkuntza errealitatea deskribatzeko eta komunikaziorako elementu gisa aurkezten du. xx. mendearen erdialdera arte ez zuen teorizatu John Austin (1982) filosofoak, hizkuntzak dituen aukeren dimentsioa zabalduz, deskriptiboa izateaz gain, preskriptiboa ere badela. Haren pentsaeraren arabera, zerbait izendatzeak inplikazio materialak izan ditzake, edo, bestera esanda, izendapen batek ekintza bat ekar dezake. Adibidez, azterketa bat hasteko irakasleak “hasiko gara” enuntziatzean hasiko da azterketa, eta ez lehenago.

      Hizkuntzak errealitatea sortzeko duen gaitasuna hobeto ulertzeko, ezinbestekoa da Louis Althusser (1997) pentsalariak ideologia interpelazioaren bitartez zelan eratzen den azaltzen duen teoria. Gure izena entzutean, izena ezagutu eta identifikatuta sentitzen gara. Hori da interpelazioa: gurea egiten dugu izen hori (identitate hori), nahiz eta ez dugun guk geuk aukeratu. Ideologiak modu bertsuan funtzionatzen du Althusserren ustez, gu geu jaio baino lehen existituko da, baina ideologia batean identifikatzen garenean soilik eratuko gara subjektu gisa.

      Butlerrek (2009), Althusserren eta Austinen teoriak oinarri hartuta, baieztatuko du, ideologiarekin gertatzen den bezala, hizkuntza subjektuaren aurretik dagoela, hizkuntza izanik subjektua eratuko duena, jada existitzen den hitz bat baliatuz: “Hizkuntzak gorputza babesten du baina ez literalki bizitzara ekarriz edo hura elikatuz, gorputzaren existentzia soziala posible da interpelazioari esker [...] deiak edo interpelazioak ez du gorputza ‘aurkitzen’, funtsean eratzen du gorputza” (Butler, 2009: 21). Esaterako, emakumea ez da existitzen hura izendatu arte; hortaz, “emakume” hitzak bilakatzen du emakumea emakume, ez alderantziz: emakumea ez da existitzen “emakume” kontzeptua, eta, beraz, izena izan aurretik. Emakume bihurtuko da pertsona bat linguistikoki eta performatiboki emakume dela errepikatzen dion jendarte eta kultura batean bizi den heinean. Ez da norberak barnean duen esentziatik ateratzen den zerbait, kanpotik datorren agindu bat da, gizaki garen heinean eta sexu eta genero dikotomia batean bizi garen heinean birproduzituko dena. “Emakume” izendapen hori espero denean (espektatiba bilakatzen delarik) naturalizatzen da identitatea; nolabait, espektatiba sozialak egiten du norbanakoa gizon edo emakume. Hortik hasiko da pertsona bat feminitatearen edo maskulinitatearen iruditeria materialera hurbiltzen, eta gauza batzuk onartzen eta beste batzuk baztertzen. Identitateak esperientzia pertsonal eta kolektiboa azaltzen lagunduko du, estrukturalki jasotzen ditugun biolentziak ulertzeko gakoak emango ditu edota berdinekin batu eta biolentzia horiei aurre egiteko bide emango du. Butlerrek interpelazioaren izaera performatiboa azpimarratzen du adierazten duenean identitatea eratzen dela interpelazioa den dei horrekin identifikatzen garenean. Beraz, hizkuntzaren bitartez eratzen da sozialki gorputza, hizkuntzak ematen du identitatea.

      Monique Wittig (2017) eskubide antiarrazisten aldeko borrokan oinarritzen da bere lesbianismoa pentsatzeko. Horrela, arrazarekin gertatzen den bezala, sexuaren eraikuntza hizkuntzaren bitartez ematen dela babesten du, hizkuntzaren izaera performatiboa agerian utziz, nahiz eta berak “performatibitate” hitza aipatzen ez duen bere idatzietan: “Haiek beltz gisa ikusiak dira, eta, ondorioz, beltz dira; haiek emakume gisa ikusiak dira, eta, ondorioz, emakume dira. Dena dela, hala ikusiak izan baino lehen, hala eginak izan behar izan zuten” (Wittig, 2017: 30). Esaldi horrekin erakutsi nahi du “arraza” kontzeptua sortu zen era berean, arrazoi sistematiko bat dagoela “sexu” kategoriak auzi legal izaten jarrai dezan: matrize heterosexualari egokitutako kartografia anatomiko koherente eta zurruna sortzea gorputzen produkzioa merkantzia gisa bermatzeko. Beltza zuriaren ondorio den bezala, emakumea gizonaren ondorio dela esango du bere esaldi ezagunenetako honen bitartez: “Nagusirik gabe esklaborik ez dagoen modu berean, gizonik gabe ere ez dagoelako emakumerik” (Wittig, 2017: 42), boterea erlazio material semiotikoen multzo baten ondorio dela oinarri hartuta.

      Lehenago aipaturiko “matrize heterosexuala” izendatuko du Wittigek “kontratu heterosexuala”. Haren iritziz, hizkuntza da gizakien artean egiten den lehenengo hitzarmena, gizaki eta izaki sozial bilakatuko duena norbanakoa. Hizkuntza kontratu heterosexualak baldintzatuko du, eta horren arabera, “hizkuntzak errealitate-sortak proiektatuko ditu gorputz sozialean, eta, hala, hura bortizki markatu eta taxutuko du (Wittig, 2017: 75). Ondorioz, hizkuntzaz hitz egitean, botereaz ari da Wittig, “errealitate sozialean etengabeko efektu bat sortzen duen botereaz”. Hain zuzen ere, diskurtso horiek sozialki eraikia dena natural bezala agertzen dute, naturalizazio horren gainean bertsio zientifiko ofizialak garatuz. Naturalizazio hori dela-eta, subjektu subalterno askok ezingo dute haien menpekotasun egoeren gaineko kontzientzia hartu. Botere horri aurre egiteko, Wittigek iraultza linguistikoa proposatzen du, harekin iraultza soziala ekarriko duena. Horretarako, beharrezkoa ikusten du kontratu heterosexualarekin amaituko duten terminoak erabiltzea; gorputzaren adiera zabalagoak ahalbidetuko duten kategoria berriak sortzea. Izan ere, “egin beharreko lanketa ez da dauden marko kulturaletan baztertuak dauden gorputz eta bizitzak barneratu eta horiei aitortza ematea; marko kulturalak aldatu gabe, bazterketa saihetsezina delako” (Burgos, 2019: 45). Gaur egun erabiltzen diren kontzeptuetako askok ez dute zentzurik logika heterosexualetik kanpo, antagonismoan soilik ulertzen eta osatzen direlako. Horren adibide dira aktibo-pasibo, heterosexual-homosexual, zis-trans edo gizon-emakume dikotomiak. Matrize heterosexualean erroa duen hizkera horrek pentsamendu molde zurrunak sortzen ditu, eta generoa, sexua eta sexualitatea egitate zurrunak bilakatzen ditu (Feinberg, 2021). Horrek disidentzien errealitateak eta afektatzeko formak azaltzeko, izendatzeko eta bizitzeko baliabideak mugatzen ditu, joera izaten baita tresna eta kontzeptu berriak barregarri uztea edo bigarren maila batean kokatzea.

      Wittigentzat klasea esplotazio-harremanaren ondorio den bezala, sexua ere gizon eta emakume eraikuntzen ondorio da. Haren ustez, zapaltzailea den sexu bat egongo da, eta ondorioz zapaldua dagoen beste bat. Zapalkuntza material-semiotikoak sortuko du sexua, eta ez alderantziz. Hori dela-eta, dikotomia sexualarekin amaitzeko emakume eta gizon kategorien erabilerarekin amaitzea proposatzen du. Hori egiteko, lesbianaren irudia hartzen du, emakume kategoria horretatik askatu den subjektuaren irudia.

      Lehenago aipatu denez, identitatearen eraikuntzarekin lotuta egongo da hizkuntza. Hori dela-eta, hizkuntzaren inguruan ari garenean, identitatearekin gertatzen den bezala, ezin da barnekoaren eta kanpokoaren arteko bereizketarik egin. Era horretan, hizkuntza emana etorriko zaigu eta, hasiera batean, ez dugu haren gaineko inolako kontrolik izango; ezin izango dugu hizkuntzak markatzen duen ordena aldatu:

      Ez dago dei horrek dakarren zaurgarritasun primarioaren eta existentziarako aitortza ematen duen suszeptibilitatearen kontra babesteko modurik. Ez dago haren egile ez garen hizkuntza batek dakarren dependentzia primarioaren kontra babesteko modurik, helburua behin-behineko estatus ontologikoa lortzea izanik. Era honetan, batzuetan min egiten diguten terminoei heltzen diegu, behintzat sozialki eta diskurtsiboki existitzeko modua ahalbidetzen digute (Butler, 2009: 52).

      Gorputz zitalak menpekotasun egoera batean jartzen dituzten izen iraingarrien bidez izendatzen dira sarri, onartuaren eta onartua ez dagoen horren arteko diferentzia markatzeko. Eta, mingarriak badira ere, izen horiek ematen diote existentziarako eskubidea gorputz zitalari. Hala, gorputz zitalak errealitate sortzaileak dira.

      Identitatearekin gertatzen den bezala, interpelazioak ere huts egin dezake, gorputz bat ez dutelako soilik hizkuntza-ekintzek eratzen (Butler, 2018: 252). Gerta daiteke deia jasotzean identifikatua ez sentitzea, hau da, izen horrek duen esanahi kulturala barneratu ez izana, edo horri uko egin izana. Edo gerta daiteke estigma duen izendapena bereganatu izana eta hari beste adiera bat eman izana, eta adiera horren gain identitatea eratu izana. Kanpoko izendapenari izaera politikoa aitortu izana bertatik borrokatu ahal izateko (Velasco eta Díaz de Rada, 1997: 198). Aurreiritzi negatiboak dituen izendapen hori birdefinitzean, duintzean, eta horiek geureganatzean artikulatu dira borrokak askotan. Identitatea beharrezkoa da paradigma aldatu nahi bada. Horren adibide dira, “marika” edo “bollera” hitzak. Hitz horiek esklusiboak zituzten heterosexualek gayak eta lesbianak gorputz zital gisa markatzeko, baina momentu batean gorputz zital horiek izendapen iraingarriak bereganatu eta haien identitate propioa autodeterminatzeko formula gisa erabiltzen hasi ziren (Preciado, 2020: 54). Gaur egun beharrezkoa ikusten da espazio batzuetan “lesbiana” eta “bollera” edo “gay” eta “marika^[10]” hitzen arteko bereizketa egitea. Arrazoietako bat da argitzea “bollera” sexualitatetik haratago doan identitate bat dela non gorputzak eta bizi-praktikek dimentsiorik handiena hartzen duten. Lengoaia preskriptiboa da, eta “bollera” edo “marika” enuntziatzean, termino binarioekin deskribatu ezin daitezkeen bestelako eredu erlazionalak interpelatzen dira. Izen horien baitan sortu diren mugimenduak insurgenteak dira ez dutelako gizarte heterosexualetan integratzea edo homosexualitatearen afirmazio identitario bat bilatzen. Aitzitik, norma sexuala apurtu eta subjektibizazio disidentearen praktika berriak sortu nahi dituzte sinetsita daudelako sistema bera dela definizioz zapalkuntzak sortzen dituena, eta inolako integrazio programak ez duela horrekin amaituko (Preciado, 2020: 25).

[10] Bereizketa horren berezitasunak ez daude hedatuta ingurune politizatu jakin batzuetatik kanpo, eta ingurune politizatu askotan ere ez da bereizketarik egiten testuinguruak (geografiak edota adinak) baldintzatzen duelako izendapen forma.