1.
Sarrera

      Kolonizazioaren hedapenarekin taxonomia arraziala sortu zen era berean, 1868an sortu zituen diskurtso medikoak “heterosexual” eta “homosexual” kategoriak, xviii. mendetik hona gorputzen hierarkizazioa helburu duen beste formula binario bat ezarriz. Liburuan azalduko denez, sistema normatibo horrek, alde batetik, domestikazioaren beharra du ideal baten iruditeria sortzeko, eta bestetik, ideal horretan sartzen ez denaren kontrako biolentzia ere bai, jendartea kontrolpean izateko. Izan ere, hierarkiek oso ondo funtzionatzen dute sistema bitarretan, eta sexu eta genero bitartasunak ordena sozialaren oinarriak ukitzen ditu zeharo; horren ondo, ezen zis-heteroarauaren eskema zurrunetan sartzen ez den jendeak biolentzia fisiko, psikiatriko, polizial eta medikoa pairatzen baitu ahalik eta otzanen mantentzeko eta haien kontura normaren definizioa erreproduzitzen jarraitzeko. Bazterketa eta biolentzia sistemiko horretan kokatuko dira bestetasuna osatzen duten erresistentziarako gorputzak, praktika indibidual zein kolektiboen bitartez egituratuko direnak.

      Bestetasunaz mintzo garela, ezin aipatu gabe utzi bizi dugun olatu erreakzionarioaren parte den transfobia esplizituaren oldarraldia, sare sozialak eta instituzioak gorroto diskurtsoz betetzeaz gain, kaleetan presentzia hartu eta feminismoetan barne zatiketa handiak eragin dituena. Memoria historiko ariketa bat egite aldera, Paul B. Preciadoren hitzak hartuko ditut 2019a baino lehen “feminismo erradikal” izendapenaz ulertzen genuena adierazteko: “‘erradikal’ hitzak sexualitatearen politizazio-maila jakin bat adierazten zuen, autoenuntziazio- eta disidentzia-indize jakin bat, erregimen heteropatriarkalaren aurkako jarrera aktiboa, bai eta gay-kulturaren eta gizarte heterosexualean integratzeko premien aurkakoa ere, kapitalismo berantiarrean nagusi den bizimoduetako bat den aldetik” (2020: 13). Feminismo erradikala transfeminismoaren baitan kokatzen genuen, eta, militantzia esparruetan, bollera feminismo horren subjektuetako bat zen. Argi eta garbi, kontzeptuak erabateko adiera aldaketa izan du, gaur egun terfek (Trans-Exclusionary Radical Feminist) haien buruak izendatzeko erabiltzen duten kontzeptua denez gero. Hori dela-eta, “feminismo erradikal” kontzeptua alde batera utzi, eta garaiko definizioarekin geratuko naiz “bollera” hitzari gorputza emateko. Garai batean izan zuten baliokidetza terminologikoa aitortze aldera, testuan zehar tartekatu egingo ditut “lesbiana” eta “bollera” hitzak, nahiz eta egungo euskal testuinguruari buruz aritzean “bollera” hitza hobetsiko dudan, subjektu politikoaren esanahia zabaltzen duelako eta neoliberalismo-etnozentrismo-heteroarau hiruko aliantzaren aurrean (Altamira, 2020) posizio argia erakusten duelako. Geroago ikusiko denez, homosexual guztiak ez daude normaren bazterretan, normalitatea aspirazionala eta meritokratikoa baita, hesiaren mugetatik at egon nahi ez izatearen desiraren produktu.

      Trans auziarekiko feminismoan sortu den polarizazio politikoa ulertzeko, beharrezkoa ikusten dut Estatu espainiarrean, lgtbi pertsonei dagokienez, indarrean egon diren legeak aurkeztea. Lehena 10/1995 Lege Organikoa izan zen, biktimaren sexu orientazioak eragindako delituen erantzukizun kriminalaren astungarria gehitzen ziona Zigor Kodeari. 62/2003 Legea iritsi zen ondoren, tratu berdintasuna eta sexu orientaziorako lan diskriminaziorik eza arautzen zituena. 13/2005 Legeak sexu bereko pertsonen arteko ezkontzak ahalbidetuko zituen. 14/2006 Legearen bitartez, giza ugalketa lagunduaren arloan, lesbianen eskubideak arautu ziren, eta 3/2007 Legearen bitartez, pertsona transen erregistro sexualaren aipamena arautu zen. Lege guztiek historia propioa duten arren, aipaturiko testuingurua azaltzeko azken lege hori hartuko dut abiapuntu. 2007ko trans legearekin, administratiboki sexu izendapena eta izena aldatzeko eskubidea ematen zaie pertsona transei. Legeak ez zituen jasotzen hezkuntza, osasun, familia, lan, aisialdi, kirol, kultura... arloetan pertsona transek bizitza bizigarriak izateko beharrezkoak diren eskubideak. Aldiz, lege hori garrantzitsua izan zen, hura baino lehen sexu izendapena eta izena aldatzeko prozesua juridikoa zelako. Esan beharra dago legeak sexua genitalitatearekin parekatzen zuela, eta, hortaz, demostratu beharra zegoen sexu izendapenak sexu horri esperotako genitalitatea betetzen zuela. Lan hori forentse batek egiten zuen. Horrela, emakume transei interbentzio kirurgikotik pasatzera behartzen zitzaien alua izan zezaten. Gizon transak, aldiz, kirurgiaren konplexutasuna dela medio, batzuetan ez zituzten interbentziotik pasatzera derrigortzen^[1]. Hala ere, biek ala biek pasatu behar zuten ezinbestean forentsearen eskuetatik, banakoaren duintasunerako eta intimitaterako eskubideak urratuz. 2007tik, ordea, Estatu espainiarrak legalki errekonozitzen ditu alua duten gizonak eta zakila duten emakumeak. Lege hori indarrean dago gaur egun, eta eragina du trans lege propiorik ez duten lurraldeetan bizi diren pertsonengan: sexu izendapena aldatzeko psikiatrizaziora behartzen ditu pertsona transek, disforia diagnosi bat lortzeko. Era berean, bi urteko hormonazio prozesua pairatzera derrigortuta daude erregistroan sexu izendapena eta izena aldatu nahi duten pertsona transek, izendapenarekin koherentzia duen gorputza lortzeko. Bi neurri horiek trans esperientzia gorputza moldatzean sendatzen den gaixotasun mental bezala aurkezten laguntzen dute, eta genero-rolen erreprodukzioaren baitan egituratzen dira. Azkenik, adin txikiko pertsona transei, trans migranteei eta trans ez-bitarrei aldaketa administratiboa eta trantsizio klinikoa egiteko sarbidea ukatzen die.

      Legeak dituen gabeziak ikusita, eta lurralde batzuetan legedi propiorik ez izateak lurralde horietako pertsona transen bizitzak zelan zigortzen dituen ikusita (hormonazio prozesuak egitera derrigortzea, legedi malguagoa duten lurraldeetara lekualdatzea, psikiatrizazioa...), 2017an trans lege berri bat ateratzeko proposamena egin zen Espainiako Gobernutik, psoe alderdi politikoak bultzatuta. 03/2007 Legearekiko aldaketarik nabarienak sexu eta genero autodeterminazioa, eta hamasei urtetik gorakoei erregistroan aldaketak egiteko independentzia ematea izan ziren. Legea izapidetu zen arren, hauteskundeak deitu zirenez, ezin izan zen onartu. 2019an aurkeztu eta onartu egin zen 2017an psoek proposatutako txosten hura, non adinez txikikoei erregistroan aldaketak egiteko malgutasuna ematen zitzaien, adina hamabi urtera jaitsiz. Baina 2019an berriro deitu zituzten hauteskundeak, eta Gorteen disoluzioarekin, prozesu parlamentarioarekin hasi behar izan zen berriro. 2019ko hauteskundeetatik, psoe-Unidas Podemos koalizio gobernua sortu zen, baina 2020an proiektua lege bihurtzeko prozesuan zeudela, psoek genero autodeterminazioaren kontrako posizioa hartu zuen, horren kontra errealitate juridiko falta argudiatuz. Argudiaketa horretan queer teoria izan zen jopuntua, korronte ideologiko horren eraginez emakumeen ezabapena emango zela zabaldu baitzen. psoeren bat-bateko posizio aldaketaren ondorioz, eztabaida Estatu espainiarreko mugimendu feministetara zabaldu zen, feminismoaren barne zatiketak eraginez eta terf taldeen gorakada ekarriz.

      Eta, Hego Euskal Herrian, zer? Hurbiltasun geografikoa dela-eta, Estatu espainiarreko alderdi politikoetatik sortutako pertsona transen kontrako diskurtsoa hona ere iritsi da. 2020az geroztik, lehen existitzen ez zen gatazka bat heldu da gurera. Diskurtsoa inportatua dela esan daiteke, bai eaen 2012an onartutako trans legearekin, bai Nafarroan 2017an onartutako lgtbi+ legearekin, legalki, genero autodeterminaziorako eskubidea badagoelako gurean. Aurrerakoiak diren lege propioak ditugun arren, ez du esan nahi praktikan betetzen direnik, legearen betetzea funtzionarioaren edo medikuaren arabera bermatzen baita. Funtzionarioek ez badakite zer egin, edo legeak ezartzen duen prozesua bete nahi ez badute, prozesu administratiboa hilabeteak luza daiteke. Bestalde, nahiz eta bi legeek diagnostikorik behar ez dela esan, medikuek aukera dute trantsizio klinikoa egin nahi duen pertsona psikiatriara bideratzeko. Eta, orokorrean, trantsizio klinikoak hormonazio maila estandarretara eta kirurgietara bideratuta daude, gorputz koherenteak eta osoak lortzeko.

      Gure testuinguruan gatazka hori existitzen ez zela esatean, ez dut esan nahi transfobiarik existitzen ez zenik. Sistema estrukturalki transfoboa denez, joera transfoboak presente egon dira beti, arrazakeriarekin edota matxismoarekin gertatzen den bezala. Baina gurean ez genuen pertsona transen kontrako jokaera intentzionalik. Euskal Herriko mugimendu feministak beti errekonozitu ditu emakume transak mugimenduaren parte gisa, emakume subjektua zabaltzeko izartxoaren (*) erabilerari ekin zion, eta feminismoaren baitan inoiz ez da genero autodeterminazioaren kontrako diskurtso edota ekintzarik burutu orain arte, nahiz eta 2012tik eta 2017tik horretarako eskubide legala izan dugun. Hori da bereizgarria. Pertsona transen kontra pil-pilean dagoen terf ideologiak antzekotasunak ditu 70eko hamarkadan Betty Friedanek (1963) sustaturiko lesbianen kontrako gorroto diskurtsoarekin. Garai hartako lesbianak konturatu zirenean gailentzen zen feminismoa burgesa, heterosexuala eta zuria zela, bestelako aldarrikapenak egiten hasi ziren ordezkatuak sentitzen ez zirelako. Friedanek “mehatxu morea” izendatu zuen lesbianen lehen altxamendu hori, lesbianen presentziak arreta desbideratu egiten baitzuen mugimenduak garai hartan zuen eskakizun zentraletik: zis-emakume zurientzako berdintasun ekonomiko eta soziala (klase ikuspegirik gabekoa).

LIBURUAREN EDUKIA ETA ANTOLAKETA

      Liburu hau hiru atal nagusitan antolatuta dago. Gorputz politikoa: zaurgarritasuna erresistentziarako tresna gisa atalean, azken urte hauetan zaurgarritasunaren ulerkerari buelta bat eman dioten hainbat hausnarketa feminista jaso dira, hala nola, Judith Butler (2016b, 2010b, 2014) filosofoaren gogoetak, non bestearen irudia ezinbesteko pieza den komunitatea osatzeko. Planteamendu horretan oinarri izango da zaurgarritasunaren eta prekaritatearen arteko bereizketa. Zaurgarritasuna gizakiak duen berezko baldintza gisa planteatuko dut, eta prekaritatea zaurgarritasun hori desparekotasun harremanetan eta politiketan murgiltzen denean bihurtzen den egoera politiko eta ez-natural gisa.

      Liburua bollera identitatearen inguruan egituratu denez, Euskal Herriko Lesbiana Feministen Mugimenduaren hastapenak jaso dira, hain zuzen ere, gaur eguneko bolleren borrokaren erroak eta sinergiak nondik datozen hobeto ulertu ahal izateko. Ikerketa-lana 1991. urtera arteko jardunaldietako memorien azterketara mugatu da. Militante aitzindarien kontrastearen faltan, espero dut lagin txiki honetan jasotakoa jardunaldi horietan emandako hausnarketetara ahalik eta gehien hurbiltzea.

      Horren ostean, heterosexualitatearen analisi teorikoari ekin zaio, sexualitatea eremu publikora eraman duten bi pentsalari feministaren bitartez: Monique Wittig (2017) eta Judith Butler (2007). Marko horretan, heterosexualitatea sexu-praktikaren esanahi hertsitik aldentzen da, emakume-kategoria birsortzeko derrigorrezko sistema gisa aurkezteko. Hau da, heteropatriarkatuaren edo patriarkatuaren sinonimo gisa.

      Bestalde, normaren baitan bazterretan geratzen diren gorputzen agentzian interes berezia jarriko dut, hizkuntzak errealitateak sortzeko duen gaitasunetik abiatuz. Zentzu horretan, irainerako eta bestetasuna markatzeko sortuak diren izendapenen okupazioa (“bollera” eta “marika”, besteak beste) identitate kolektiboak eta borroka guneak sortzeko tresna izango da.

      Bollera gorputza: emakumearen mitotik agentzia sexualera atalean, Gayle Rubin (1972) ekarriko dut, hierarkia sexualak, sexu zuzenaren eta okerraren arteko bereizketak, ordenaren eta kaosaren parametroak nola definitzen dituen azaltzeko. Integrazioaren eta disidentziaren aldeko politika homosexualen arteko talka piztuko da, non normaren parte izateko edo hierarkia sexualarekin apurtzeko posizioak agertuko diren.

      Azkenik, Parte-hartze politikoaren izaera atalean, subjektua beste era batera ulertzeak parte-hartze politikorako planteamendu berriei bidea irekitzen diela proposatuko dut, ekintza zuzen ez-biolentoaren^[2] erabilera erresistentzia kolektiborako tresna gisa lehenetsiz. Alegia, tresna errepresentatiboa izatetik, konfrontaziorako tresna izatera igaroko da.

      Niri dagokidanez, bestetasunaren ertz bollera ez-bitarretik idazten dut. Hamasei urte nituela heldu zen feminismoa nigana, ordura arte jasotako dena hankaz gora jartzeko. Kristau Eskola batean hezi ninduten, oraindik zamatzen nauten kulparen, sumisioaren eta egokitasunaren doktrinak ezin hobeto irentsaraziz. Feminismoari esker ezagutu nuen nire gorputza, eta harekin esperimentatzeko aukera eman zidan. Feminismoari esker ezagutu nituen desira heterosexualaz bestelako desirak, harremanak eta aisialdi ereduak, eta horiei esker erabaki nuen bollera izan nahi nuela. Feminismoari esker ulertu nuen kulpa, sumisioa eta egokitasuna, mailarik mikroenean bada ere, irauli ahal nituela, horrek gertukoekin apurketa bat ekarriko bazuen ere. Horrek nire lekua bilatzeko trantsizioan bakardade handia ekarriko bazuen ere. Era berean, feminismoari esker ezagutu nituen bazterketa eta biolentzia, edozein gorputzek edozein espaziotan tokirik ez duelako. Eta paraleloki, erresistentzia, zaintza eta elkartasunik beroena. Feminismoari esker ere, hartu nuen klase kontzientzia, lan merkatura sartu ahala handituz joan dena urte hauetan guztietan.

      Mugimendu feministatik, mugimendu antimilitarista eta transfeminista-transmaribibollora bideratu dut nire militantzia azken urteetan. Liburu honetako hurrengo lerroetan bi espazio horietako bizipenetatik eratorritako ezagutza asko elkartuko dira, beti ere parte-hartze horrek eman didan esperientzia pertsonaletik abiatuta. Paragrafo hauetan dauden hausnarketa eta loturetako asko 2020an Ikasketa Feministak eta Generokoak masterraren baitan garatutako Master Amaierako Lanean egindakoak dira. Bertan, bollera antolakuntzak Euskal Herriko Mugimendu Feministari eremu publiko-pribatuaren apurketan egin diezaiokeen ekarpen politikoa aztertu nuen. Orduko testuingurua dezente aldatu dela kontziente naizenez, lan honetako oinarri teorikoak zabaldu eta horien arteko loturak aberasteko ahalegina egin da. On egin!

[1]  Termino bitarretan ari naiz, legeak gizonak eta emakumeak soilik errekonozitzen zituelako. Gaur egun ere, identitate ez-bitarrek ez dute existentzia juridikorik.

[2]  Gizarte eraldaketaren bila, bidezkoa ez den egoera bat salatu edo gelditu nahi duen ekintza koordinatu legal edo ilegal oro.