2.1.
GORPUTZA JARRI,
ZAURGARRITASUNA AZALERATU:
BESTEAREKIKO DISTANTZIA MURRIZTEN

      Botere harremanak gizarte lotura guztietan dauden harremanak dira. Horiek nola egituratzen diren ulertzeko, interesgarria suertatzen da intersekzionalitateak eskaintzen duen azterketari erreparatzea. Izan ere, menderakuntza ardatz desberdinek biolentzia modu zehatzak nola eragiten dituzten ulertzeko gakoak eskaintzen ditu. Analisia estrukturalki egiten bada, eta menderakuntza ardatz desberdinen sorrera prozesu historiko gisa plantatzen bada, ez da politika identitarioaren logika indibidual eta esentzialista birsortzen (Rodó-Zárate, 2021). Kontrara, borrokak gorpuzteko espazioen sorrera ekar dezake, hala nola, feminista, antiarrazista, lgtbia edo antikapazitista. Askotan, klasea auzi material gisa irakurri izan da, eta gainontzeko borrokak auzi sinboliko gisa. Materialaren eta kulturalaren arteko banaketak ideologia liberala erreproduzitzen du, menderakuntza ardatzak berdindu beharreko diferentzia kultural gisa aurkezten baititu, eta ez desagertu beharreko desparekotasun gisa (Goikoetxea, 2021). Identitateak norberaren esperientzia azaltzen laguntzen du, estrukturalki jasotzen ditugun biolentziak ulertzeko gakoak ematen ditu eta berdinekin batu, eta biolentzia horiei aurre egiteko bidea ematen die. Posible da klasea beste menderakuntza ardatz espezifikoetatik borrokatzea politika identitarioaren logika esentzialistan erori gabe: norbanakoa eta taldea kokatzen laguntzen du, eta gorputza eta testuingurua ematen dizkio borrokari. Era berean, posible da hainbat ardatzen arteko intersekziotik lan egitea.

      Zapalkuntza ardatz espezifikoetatik abiatutako borrokek militantzia bikoitza dakarte sarri, borrokak burutzeko markorik estrategikoena aukeratzea erabaki konplexua baita. Euskal Herriko Lesbiana Feministen Mugimendua militantzia bikoitzean aritutako eragileetako bat dugu euskal testuinguruan. 1970eko hamarkadaren hasieran ekin zioten Bizkaiko, Gipuzkoako, Arabako eta Nafarroako Emakumeen Asanbladetako, Euskal Herriko Gay Askapen Mugimenduko (ehgam), talde feministetako eta langile taldeetako lesbianek talde txikietan batzeari. Frankismoaren garai horretan jarri zen indarrean 16/1970 Legea, arriskugarritasunari eta birgaitze sozialari buruzkoa, 1933ko Alfer eta Gaizkileen Legea ordezkatu zuena. Lege horren bitartez, eskaleei, homosexualei, bandalismoa egiten zutenei, droga trafikoan eta kontsumoan aritzen zirenei, sexu-langileei, dokumentaziorik gabeko etorkinei eta diktadurak moralki edo sozialki arriskutsutzat jotzen zuen edonori zigor penala aplikatu ahal zitzaien. Bazterketa amankomun horrek subjektu horien arteko klase elkartasun handia piztu zuen. Gizon homosexualak despenalizazioaren alde antolatu ziren gehienbat, eta emakume homosexualak ikusgarritasunaren alde, iruditeria kolektiboan ez baitziren existitzen. Gogora ekarri nahi dut 1977an, Maria Isabel Gutierrez Velasco sexu-langilearen gorpua erreta agertu zenean Basauriko kartzelan, lege horren baitan bazterretan geratzen ziren langile-klaseko hainbat eragile batu zirela Bilboko San Frantzisko auzoan mobilizazioak egiteko. Horien artean Mugimendu Feminista, Presoak Borrokan Koordinadora, Sexu- eta Genero-Askapenerako Mugimendua eta sexu-langileak. Handik hilabete batzuetara antolatu zuen ehgamek ekainaren 28ko lehenengo manifestazioa Euskal Herrian. Euskal Herriko lgtbi Mugimenduak bere hastapenetatik izan du klase eta baztertuenganako kontzientzia, eta manifestuz manifestu, eta ekintzaz ekintza helarazi du ideia hori Bizkaian E28 Koordinadoraren bitartez. Adibidez, arriskugarritasun eta birgaitze sozialaren herentzietako bat den Bilboko udal ordenantzaren kontrako kanpainak eginez, sexu-langileen mobilizazioetara batuz, pinkwashing-a salatuz, atzerritartasun legearen eta cie zentroen kontra eginez, edota espekulazioaren kontra borroka egiten duten eragileekin saretuz.

      Leioan burututako Euskadiko Emakumeen 1. jardunaldietan, 1977an, Bizkaiko Emakumeen Asanbladako emakume homosexualen kolektiboak lesbianismoa alternatiba politiko gisa aurkeztu zuen. Baina, 1983ra arte, Mugimendu Feministaren diskurtso nagusia heterosexuala zen; heterosexualitatea ez zen ulertzen patriarkatuak ezarritako arau gisa. Ondorioz, lesbianismoa politika sexualarekin zerikusirik ez zuen aukera indibidual eta pribatu gisa aurkezten zen. Hutsune horren ondorioz sortu zen 1979an Emakumearen Sexual Askatasun Mugimendua (esam). Nahiz eta lesbiana horietako asko feministak izan, batzuek ez zuten Mugimendu Feministan parte hartzen, eta ehgametik esamera bideratu zuten haien militantzia. Hala ere, Mugimendu Feministari aitortzen zioten, zapalkuntza bat pairatzen zuten emakumeen talde gisa, mugimendua beti egon dela lesbianen defentsaren alde eta laguntzeko prest.

      Ordutik, lesbianen bost jardunaldi izan dira: 1983an izan zen lehena Zamalbiden, 1987an bigarrena Orion, 1991n hirugarrena Bilbon, 2012an laugarrena Diman eta 2017an bosgarrena Bilbon. Lehenengo hiru jardunaldietako memorietatik berreskura daiteke nola antolatutako lesbiana feministek Mugimendu Feministarekin eta Sexu eta Genero Askapenaren aldeko Mugimenduarekin harremana izan duten haien hastapenetatik. Bataren edo bestearen parte izateko beharra aldakorra izan da garaiaren arabera, eta arrazoiak ere bai.

      Zamalbideko jardunaldietan (1987) Gipuzkoako, Bizkaiko, Arabako, Nafarroako eta Madrilgo 250 emakume lesbiana batu ziren. Mugimendu Feministaren parte ziren lesbianek haien tokia Mugimendu Feminista zela aldarrikatzen zuten. Horretarako, beharrezkoa ikusten zuten mugimenduan bertan zeuden lesbianak lesbiana gisa ezagutzera ematea, Mugimendu Feministak lesbianen aldarrikapenak beregana zitzan. Zeren eta, gizarte patriarkalean sexualitatea norbanako guztiek erreprimitua dutela jakin arren, emakumeei gehiago eragiten ziela uste baitzuten, haien sexualitatea genitala eta ez-klitorikoa izatera eta erreprodukziora bideratuta zegoelako. Hori dela-eta, aukera sexualetik haratago, emakume guztiek landu beharreko gaia zela uste zuten. Puntualki, gizon homosexualekin batzea eta emakume lesbianei indar gehiago ematea izan ziren bide hori jarraitzeko proposamenetako bi. Ostera, ehgamen parte ziren lesbianek uste zuten Mugimendu Feministak ez zuela ordura arte lesbianismoa defendatu beharreko borroka gisa hartu, edo erreferentzia gutxi egiten zitzaiola, abortua, antisorgailuak, dibortzioa eta biolentzia matxista bezalako gaiek betetzen zutelako agenda feminista. Zentzu horretan, uste zuten gay mugimenduan egoteak kaleak hartzea errazten ziela, homosexualitatea zelako antolakuntzaren oinarria. Hala ere, Mugimendu Feminista laguntza-esparru kontsideratzen zuten guztiaren gainetik, emakumeak zirelako eta haien zapalkuntza sistema patriarkalaren eta matxistaren ondoriozkoa zela sinesten zutelako. Horregatik ikusten zuten ezinbestekoa antolakuntza; soluzio indibidualek ez zuten ezertarako balio, kausa estrukturala zelako. Horrez gain, ehgamera emakume lesbianak hurbiltzen zirenez, haien arteko elkargunerako espazioak sortu ziren, eta horrek homosexualitatearen eta feminismoaren arteko harremana eztabaidatzeko aukera ematen zien. Dena dela, ehgamen egoteak bazuen alde negatiboa: gizon homosexual batzuen matxismoa eta lesbianek hitza hartzeko segurtasun falta gizonen aurrean, esfera publikoan hitz egitea debekatua izan delako emakumeentzako patriarkatuan. Horrek emakume lesbianek beren aldetik borrokatu beharraren sentipena trinkotu zuen, eta bilera orokorrez gain, astean behin, beren kabuz biltzera eraman zituen.

      Zamalbideko jardunaldiak (1983) eta hilabete batera, Madrilen izandako Jardunaldi Feministetan, sexualitatearekiko diskurtso feminista aldatu egingo da. Jada ez da soilik mintzatzen gizonek emakumeen kontra darabilten biolentziaz, abortuaz edo antisorgailuez. Diskurtsoa aldatzen da eta heterosexualitatea patriarkatutik datorren inposizio gisa plazaratzen da. Diskurtso aldaketa horrekin bigarren jardunaldi hauetan planteatzen da Mugimendu Feministaren lan ildorik oinarrizkoenetako bat izan behar duela lesbianismoak.

      Bilboko jardunaldietan (1991) berriro eztabaidatu zen lesbianismoa Mugimendu Feministak edo lesbianek beren kabuz hartu beharreko gaia ote zen; borrokarako toki, edo eremu pribatura mugatu beharreko aukera ote zen; sistema patriarkalaren oinarrizko arma izaten jarraitzen ote zuen. Jardunaldi horietan, Lumatza lesbianen taldeak haien ibilbidea azaltzeko ponentzia aurkeztu zuen: 80ko hamarkadaren hasieran, Nafarroako Lesbiana eta Homosexualen Kolektiboa sortu zen, bi urte geroago ehgamen parte izatera pasatuko zena. Geroago, ehgameko emakumeak Mugimendu Feministaren parte bilakatuko ziren, Nafarroako Koordinadora Feministaren Lesbianismo Komisioa sortuz. Izan ere, nahiz eta aukera sexualari dagokionez lesbianek eta homosexualek zapalkuntza amankomuna pairatu, lesbianen bazterketa eta ikusgarritasunik eza beren emakume kondiziotik zetorrela uste zuten. Urte batzuk beranduago, komisio horretako lesbianek, lesbiana gisa definitzen zuten haien burua osotasunean. Identitate horri zentralitate handiagoa eman zioten, eta Mugimendu Feministatik desmarkatu gabe, 80ko hamarkadaren amaieran, Nafarroako Lesbianen Kolektiboa sortu zuten, geroago, 90eko hamarkadaren hasieran, Lumatza sortuz. Lumatzaren planteamenduen artean, bi erreskatatuko ditut geroago landuko direlako: lesbiana guztiek taldean tokirik izan behar ote zuten, eta, aldarrikapena eta debateaz gain, aisialdirako eta festarako espazioek taldean tokirik izan behar ote zuten.

      Feminismoaren eta sexu eta genero askapenaren instituzionalizazioarekin, eta queer teoriaren etorrerarekin, 1999tik aurrera talde transfeministen loraldia gertatu zen. 2009az geroztik, pentsamendu intersekzionala teoria eta borroka feministara batzeko ahalegina egin da; 2018ko lanuztearen eta 2019ko greba feminista orokorraren eta kontsumo grebaren bitartez, langile klaseko emakumeak batzea eta antolatzea lortu zen, urte batzuk lehenago jada bizirik zegoena, adibidez, emakume pentsionisten borrokarekin, egoitzetako emakume langileen borrokarekin edo emakumeen zaintza-lanen borrokarekin. Nahiz eta greban eta antolakuntzan parte hartu zuen gehiengoa emakumearen subjektu unibertsalari egokitzen zitzaion, esfortzua egin zen emakume kategoria ezbaian jartzeko, “emakume” hitzaren alboan izartxoa (*) gehituz. Asteriskoak emakume, trans eta bollera subjektuak integratzen zituen, eta hala agertzen zen azalduta grebaren baitan kaleratu zen Martxoaren 8ko dosierrean. Langile klaseko feministek antolatutako greba hartan, emakume langile, trans, bollera, arrazializatu eta aniztasun funtzionala zuten subjektuei parte hartzeko deia luzatzen zitzaien, borroka hori haiena ere zela zabaltzeko. Gure borroketan zerrendak erabiltzen ditugunean, normalean izendatzen ez diren horiek izendatzea dugu helburu, baina egia da beti geratzen dela norbait izendatu gabe, eta horrek ikusgarritasuna kentzen dio jada ikusezina denari. Hala ere, hobe izaten da hori neutraltasunaren izenean ezer ez aipatu eta borroka bakoitzeko subjektu unibertsala birproduzitzea baino.

      Subjektu unibertsala aurresuposatzen ez den borroketan, gorputzak zentralitate handia du. Mugimendu Feministan, abortuaren, antisorgailuen eta dibortzioaren aldeko borroken bitartez jarri da gorputza erdigunean, feminismoaren subjektua langile klaseko emakume zuri heterosexuala izan delako. Beste adibide bat borroka transmaribibolloa da. Gorputzaren zapalkuntza propiotik eta identitate espezifiko batetik beste borroka batzuk aurrera eramateak taldekideen arteko botere-harremanak txikiagotzen laguntzen du. Batetik, kolektiboa borroken arteko intersekzionalitatean osatzen da, horretarako inongo justifikaziorik eta onespenik behar izan gabe. Bestetik, bestea existitzeari uzten zaio norbera delako zaurgarritasunak agerian uzten dituen beste hori. Zaurgarritasunen berdinketa batean osatzen da kolektiboa, zeren eta normalean eremu pribatuan geratzen diren biolentzia horiek baitira antolakuntzaren arrazoi nagusia. Hori dela-eta, bestearen lekuan jartzea, elkar-ulertzea, konfiantza eta konplizitatea garatzea errazagoa egiten da. Gure arteko diferentziak onartu eta hortik elkarrizketan hastea ariketa askoz interesgarriagoa da; bestela, badirudi zapalkuntza guztiek berdin zeharkatzen gaituztela. Jakitun gara, subjektuaren izaera poliedrikoa onartuta ere, bestea beti existituko dela, horregatik hartzen du garrantzia elkarrizketaren, borroken elkartasunaren eta saretzearen praktikak.

      Botere-harremanak gizarte harreman guztietan daude presente, horiexek murriztea da taldeak har dezakeen ardura politiko-kolektiboetako bat. Izan ere, zaurgarritasunaren kolektibizazioak sare pertsonalen sorreran laguntzen du, zaintza prozesuak borrokaren parte izatera pasatuz. Horregatik aipatzen zuen Butlerrek (2002) talde baten dolu amankomunetik gizadia edo humanitatea eratzeko aukera posible dela. Horren adibide dira lgtbi komunitateak (Burgos, 2009). Burgosek nahita erabiltzen du plurala lgtbi talde edo komunitate lokalak izendatzeko eta lgtbi komunitate abstraktuari kontrajartzeko. Singularraren erabilpenak lgtbi borroka despolitizatzen du. lgtbi pertsona guztiek ez dituzte baliabide material berdinak, eta asko ez dira beti komunitate baten parte izan; bilatu edo sortu egin behar izan dituzte. Horrela azaltzen zuen Juanjo Olasagarrek Ezinezko maletak eleberrian disidentzien errealitatea herrietan: “Nola bizi desberdina izanik Lekunberrin? Herria bertako legearen arabera irabazle izendaturikoentzako tokia zen” (2004: 202). lgtbi pertsonen bakardadea oso berezia da tabu asko ezkutatzen dituelako, eta askotan gertukoenen sostengua ere ez delako existitzen. Bakardade indibidual horri aurre egiteak eremu pribatua eremu publikora eramatea eskatzen du. Horren adibide dira aisialdia agenda politikoan sartzea, bileretatik eta ekintzetatik kanpoko elkarguneak bizitza publikoan txertatuz eta jendarte normatiboari zuzendutako espazioak okupatuz. Helburua ez da eremu pribatua desagerraraztea, baizik eta eremu pribatuan egiten dena publikora eramatea hura politizatu ahal izateko, sexualitatearekin edota desirarekin egin izan den bezala. Banaketa historiko hori ahultzeko estrategietako bat zapalkuntza ardatzen araberako taldekatzea da. Kontzientzia kolektiboa lantzeko espazioak izateaz gain, menderakuntza komuneko gaien inguruan hausnartzeko eta eztabaidatzeko segurtasun-tokiak dira, bai eta autodefentsa praktikatzeko eremuak ere. Zentzu horretan, espazio ez-mistoek tresnak ematen dituzte identitate politikoak eratzeko eta norbanakoak subjektu politiko gisa identifikatzeko.

      70eko hamarkadan ehgameko emakume lesbianek esan bezala, bizipen pertsonala plazaratzeko, hura politiko egiteko eta horren kontra borroka kolektiboa artikulatzeko zailtasun gehiago ematen dira Mugimendu Feministan, agenda subjektu heterosexualaren inguruan egituratzen delako gehienbat, eta, ondorioz, hortik kanpo geratzen diren borrokak bigarren maila batean kokatzen direlako. Horri gehitu ahal zaio lesbofobia barneratua dela-eta, gerta daitekeela lesbianek pentsatzea heterosexualak baino gutxiago direla, edota haien aldarrikapenak heterosexualenak bezain garrantzitsuak ez direla. Baita ere, gehiengo heterosexual baten aurrean homosexual bezala agertzeak bestetasunean kokatzen zaituen biolentzia dakarrelako, nagusia ez den diskurtsoan gorputza jartzen baita. Bestalde, garaiko lesbianen eta egungo bolleren arteko desberdintasun handietako bat emakume kategoriarekiko atxikimendua da. 2019an Durangon izandako V. Jardunaldi Feministetan mahai gainean jarri zen zelan emakume gisa identifikatzen ez diren bollerek biolentziaz bizi duten kanpotik ezarritako kategoria hori, eta zelan hura berresentzializatu beharrean, beharrezkoa duten hartatik ihes egitea. Lesbianen lehendabiziko hiru jardunaldietako memorietatik jaso daiteke nola lesbianek emakume gisa definitzen zuten haien burua, eta nola horregatik ikusten zuten ezinbestekoa Mugimendu Feministarekin hartu-emana, edota Mugimendu Feministatik lesbianismoaren aldeko borroka burutzea. Denborarekin, kontzeptuek adiera aldaketak jasaten dituzte, eta gorputz batzuen ikusgarritasunak norberaren identitatea zehazten laguntzen du. Ikusgarritasunik ez baldin badago, esperientziak izendatzea zailagoa da. Euskal Herriko Mugimendu Feministak jakin izan du mugimenduaren parte diren subjektuen beharrizanetara egokitzen, eta hori dela-eta jarri du ezbaian emakume kategoria klasiko edo patriarkala izartxoaren (*) bitartez, feminismoa zis-emakumeenaz aparte, patriarkatuak zapaldutako gorputz ororena dela aldarrikatuz. Azken urteetan, bollera taldeetan edota lgtbi taldeetan antolatu diren bolleretako askok ozen esan dute ez direla emakumeak, ez naturaz, ez subjektu politiko gisa, bollera emakume identitatearen azpikategoria bat izango balitz bezala. Lehenengoari dagokionez, muturrekoak diren bi planteamendu agertu ohi dira debateetan, maila berean esentzialismoaren produktu direnak: pertsona transek haien natura ukatzen dutela, edo jaiotzetik ukatutako natura bat bilatzen dutela. Trans identitateen sinplifikazio horiek trans identitateari eta borrokari izaera politikoa kentzen diete, bazterretan kokatzen diren trans bizitzak eta esperientziak gehiago prekarizatuz. Bigarrenari dagokionez, “emakume” hitzaren atzean izartxoa (*) erabiltzen hasi zenean, helburua zen emakume identitate zurruna ezbaian jartzea barrura begirako autokritika prozesu batean barna. Baina urteak pasatu ahala, ikusi da ez dela nahikoa. Inertziaz izendatzera pasatu da, bi ondorio aski negatibo utziz. Bata, emakume ez diren gainerako subjektibitateak izendatzeari utzi zaiola asteriskoak jasotzen dituelakoan. Bestea, emakumea soilik izendatuz, indartu egiten dela borroka feministaren subjektua emakumea dela defendatzen duen ideia. terfen diskurtsoa horren presente dugun honetan, azken puntu horrek mesfidantza sor dezake zis-emakumea ez den edozein pertsonarengan, feminismoaren izenean egunerokoan jasotzen ari diren biolentzia izugarria baita. Borroka feministak eta lgtbi borrokak gorputzen gaineko autonomia dute intersekzio puntuetako bat, hori dela-eta da garrantzitsua bien arteko komunikazioa, saretzea eta elkartasuna bizirik egotea.

      Hego Euskal Herriko testuinguruan, terfak ez dira inoiz antolatuta egon, eta diskurtso transfoboa ez da sekula Mugimendu Feminista Autonomoaren parte izan; transfeminismoaren 1999ko pizkundetik, pertsona transak eta sexu-langileak presente egon dira komunikatu gehienetan. Ikuspegi orokorra ez den arren, eta beste subjektu batzuei ikusgarritasuna eman zaien arren, gaur egungo eztabaidak lekua kendu die bi subjektu horiei Mugimendu Feministaren parte diren zenbait sare eta taldetan, aipatuak ez izateraino. Ekidistantzia horretan mugitzea erosoa da, baina posizio hegemonikoak indartzen ditu. Mugimendu Feministaren parte diren talde feminista askotan, aldiz, kontrako efektua izan du terf oldarraldiak: pertsona transen alde lerrokatu dira argi eta garbi eta horrek talde feministen eta lgtbi talde lokalen arteko lotura sendotu du. 2020a baino lehen, diskurtso transfoboak Elizari lotutako instituzioetatik eta eskuineko sektoreetatik heltzen ziren gure kaleetara, hala nola, Hazte Oír autobusak. Hala ere, autobusa gure hirietako kaleetatik agertu denean, erantzun zuzena jaso izan du Mugimendu Feministaren eta lgtbi mugimenduko kideen aldetik.

      terfen feminismo klasikoak defendatzen du, oraindik ere, feminismoaren subjektua zis-emakumea dela. Talde horiek ez dute “zis” aurrizkia erabiltzen, haientzako emakumea “izaki aluduna” baita. Hots, ezin da alurik ez duen emakumerik existitu. Aldiz, “zis” aurrizkia erabiltzen duten taldeek kontrakoa ematen dute aditzera, alurik gabeko emakumeak badaudela, alegia. Azken ideia horrek geroz eta gehiago hedatzen ari den queer teoriarekin du zerikusia, zeinak sexua, generoa bezala, kategoria ez-natural gisa aurkezten duen. Feminismoaren subjektua zabaldu nahi ez duen ideologia transfoboaren atzean, botere galeraren mehatxua (agenda feminista partekatzea) eta emakume identitatearen krisia daude. Poliki bada ere, sexua desnaturalizatzen hasi baita, eta zis-emakumeak okupatzen zuen espazioa beste subjektu batzuena ere badela aldarrikatzen hasi baikara.