2.
Gorputz politikoa:
Zaurgarritasuna
erresistentziarako tresna gisa

      Antropologiaren ikuspuntutik, gorputza elkarren arteko lotura duten hainbat mailatan sailkatu izan da: indibidualean, sozialean eta politikoan. Gorputz indibidualak norbanakoaren esperientzia pertsonalari egiten dio erreferentzia, gorputz bakoitza, haren atalak (adimena, materia, psikea...) eta horien arteko harremanak haien artean desberdinak izanik. Gorputz sozialak gorputzaren errepresentazio-erabileretan jartzen du arreta, eta gorputza natura, gizartea eta kultura pentsatzeko sinbolo natural gisa aurkezten du. Ikuspegi horretatik, gorputza sozialki partekatutako sistema sinbolikoen multzo baten emaitza da, eta bere existentzia indibidual eta kolektiboaren oinarria osatzen duten esanahiek zeharkatzen dute. Azkenik, gorputz politikoa gorputz indibidual zein kolektiboen kontrola erregulatzeko gorputza litzateke, hala nola, erreprodukzioa eta sexualitatea, lana eta aisialdia, edota gaixotasuna eta giza desbiderazioa edo diferentzia. Hiru gorputz horiek hiru ikuspuntu teoriko eta epistemologiko adierazten dituzte: fenomenologia, estrukturalismoa eta sinbolismoa, eta postestrukturalismoa (Scheper-Hughes; Lock, 1987). Atal honetan, Judith Butlerren gogoetei jarraituz, gorputz politikoan jarriko dugu arreta: gorputzaren zaurgarritasunean eta agentzian. Helburua zera da, zaurgarritasunak eta agentziak giza taldeak eta haien dinamikak antolatzerakoan duten eragina aztertzea.

      Butler (2014) interdependentziaren ideia garatzeko zaurgarritasunean oinarritzen da. Bere aburuz, zaurgarritasuna ezaugarri prekontraktuala da, gizaki oro baldintzatzen duena, jaiotzen garenetik hiltzen garen momentura arte; ez da izango haurtzaroa bukatzean galdu eta zahartzaroan itzuliko den ezaugarri intermitente bat. Hala ere, horrek ez du esan nahi bizitzako etapa guztietan berdina izango denik. Beraz, gorputz politikoa zer den eta nola funtzionatzen duen ulertzeko, gorputza zertan eusten den kontsideratzen du, bai eta eusten den horrekin duen harremana ere. Era horretan, gorputz politikoaren birdefinizioaren beharra azpimarratzen du, abiapuntua izanik gorputza erlazio multzo bat dela, interdependentea baldintza materialekiko eta beste gorputzekiko.

      Gorputza interdependentea dela ulertuta, haren berezko zaurgarritasuna agerian geratzen da gorputzari eusten dioten baliabideak falta direnean. Era horretan, Butlerrek garrantzia ematen dio gorputzaren esanahi erlazional horri. Alde batetik, subjektua zaurgarria dela onartzearekin bat interdependentziaren adiera aldatzen da eta, ondorioz, subjektua ulertzeko era ere bai. Bestetik, gorputza ulertzeko moduaren arabera eraikitzen dira proiektu politikoak, horiek burutzeko eszenatokiak eta jokamoldeak. Susan Stryker aktibistak honakoa adierazten zuen gorputzaren, identitatearen eta parte-hartze politikoaren arteko loturaz:

      Jokoan dagoena ez da soilik gizarte modernoan konbentzionalki aktibismo politikotzat hartzen dena [...], ezpada gorputzaren, pertsona batek bere buruaz duen pertzepzioaren, desira-praktiken, jokabidearen eta gizartearekin harremanetan jartzeko moduen konfigurazioak ere, gizartean egoteko subjektu egoki gisa gaitzen zaituzten horiek (Stryker, 2017: 109).

      Okupazioaren aldeko mugimenduekin erraz ikus daiteke aipaturiko elkarrekikotasuna. Eraikinak etxebizitzak izan daitezke, edo behar sozial bati erantzuten dioten espazioak. Eraikin baten eraikuntzan eta eraikina erabilgarria izateko beharrezkoak diren instalazioen atzean, adituak diren diseinatzaileak eta eskulangileak daude, eta eraikina baldintza egokietan mantentzeko, beharrezkoa da eraikin hori pertsona talde batek zaintzea. Eskulana beharrezkoa da, baina baita ere eskulan horren atzean dagoen ezagutza, giza harremanen bitartez modu formalean edo informalean transmititzen dena. Etxebizitzaren aldeko borrokan sartuz gero, aurreko guztiaz gain, beharrezkoa izango da asanblada baten sorrera eta antolakuntza, eta hura kontsistentzia minimo batekin mantentzea denboran. Horretarako, garrantzitsua izango da asanblada osatzen duten norbanakoen beharrizan espezifikoei talde bezala erantzuna ematea taldea guztiz homogeneoa izan ez dadin (itzulpenak, haurrentzako txokoak, ordutegi malguak, hizkuntza eskuragarria, eta abar). Parte-hartze politikorako espazioak heterogeneoak izateko esfortzurik egiten ez bada, eremu publikoan jada espazioa duten subjektuek soilik okupatuko dituzte espazio horiek. Horrek, problematika ikuspegi bakarretik lantzea eta eremu publiko-pribatuaren arteko zatiketa areagotzen ditu.

      Zentzu horretan, politika kolektiboak artikulatzeko beharra azpimarratzen da, nork bere burua zaintzeko beharrezkoa delako bestea ere zaintzea. Butlerren zaurgarritasunaren kontzeptuak berdintasun erradikala planteatzen du non bestea ni-aren parte den. Bestea ni-aren parte izanda, edo norberaren muga gorputz propioa ez denean, lausotu egiten da ni-aren eta bestea-ren arteko muga; bestearen kontrako biolentzia norberaren kontrako biolentzia bihurtzen da eta berdintasunaren politika interdependentziaren adiera zaurgarritik garatzen da (Butler, 2021).

      Berdintasun erradikalaren kontzeptua erabat aldentzen da berdintasun liberalaren kontzeptutik. Berdintasun liberala eskala sozialean gora egiteko premisatik abiatzen da, non ongizatea eta justizia interes indibidualen arabera neurtzen den. Norbanakoek edo talde sozialek dituzten bizi-baldintzak kontuan izan gabe, guztiok eskubide eta betebehar berdinak izan behar ditugula defendatzen du. Berdintasun erradikalean, aldiz, helburua norbanako eta talde sozial guztientzako baldintza material eta balio sozial berberak izatea da. Hori gauzatu ahal izateko, beharrezkoa izango da herritar bezala ditugun eskubide eta betebeharren birformulazio bat egitea, baldintza desberdinetan eskubide eta betebehar berdinak eskatzea desparekotasunak birsortzen baititu. Indibidualismoaren kontra doan elkartasun moralerako praktika da, non pribilegioak eta menpekotasun politikoak kritikoki errefusatzen diren.

      Butlerren filosofia ez dago batere integratuta gizarte modernoetan, eta, ondorioz, gure proiektu politikoetan ere ez. Aitzitik, zaurgarritasunaren banaketa asimetrikoan murgilduta gaude, non zaurgarriak direnen eta ez direnen arteko bereizketa egiten den (Butler, 2021). Horrek paternalismo forma askotarikoak eragiten ditu “zaurgarriak ez direnek” “zaurgarrien” gainean erabakitzen dutelako. Menpekotasunak sortzen dira eta helburu gisa jartzen da bestea —zaurgarri etiketa duena— sistemara egokitzea, eta ez bestetasunak sortzen dituen desparekotasunaren mugak haustea. Baina zaurgarritasuna, ezagutzen dugun moduan, prekaritatea balitz?

      Esan moduan, guztiok gara zaurgarriak giza loturak eta baldintza materialak behar ditugun heinean. Zaurgarritasuna ezaugarri negatibo gisa irakurri izanak zaurgarriak diren eta zaurgarriak ez diren bizitzen arteko hierarkia unibertsal bat sortzeko eta boterea bertikalki banatzeko balio izan du. Era berean, banaketa horren bitartez aldarrikatu izan dira herritar zaurgarrituen giza eskubideak, ondorioa agentziaren galera, prekaritatearen betikotzea eta esentzializazioa izanik.

      Zaurgarria da pertsona oro, zaurgarritasuna pertsona ororen ezaugarria baita. Zaurgarritua, aldiz, zaurgarritasunaren banaketa asimetrikoan agentzia ukatu zaion pertsona prekarioa da.

      Alde batetik, “zaurgarriak ez direnek” “zaurgarrien” gaineko ardura hartzen dute zaurgarri kategorian sartzen diren pertsonei agentzia kenduz. Bestetik, giza eskubideen aldarrikapena asistentzialismotik egin izan da, prekaritate egoera sortzen duena desartikulatzeko inongo asmorik gabe. Elkartasun eredu hori ez da ausazkoa, prekaritate horrek enplegua sortzen baitu hainbat gobernuz kanpoko erakunde, kooperatiba, elkarte eta abarren bitartez liberatu eta boluntario figurak sortzen dituelako, ni-aren eta bestea-ren arteko arrakala handituz. Militantzia eskemak eta prozesuak desagertzen dira instituzioen erritmoak jarraitu eta ezartzen dituzten helburu eta irizpideak bete behar direlako. Boluntarioak (askotan, “zaurgarri” etiketa dutenak izaten dira) aldendu egiten dira lan-erritmo horiek ez direlako haien bizitza prekarioekin bateragarriak, eta, ondorioz, desmobilizazio soziala gertatzen da, “zaurgarri” kategorian ez daudenek zaurgarritasunaren negozioa kontrolatzen dutelarik.

      Azkenik, “zaurgarri” eta “ez zaurgarri” etiketek fokua pertsonan jartzen dute; hau da, zaurgarritasuna esentzializatu eta indibidualizatu egiten da ardura banakakoarengan jarriz, eta egoera prekario hori sortzen duen sistema kapitalista ezkutatuz. Horrekin guztiarekin, ukatu egiten da pertsona guztiak zaurgarriak garela eta bizitza bizigarriak izateko beharrezkoak ditugula baldintza materialak eta emozionalak bermatzen dituzten egiturak. Bizitza zaurgarri gisa irakurtzen diren bizitza horiek errealitatean bizitza prekarioak dira, egoera hori sortzen duen sistema kultural, ekonomiko eta politiko jakin bat dagoelako. Errazagoa da esatea emakumeak, bollerak, transak, migranteak, langile desjabetuak... zaurgarriak direla, gizonek emakumeen kontra egiten duten biolentzia sistema patriarkalaren ondorio dela esatea baino. Edo lgtbi pertsonentzako osasun-sistema publikoan zerbitzua mugatua dela sistema zis-hetero-normatiboan oinarritzen delako; edo atzerritar prekarioak egoera ilegalean eta eskubiderik gabe uzten dituena Atzerritarren Legea dela; edo pertsonak argi, baliabide edo etxe barik uztearen arrazoia sistema kapitalista dela. Denak gara zaurgarriak, azpiegiturak eta lotura sozialak kentzen badizkigute gure bizitzak prekarizatzen direlako. Arazoa da pertsona batzuei soilik kentzen zaiela lotura eta azpiegitura horietara sarbide duin baterako eskubidea, eta horrek sortzen duela prekaritate bereizia. Ezaugarri jakin batzuen ondorioz kalte fisikoa jasatera edo eskubideen galera jakin batzuetara bideratuta dagoen gorputza, gorputz prekarizatua da. Horren adibide da pertsona transek osasungintzako txartelean sexu izendapena aldatzea lortzen dutenean, baina sistema medikoak agintzen duen prozesua ez egitea erabakitzen dutenean, osasun sistema publikoko zerbitzuetara sarbidea mugatzen zaiela (gizon transei ginekologia eta emakume transei urologia kentzen zaienean, adibidez). Baita bollerei sarketarik gabeko sexu-eredua aurresuposatzen zaienean eta sexu-transmisiozko infekzioak edo osasun-kontrol periodikoak ez egiteko aukera ematen zaienean ere. Sistemak lgtbi pertsonak zigortzen ditu haien bizitzak prekarizatuz heterosexualitatearen zis-eredua ez jarraitzeagatik. Hori dela-eta, estrategikoa da zaurgarritasuna modu positiboan irakurtzea, alegia, erresistentziarako eta antolakuntzarako modu gisa, eta bizitzak sostengatzen dituzten azpiegitura eta lotura sozialak babesteko gida gisa.

      Azken urteetan, Euskal Herriko Mugimendu Feministaren jardun zentrala bizitzak erdigunean jartzeko aldarrikapena izan da, zaintzari eta lan erreproduktiboari^[3] zor zaien garrantzia emanez (ikus 2018ko eta 2019ko M8ko dosierra). Baina, nola ulertu dugu interdependentzia? Nondik definitu dugu? Nola ulertu dugu zaurgarritasuna? Eta ahalduntzea? Autonomia? Zein toki izan du zaurgarritasunak interdependentziaren ulerkeran? Nola egin diegu aurre beharrizanei? Zein estrategia artikulatu ditugu? Zein momentutan eta non? Nondik? Zeinen bizitza jarri dugu erdigunean? Zein gorputzi utzi diogu tokia? Zein neurritan?

      Feminismoaren subjektua zein den luzerako emango duen eztabaida izaten jarraitzen du. Feminismoa aldaketa sozialaren aldeko borroka bezala uler daiteke, emakumeen eskubideen aldekoa bezala, berdintasuna helburu duen mugimendu edota pentsaera bezala, sexua elementu zentrala duen politika bezala, klasekoa.... Hainbat modutara uler daiteke feminismoa, eta adieraren arabera, halakoa izango da haren subjektua. Halakoa ere, korronte ezberdinen arteko adostasunik ezak, tentsioak, sor daitezkeen ez-ulertuak eta gatazkak, era berean, ezinbestekoak direnak talde bakoitzak bere ideia indartzeko, beste taldeekin puntu komunak partekatzeko eta sarean lan egiteko, edo desadostasunetatik identitatea sortu eta borroka paraleloak eramateko. Aniztasunaren gatazkari heltzea eta emakumeen identitate homogeneoaren iruditeria (lan-merkatuan dagoen emakume zis, zuri eta heterosexuala) gainditzea ezinbesteko ariketak dira mugimenduen arteko aliantzak eta zubiak eraiki nahi badira; heteroarauak egunero zapaltzen dituenen arteko diferentziak onartu eta sor daitezkeen botere-harremanei aurre egiteko bitartekakoak sortzeak izan beharko luke helburua, horiek ahalik eta gutxien birsortzeko (Hill Collins, 2000 eta Edward, 1990).

[3]  Lan erreproduktiboaren (edo zaintza-lanen) eta zaintzaren arteko bereizketa terminologikoa egingo dut, afektibitateari dagokionez bi esanahi diferente dituztela uste dudalako. Horrela, zaintza sostengu afektiboari erreferentzia egiteko erabiliko dut, zeinak ez duen baztertzen zaintza-lanik edo lan erreproduktiborik egotea. Bestalde, zaintza-lanak edo lan erreproduktiboa egiteko afektibitatea ez denez beharrezkoa, lan eta produkzio hitzei garrantzia eman nahi diet produkzio katean duten ezinbestekotasuna agerian uzteko.