Oin hotsak goiko solairuan

Hilabete batzuk lehenago era guztiz bidegabean leporatu zidaten plagio afera zela medio nire liburu berria argitaletxe handi batekin atera ezin nuenez, gutxien gutxienez, argitaletxe alternatibo batekin ateratzeko aukera kontuan hartzeko iradoki zidaten lagun idazleek. Batek daki lagun dituen idazleak benetan lagun diren ala ez, aski zabaldua baitago lankideak propio despistatu eta haiek guk baino lan eskasagoak argitara ditzaten aholku erdipurdiko —eta areago, guztiz kaltegarriak— propio emateko ohitura, baina tira... Lagunik gabe, zeri helduko diogu bada? Argitaletxe txiki bat zen adiskideek bizikien gomendatu zidatena, bere liburuengandik bainoago, Lydie Vidal idazlearen argitaletxea zelako ezaguna. Vidalek berak egiten bide zituen editore lanak, eta bere idazkari pertsonalak —Inez Orgaz izena zuen, oker ez banago— kudeatzen zuen argitaletxea. Lydie eta Inezen arteko harremana lotura profesionalaz haraindira ote zihoan zen zurrumurrua, baina gutxi axola zitzaidan niri txutxumutxua, liburu bakoitza argitaratzeko orduan argitaletxe ttipi hartan jartzen zuten kuttuntasun eta gustu on agerikoaren aldean. Geroago ikasi ahal izan nuenez, idazkaria zen berez ia erabat argitaletxeaz arduratzen zena, Lydie Vidalek ordu asko ematen baitzituen bere eleberri abangoardistak idazten. «Andereñoari ez zaio gustatzen molesta dezaten», (niri ere ez, hara bestea!); Inezek garbi jarri zituen gauzak atea zeharkatu nuen orduko. Lydie ez zen etxetik asko ateratzen, apenas egiten zuen bizitza sozialik. Argazkia ere, beti berbera zen prentsan agertzen zena, eguzkitako betaurrekoak eta pasmina soinean. Bazuen halako idazle distante eta helezinaren kutsu bat emakume hark. Literaturaz baino areago kontu pragmatikoen gorabeherez arduratzen zen Inez idazkariak gonbidatuta joan nintzen beraz, euren etxera, baina baneukan Lydie Vidal handia ezagutzeko esperantzarik, eta harekin egokitzea zaila izango zela jakin banekien arren, horrek kitzikatzen ninduen bereziki.

        Etxaldea handia zen eta zaila zen hormen kolorea zehaztea, hain zeuden hormetako apalak liburuz mukuru. Liburuak etxeak hezetasunetik babesteko oso sistema egokia zirela esan nuen txantxetan, baina esan orduko damutu nintzen mihi-kolpe fribolo hartaz. Alferrik izan zen «beraien barruan aurki ditzakegun lerro zoragarri horiek ez aipatzeagatik, jakina» erantsitako esaldi inozo hura, postdata alferrikako eta aitzakia merkearen usaina zeriona, desenkusa barkaezina, Inezen denboratik eta umoretik ulertezina zen esaldi desegokia. Inezek mesfidantzaz begiratzen zidala iruditu zitzaidan. «Hau ote da hain biziki aholkatu didaten idazlea? Ez ote da inpostore bat?». Zalantzak uxatzeko edo, Benedictine botila atera zuen. Tragoxka bana edan genuen eta horrek apur bat hobetu zituen gauzak. Nik berak baino gehiago edan nuen, erabat justifikatuta zegoena, gutxiago hitz egin nuelako eta berari gauza gehienetan arrazoia eman niolako. Bakoitzari berea, aizue. Lydie Vidal zenbat miresten nuen eta bere liburuak zenbat gustatzen zitzaizkidan iragarri nion Inezi, irakurrita ez nuen libururen bat ere aipatuz, aitortzen dut. Ai, zer miserablea naizen lausenguak egiten hasten naizenean! Zergatik esaten ote dugu irakurri ez ditugun liburuak irakurri ditugula? Auskalo. Beharbada, heriotzari beldurra diogulako eta liburu horiek maletan eramatea gustatuko litzaigukeelako. Hezetasunetik babestuko gaituzten liburuak, gure zerraldo barruan ere. Irakurri ditugula esanez gero, liburu haietako lerroren bat behintzat antzematen ahal dugulako esate hutsarekin, agian. Beharbada ez da hain bekatu larria irakurri ez ditugun liburuak irakurri ditugula esatea, baldin eta noizbait haiek irakurtzeko asmo zintzoa badugu eta haiek irakurriak izateko gazteegiak bagara. Orduan barkagarria da agian gezurtxoa, nahiz eta liburu horiek irakurtzera sekula ez ailegatu eta gure zerraldo hezeetan martxan dauden metalezko eskumutur-erloju hotzekin soilik lurperatuak izan, batere libururik gabe. Eta ni ez nintzen jada hain gaztea, dena esan behar bada.

        Etxeak zituen bi solairuetarik behekoan ginen Inez eta biok. Inezek ondoegi kalkulatzen zuen aukeran edalontzietara isurtzen zuen Benedictinea, gehiegi ez botatzeko kontu handia izanez, eta hori ez zitzaidan larregi gustatu. Merkezurrean aritze hori, likore botila hark noiz arte iraun behar zuen buruan balu bezala uneoro. Argitaletxea txikia bada, alkohol txorrotadek handiak izan behar dute. Gustatu edo ez gustatu, horrela da legea. Inezek, zenbait idazleren hipokrisia aipatu zidan, argitaletxe handiekiko goranahi eta grina hori. Gora egiten ez zuena nire Benedictine edalontzia zen. Ez nuen ezer esan, jakina. Azken likore tanta hustu eta arrazoia eman nion. Beraiek ez zeuden aurrerapenen eta diru kopuru handien zirku horretan sartzeko prest. Saltzen zuenari ehuneko hamarra eta saltzen ez zuenari ere berdin. Gero —zinez gauza berezia balitz bezala—, haiek idazleari gainerako argitaletxeek baino ale gehiago ematen zizkiotela azaldu zidan: «hamabost ale» esan zuen, eta aurpegia loratu egin zitzaion, grabitatearen legea desafiatzen zuen keinu batekin. Nik dakidala, argitaletxeek hogeina ale ematen dizkiote idazleari liburuko, gutxien-gutxienik. Orduan ere ez nuen ezer esan, baina dezepzio txiki bat hartu nuen. Ez Inezek hori esan zuelako, baizik eta Lydie Vidal, emakumearen eskubideen alde borrokatzeko burdinazko hesi batera bere burua kateatzeagatik Aljeriatik egotzi zuten ekintzaile politikoaren idazkari pertsonalak —eta nork zekien, maitaleak— esan zuelako. Lydiek ez zuen horrelako idazkaririk —eta are gutxiago amoranterik— merezi, ebatzi nuen.

        Zure hirugarren liburua da, orduan, jakin nahi izan zuen Inezek, interesatuta.

        Halaxe zela esan nion, Neguko zirkua izena zuela eta autore gehienen hirugarren liburu gehienak bezala, nirea ere Groucho liburu bat izango zela adierazi nion, pozik. Ez zuen ondo ulertu. Azaldu egin behar izan nion idazle baten lehen liburua Harpo liburua izaten zela, Harpo Marxen gabardinaren parekoa, alegia, bizitza osoa erakutsi nahi izaten duzu hor, merke-on-ederrean salgaiak dituen paisak bezala, zenituen eta ez zenituen tatuaje eta orban guztiak, dena sartu, dena eskaini, gorputzeko azken malko eta odol tantaraino, azken gau-poluzioko azken espermatozoidea ere bai (hau pentsatu egin nuen, ez nintzen esatera ausartu), edozertarako prest zeunden lehen liburuan, gabardina barruko gailuekin mundu osoa ordezkatu nahi zenuen, hondar eta itsas ekaitzetarako prestatu, erantzun guztiak eman, dena kontatu, berez, esatekorik gehiegi ez zenuenean, Harpo, jakina denez, mutua baita.

        Ikuspuntu, nola esan?, ikuspuntu interesgarria da... Eta bigarrena?

        Bigarrena Chico liburua zen, apur bat fartsa bat zena, lehenengoarekin mundua eta irakurlegoa ez konkistatu izanaren dezepzioaren ondoren apur bat gaiztotu eta seriotu egiten da idazlea, eta zinikoa bihurtu ere bai... Tranpa egiten saiatzen da, labur eta xuxen esanda: traszendente itxura eman nahi du, baina ezin.

        Hirugarrena Groucho, orduan.

        Adarra jotzen ari banintzaio bezala begiratzen zidan. Baina inoiz ez nintzen hain serioski aritu. Halaxe zen eta: hirugarren liburuan munduari barre egin behar zaio, irreberente izan beharra dago, errespetua galdu idazleei eta irakurleei, hirugarrenetik aurrera zilegi zen esatea «barkatu ez altxatzea» hilobitik, zilegi zen norbere pitzadurak erakutsi eta pitzadura horiek irakurlearen pitzadurarekin elkartzea, dena apurtzen zuen barre gaizto horrekin.

        Hirugarren liburua da onena, Inez. Horregatik ekarri dizuet zuei.

        Ez nauk ondo ari. Chico bezala ari nauk, pentsatu nuen.

        Eta Zeppo? Ez al dago Zeppo libururik?

        Txori-tranpei buruzko txiste errazari mihipean eutsi eta baietz esan nion. Zeppo, anaiarik gazteenak, film gutxi egin zituen bere anaiekin: 1935ean erretiratu zen. Zeppo, denetan argiena zen, idazteari uzten dioten idazle horietako bat, osoko Bartleby bat, Salinger bat, bere potentzialtasunean isiltzea erabakitzen duena, eskubide guztiarekin. Egin zitzakeen film gehiago, baina aukeran, nahiago izan zuen ez egin.

        Baina ez hori bakarrik, beste bat ere bazegoen, bosgarren bat.

        A bai? Lau zirela uste nuen.

        Hala uste dute gehienek, Inez, baina bazen bosgarren anaia bat: Gummo. Bera ez zen sekula Marx anaien filmetan agertu, baina haiekin lan egin zuen beti, kameren atzean. Itzalean zuten gizona zen Gummo, Eztarri Sakona, Zeppo bezain interesgarria, honenbestez. Zeppo gorena izatera ailegatu ezean (Zeppo zen gainera planta onena zuena!), Groucho eta Gummoren arteko nahasketa litzateke idazle ideala.

        Lantzean behin, elkarrizketatik belarria desbideratu eta goiko pisura lerratzen nuen, nahi gabe. Inezek esan zidanez, Lydie bere eguneroko siesta egiten ari zen, goiko pisuan. Arratsaldeko seietan ateratzen ei zen osteratxoa ematera, eta beharbada orduan izango nuen bera ezagutzeko parada. Irrikaz itxaroten nion une horri.

        Eta bai, nire belarriaren atezuak izan zuen bere saria: goiko pisuan pausoak entzuten hasi nintzen, tarteka. Gero eta kasu gutxiago egiten nion Inezi. Ez nekien zertaz ari zen orain. Egiten zituen keinuen arabera, zinema mutuaz, ziur aski. Baina gortuta nengoen ni zinema mutuari buruzkoak entzuteko. Egia ote zen Lydie siestan zela? Han goian, gure buru gainean esnai asko zebilen Lydie Handia! Suma nezakeen. Bere pauso bakoitza buruan jasotzen saiatu nintzen, kantu bateko perkusionistaren baketa kolpea balitz bezala. Bere ibilera neketsuan mezuren bat topatzen ahalegindu nintzen. Bitxia iruditu zitzaidan Inezek Lydie niri ez aurkeztea, hura hara ez agertzea. Idazleek elkar ezagutu behar zuten, begiradak eta hitzak elkar trukatu, elkarren konplize izateko aukerarik ez eskaintzeak mindu egin ninduen apur bat, nahiz eta, ezagututa ere, Lydie Vidalekin ez nuen literaturaz partekatzeko gauza handirik edukiko; sinpleki, gorrotatzen genituen autoreei buruz funtsik gabe gaizki-esaka arituko ginen, hori egingo genuen, bi idazle elkartzen direnero bezala, elkarren lana gustuko ez dutela esateko barrenik ez dutenean. Baina nik gustuko nuen Lydieren lana. Minduta zegoen nire egoa. Beraien argitaletxean liburua ateratzeko maila ematen nuen beraz, baina ez Vidal andereñoa ezagutzeko maila, akaso? Ezin nituen Inez eta Lydie elkarrekin gosaltzen imajinatu; ziur aski, hara ailegatu nintzenean, Lydieren maitale izateko esperantza xalo eta aitorrezina nuelako subkontzientearen akuiferoren batean gordea. Baina idaztea ariketa akuiferoa duzue, eta orain aitor dezaket.

        Lydiek bizitza paralelo bat egingo balu bezala zen. Egia esan, Inezek, haren maitalea edo idazkaria baino gehiago, neskamea balitz bezala hitz egiten zuen hari buruz. «Ez dezagun ozenegi hitz egin, Lydie lo egongo da-eta». «Gortina hori ez dugu irekiko, Lydieri horrela gustatzen zaio». Lydie lo zegoela esan zuen berak, baina ni ez nengoen hain seguru. Txori begiak zituen Lydiek, eta txoriek lo gutxi egiten dute.

        Idazleen senar-emazteek eta haien idazkariek beti gezurra esaten zuten, baldin eta haiek ere idazleak ez baziren. Azken kasu horretan, literatura egiten zuten, sinpleki, gezurra esatea baino kaltegarriagoa izan daitekeena, zenbaitetan.

        Barkatu Inez, non dago komuna?

        Bidea seinalatu zidan. Beheko pisuan badago bat, hortxe ezkerretan, esan zuen. Baina nik goiko pisurako bidea hartu nuen, bera ohartu gabe. Urduri nengoen, aingeru pausoekin nindoan, lapur bihurria bezala, harrapatuko ninduten beldur, ezker-eskuin terrenoa ikuskatuz, poliki nenbilen egurrezko lur salatarian. Lydieren kapeluetako bat begiz jo nuen gakoan zintzilik. Lydieren zetazko foulard dotorea hurrena. Lydieren tabako pakete hasia geroxeago. Lydieren bulegoa izan behar zuen hartaraino iritsi nintzen. Hau egunen batean nire memorietan kontatuko diat, esan dezatela gero plagiatzailea naizela, helas! Han zebilen, suma nezakeen bere presentzia. Pausoak gero eta gertuago. Musaren pausoak! Hark bai, bazekien oinez ibiltzen. Bat bi; bat, bi, hiru, lau... Baketa hotsak, bonboa sartzen da orain, txastona gero, kontrabaxuaren soka-kolpe limurtzailea, orkestra sinkronizatu bat segidan. Ez al zen hura Duke zaharraren konposizio klasiko bat? Alajaina, arrazoia eman beharko diogu azkenean Woody Alleni, 40ko hamarkadaz geroztik musika onik ez dela egin esaten duenean!

        Ez dakit ze arrazatakoa zen, baina mutur beltz-beltza zuen behintzat. Zakurra jauzi batez igo zen Lydieren buroko aulkira, mihia dilindan eta arnaska. Begira-begira geratu zitzaidan, galdetzaile, bere gaixoari oinazea non duen galdetzen dion sendagilea bere idazmahaian nola. «Zuk esango duzu bada, zerk ekarri zaitu hona?». Ia eman zidan bihotzekoak. Zakur puska harenak ziren beraz, Lydieren pausotzat jo nituenak! Inozo hutsa nintzela pentsatu eta burua hormen kontra lehertzeko gogoa sortu zitzaidan, nire burua behar bezala zigortzeko apaletako liburuen samurra aski ez zen jakitun, hala ere. Beheko solairura jaitsi nintzen ostera. Komunetik pasa ez nintzenez, maskuria lehertu beharrean egon nintzen hortik aurrera arratsalde osoan. Goiko pisuan, gero eta pauso gehiago entzuten ziren. Zakurraren pausoez gain, Lydierenak ere izan behar ditek horiek, nengoen nire artean. Baina zoriaren patrika zikoitzak ez zuen niretzat bigarren txanponik gordetzen. Liburua ateratzeko akordioa sinatu genuen. Aurrerapen bat ere eman zidan. Gutxienez bazen zerbait.

        Lydie ez zen inondik inora agertu. Inezek eta berak elkarrekin ez topo egiteko ordutegi taula eta mapa bereziak eduki behar zituztela pentsatu nuen. Etxea ederra zen, bai, nik ez nuen sekula halako etxerik izango, hezetasunetik hain ongi babestua, hainbeste akuarela orijinal eta hainbeste liburu bitxi leku guztietan; haien etxea ederra zen, baina bizitza, tristea. Gazteak ziren oraindik, baina igual-igualak izango ziren hogei urte barru. Gazte goizegi zahartuak.

        Inez atarian agurtu eta zuhaitz diskretu bat bilatu nuen maskuria husteko. Arrano nabarra! Lydie eta Inezen zakurraren ohiturak kutsatzen ari ote zitzaizkidan? Hobeto idatziko al nuen zakurren ohiturei men eginez gero? Lotsakizunetan pentsatzen denborarik galdu gabe, kremailera jaso eta trena hartu nuen. Arratsaldeko plazerik handiena maskuria hustea izan zen, horretaz ez dut orain inolako zalantzarik.

        Ez nuen baina, etxera joateko gogorik, eta uko egin nion nire geltokian jaisteari. Azken geltokiraino iritsi eta errebaletako jolas-parkean landatuta nengoen derrepente. Panpina-tiro postu itxiak, lonetaz estalitako zaldi-feria geldiak, falta ziren bonbillak bonbilla itzaliekin tartekatzen ziren karruselak, beren paristar guran negargarriak denak. Ispilu itxura-aldarazleak iragartzen zituen iragarki apurtu bat haraxeago. Batere panpinarik ez, batere zaldi jauzirik ez, batere Paris arrastorik ez, batere ispilurik ez, hala ere.

        Ez al zen hura leku egokia niretzat? Garai bateko munstroen geltokia, garai bateko emakume bizardunak babesten zireneko barraka, inguruko kresalak herdoildua?

        Haize hotza zegoen eta handik lehenbailehen alde egitea izango zela onena nerabilen buruan. Gizaseme bat agertu zen orduan, ur baldekada bat aldean, trapua sorbaldan eta eskuila handi bat besapean. Zaldi-karruseleraino inguratu zen, niri mesfidantzaz begiratzen zidala. Magreb aldekoa zirudien. Zurda zurruneko eskuila eta baldea lurrean utzi eta soka bati tiraka altxatu zuen zaldi-karrusela estaltzen zuen loneta, antzoki biribil bateko erridaua bailitzan. Inguru desolatuan alaitasun printzen eran lehertu ziren zaldi kolore bizi haiek. Su-festak txatartegian. Makurtu eta lurra garbitzeari lotu zitzaion mutila. Bazirudien, jostailuzko zaldiari azpiak kentzen ari zela, han, zaldiaren pean makurtuta.

        Gehiago inguratzea erabaki nuen.

        Hemen lan egiten duzu?

        Zuri zer iruditzen zaizu?

        Erran gabe doa ez zitzaiola ni han begira geratzea gustatu. Zutitu eta trapuarekin zaldiaren bizkarra lustratzen hasi zen.

        Ederra da zaldi hau.

        Ez da zaldi bat: zakur dalmaziar bat da.

        Kalekume hutsa nintzen, horratik: zakur handi bat zen zalditzat hartu nuena. Egun hartan topatzen nuen bigarren zakurra zen, bidenabar.

        Desolagarri samarra da leku hau, ez zaizu iruditzen?

        Nik hemen lan egiten dut, ez naiz egokiena esateko. Egonean egoteko lekurik onena ez da, horretan ados.

        Ez dago inor.

        Sasoiz kanpo gaude.

        Sasoiz kanpo geunden, bai. Baina gure sasoiz kanpo egotea ez zegokion soilik jolas-parke hartan egoteari, munduan egoteari baizik. Animalia geldi haiek, jostailuzko tren geldi haiek, gabonetako mila-orriko tarten urre kolore kitsch hura.

        Badakizu nola pizten den?

        Harrituta begiratu zidan.

        Karrusela, esan nahi dut.

        Ez zidan erantzun.

        Bazihoan jada, Inezek emandako diru aurrerapena patrikan deika sentitu nuenean. Zakur dalmaziarraren gainean utzi nuen gutunazala, billeteak agerian zituela. Besotik heldu nion, seriotan ari nintzela azpimarratzeko.

        Martxan jartzen baduzu, zuretzat. Buelta bat bakarrik izango da, egon lasai.

        Gizasemeak izututa begiratzen zidan. Zoro bati bezala. «Dirua eskaini didazu lehenbizi. Zer ote da hurrena? Arma bat eta paretik kendu beharreko neska ile-horiaren argazkia emango dizkidazu helbide batekin batera?». Inguru mortua begiradarekin arakatu zuen, inor begira ez zuela ziurtatzeko. Gautzen ari zen, orbanka, zeruan mantxa koipetsu ilunak agertzen direnean bezala, eguzkiaren ezkutatze horizontalik gabe. Gautu, hotzetik gautzen ari zen: loneta astintzen zuen haizea zen han mugitzen zen bakarra. Ez zegoen arimarik. Eskainitako dirua patrikara sartu eta handik gertuko tranpatxo bat ireki zuen lurrean garbitzaileak. Tupustean, bonbillak piztu eta biraka hasi zen karrusela, organotxo musika eta guzti. Ez sinestekoak ziren inguru desolatu hartan zaldi eta zakurren gora-beherako mugimenduak, argi urre-likidoen kontrastea.

        Aio, Silver!

        Karruseletik atera eta urrunetik begiztatu nuen eszena. Bizipoza berreskuratu eta adrenalina jario jarri ninduen bihurrikeriak.

        Garbiketako gizonak makina itzali zuenean, bikoiztu egin zen desolazioa. Jasanezina zen haizea eta isiltasuna, gauaren koipea. Karrusela berriro estali zuen lonetaren adabaki traketsek ez zuten ez erruki ez esperantzarik.

        Etxera abiatu nintzen, sobera hoztu aurretik. Jolas-parkea uztean, pailazo erraldoi baten ahotik irten nintzen. Harrigarria bazen ere, sarrerakoan ez nintzen ateak zuen ñabardura horretaz jabetu.

        Jolas-parke hutseko esperientzia estonagarriak ez zuen Lydie ez ezagutu izanaren zaputza ezabatu. Sartuta neraman arantza hori. Existitzen ote zen benetan Lydie? Beharbada, zakurra zen eleberriak eskribitzen zizkiona. Beharbada, sotoan lurperatuta zegoen Lydie Vidal, eta zakurrak bere hezur bat desobiratzen zuen bakoitzean ipuin bat idatziko zuen, Lydie Vidalen erara.

        Egun hura ahaztuxea ere izan dut denbora luzez. Baina aspaldi ez dela libelo itsusi bat atera da egunkarietan: Vidal andereñoa Aljeriatik egotzi duten arrazoiak ez omen ziren politikoak izan. Bere senarra eta hiru seme-alaba ttipi abandonatu bide zituen bertan. Ez zen erregimen zapaltzailearengandik ihesi atera, bere familiarengandik baizik. Ez dira paperetakoak denak sinestekoak, ez horixe. Idazlearen lagunek asmatutako faltsukeriak ere izan daitezke, hurrengo eleberria idazteko haren kemena urritu asmoz. Auskalo. Ez dut Inezekin harreman gehiago izan, ezta agindutako hamabost aleak sekula iritsi ez zitzaizkidala esateko ere.

        Egun hartatik irakaspen garrantzitsu bat atera nuen, behintzat: batzuei ahoko zuloa betetzen dien dena delako literatura hori, goiko solairuan oinez dabilen zakur baten pausoak besterik ez dira.