—16—

— Ez zuan City hotelean izan.

        Aurreneko orriko aurreneko lerroa irakurri eta batera egin zidan Oscarrek oharra, Hans Langsdorff kapitainak ez zuela City hoteleko gela batean egin bere buruaz beste, nik idatzia nuen bezala.

        — Nik beti entzun izan diat portuan bertan Argentinako armadak zuen egoitzan izan zela, ofizialenean, aurretik ondoko eraikinean zeuden marinel guztiak agurtu ondoren. Itsas Armategia deitzen duk, egun museo bilakaturik duten Etorkinen hoteletik ate-atean, baina berdin ziok.

        Nola bada, hala bazen zuzenduko nuela hitz eman nion, berak esandakotik abiatuta nonbaiten irakurri nuelako kontatu dudala horrela, ez neuk asmatua erreportajea edertzearren. City hotela oraindik ere bada, Mayo plazatik bertan, han hil zen jakitea ez da hain zaila ere izango. Azken batean, logikoagoa ere bazen Oscarrek zioen bezala izatea. Zer egiten zuen militar batek turistentzako hotel batean?

        — Eta beste gauza bat. Tiro hotsak aldameneko geletako bezeroak iratzarri zituela diok. Seguru hago gauez suizidatu zela?

        Begiratuko dudala hobeto.

        — Argitaratu egingo duk orduan?

        Baietz erantzun diot, kontatu nahi dudala pasarte hori ere, La Platako borrokarena, Langsdorffen gizatasun militarrarena, eta batez ere, eta bekoz beko begira esan diot, «zuen aitonarena, iraganaren itzaletik ihesi, aberri hartuan laketu ezin eta gabonetan-eta euskal kantuak abesten zituen soldadu aleman harena». Ea Oskar Escherren argazkiren bat inguratzeko modurik duen, armadan zen garaikoa («baduk bat, arrebari idatziko zioat, ea azkar bidaltzen duen»). Eskatzen hasita, ahal bazen, Rügengo filmaren kopia igortzeko ere eskatu nion, ikusi nahi nuen. Esango ziola. Ikusi egiten dut kronika igandeko gehigarrian. Ez da samurra egingo, borroka egin beharko dut zuzendariarekin, badakit. Baina aterako da, aterako nuen.

        «Utz itzak kontu horiek. Herriak husten hasiko dituk, ekin iezaiok egungo kronika bat idazteari, egunerokoaren idazlea duk kazetaria».

        Eskerrak Gema dugun, ni baino trebeagoa zeregin horietan. Bera ari zen hustuketen egunez egunekoa jarraitzen, enpresa eraikitzaileen jukutriak xehatzen, obra burutu zedin gobernuko hainbat kideren interes partikularrak argitara ateratzen.

        Lasai nengoen, memoria aipatuko nion. Inork batu ezean Historiaren zabortegira doazen istorioena. Historiaren zabortegia, bai, letra larriz Historia. Nork jaso behar dituen, kazetariak ez bada.

        Gehiago esan nahi diot Oscarri, egunen batean eleberri bat idatziko dudala honetaz, oroimenaren arantzez, ahanzturaz eta bizirauteaz. Nobela bat, Oscar, icebergak ibaian behera gogoratzeko diren gauzez, azken batean gure belaunaldiaz, eta badakidala nola hasiko naizen, Buenos Airesen, City hoteleko gela batean.

        Esan izan banio galdetuko zidan:

        «Eta ni, Imanol, sartuko nauk?».

        Berehala zukeen erantzuna:

        «Baldinbaitere. Hi gatza haiz. Bizi-nahia».

        Erbestearen labanak hartu zuen solasa baina.

        — Ni beti izango nauk hangoa, Imanol.

        «Ez iezadak negarrik jo» esatera noakio txerazko estutu batez, «niri ez, Oscar, mesedez», baina «hala behar dik, ez?», erantzuten diot hotzago, «bietako izate hori, diot».

        — Ni poztuko nindukek egunen batean heure burua hemengo ikusten baduk hangoa ikusteari utzi gabe.

        Irakurtzen hasia zen atzera ere. Beraren izenaren gainetik pasatzen ikusi nuen, pertsonaia bihurtua Europatik Ameriketarako joan-etorriko istorio hartan. Amaitu zuen arte ez zuen zirkinik egin.

        — Ongi zagok. Horixe duk kontatu niana.

        Besterik ez, «ongi zagok» besterik ez zuen esan. Folioak itzuli zizkidan. Atzeko poltsikotik kartera atera eta zenbat diru zuen begiratu zuen.

        — Lagunduko didak errekadu batzuk egitera?

        Konkortu egiten da espaloian aurrera doala, oinak ez doazkio kurlintenak bezala, bi zangoak luze ageri diren arren kanpotik daraman alkandorapean. Garbi darama ile luzea, argia eta sorbalda gainera eroria. Udaletxe plaza ertzean, bulegoan ohi baino beranduago arte geratu diren zinegotzien bizkartzainak berriketan ari dira auto ofizialen inguruan. Futbol kontuak, aldamenetik pasatzen entzun ahal izan diet.

        — Hangoak amaitu dituzuela, ezta?

        — Berez bai.

        Zigarroa piztu zuen Oscarrek, eskaini egin zidan («ez, estimatua zagok, baina utzia diat»), barkatzeko, beti ahazten duela, baina berak behar duela. Bost-sei ufada eman orduko oinetako muturrarekin zapalduko zuen zigarrokina azokara sartu aurretik.

        Ixten ari ziren. Presaka erosi genituen bihar-etzirako behar zituenak. Azkar egitekoa dena, zartaginekoa: xerra pare bat, arrautzak, jogurtak. Zer egin behar duen galdetzen diot, («lanarekin?»), baduela zerbait dio, («Telefonicatik deituko zidatek laster»). Segurua al den. Baietz. Ez luke hain seguru egon behar, baikorregia da, ez sinesteko agindutako guztiak esan behar nioke, hemen errazegi agintzen zaiola kanpokoari dena, baina ez diotsot deus («ongi orduan»).

        Arratsaldeek oso bestelako itxura hartzen dute ekain erdi alderako, argiak halako alaitasun bat irabazten du egunetik egunera. Santo Domingon behera abiatu ginen. Autoak Hezkuntza aurreko parkingetik ateratzen, jende asko gora eta behera oinez etxera bidean. Eskaini zioten segitu nahi izanez gero, enpresan bertan, suntsiketan aritzeko. Ezetz erantzun zuen. Gauzak hasieratik zeuden ezinago oker, langileak herrien hustuketen kontrako protestetan dabiltzanei jazarri izan zaizkie. Ez zirela horregatik hasi hilerrietakoekin erantzun ziela, ez kamioi astunekin jendea azpian harrapatzeko. Nik badakit Maitegatik sartu zela bera, lepoa egingo nuke. Pentsatzen dut Maitek zergatik esan zion baietz aurrez katalogatutako hezurrak ateratzea besterik eskaintzen ez zion azpikontrata hari. Ez zen erronka handiegia auzi-antropologo batentzat.

        Sabotajeena aipatu nion. Zortziehun metroko kableak txinparta artean etenda erortzen, zinpekoa lotua eta pistola garita gainean. Telebista kamerek jaso zuten guztia. Oscarrek entzundakoagatik zuen ekintzaren berri. Laster dira epaitzekoak egin beharrekoak burututa atxilo noiz hartuko hantxe bertan geldirik egotea erabaki zuten zortziak.

        Tignes-koa kontatu diot, 1952ko udaberrian, EDF argindar konpainiaren aspaldiko asmo bat Savoian. Populazioak ez zuen jakin urtegia eraikiko zutela sinatu eta zortzi urtera arte. Tignes berrian, lehorrekoan, urpean geratuko zen elizaren bikia eraiki zen. Itoizkoan bezala, erretaulak, estatuak, kanpaiak dena kendu zitzaion eraikin zaharrari. Orduan ere izan ziren sabotajeak. Historiak errepikatu egiten direlakoa, nola ez, ulertzen du, poztu egin da, berak behartu nauela uste dut hori esatera. Tignesen biztanleek eginahalak eta bi egin zituzten beren hilak hobietatik ez ateratzeko, lurpeko jendea protestaka «gu hemengoak gara». Hilik ere oihuka: «Hemen bizi nahi dugu». Hezurrak urtegiaren kontrako arma nagusi bihurtu ziren. Argazkiak ikusi ditut: andre-gizon batzuk, beraiek osorik estaltzeko moduko zuloan sartuta, palak eskuan. Goian, katabut hutsak horma gainean etzanda. Azkenean, CRSek babestuta atera zituzten gorpuzkinak, eta Boissesko eliza berrira eraman. Udal artxiboak ere jendarme artean garraiatu behar izan zituzten. Egun, neguko kirolen estazio olinpikoa dago Tignesen.

        Zarata zebilen hurrengo astean sartuko zirela Itoitz hustera, abisua pasea ziguten. Luze gabe, hildakoak aterata, bizidunak indarrez lekoratu eta mendeetan sustraiak botatako etxeak, Jakue, Bernatena edo Santa Eulaliako eliza bera, hondeamakinek eraitsiko zituzten. Etxe, biltegi, etxalde, lastategi edo transformadore, Artzin eta Longidan, bi haranen artean, erredakzioan ditut datuak, «ehun eta bost izango dira orotara lurrarekin berdinduko dituzten eraikinak» esan nion. Eta ura, «froga gisa» bazen ere, hasia zen bizidunek ez ezik hildakoek ere utzi beharreko lurrak hartzen.

        Nahitara egin nuen geldialdia zubian. Espaloian zetorren inori enbarazurik ez egiteko, ibaiaren emanean barneratzen diren hiru erpinetako batean sartu nintzen, beheko begi gainekoan, besoak baranda berdearen gainean pausatuta. Espero nuen bezala, atzetik etorri zitzaidan. Besoak tolestean, erosketen poltsa eskumuturretik zintzilika geratu zitzaion.

        — Hementxe aurkitu zitean Juana.

        Urari beha geratu gara. Hegitik, platano gaitzek hosto muskerrez betetako adarrak makurtzen dituzte Arga gainera. Jose Joaquin Arazuriren entziklopediatik ateratako fitxa bat eman zidan Estebanek aspaldi ez dela: 1899an landarazi zituen udalak arropa garbitzaileei gerizpea emateko. Adar berdetuek tunel gisakoa egiten dutela ikusten da. Inoiz piraguentzako inoiz ahateentzako ubidea ibaiaren albo batean. Hostotzan, ikusi batera nabarmen ageri ez diren txorien kantua. Zuhaitz hauek dira gertatu zenaren lekuko, datorkit. Halaxe esan diot Oscarri. Egun, ez dago lixibarrien arrastorik. Urteak dira falta direla.

        — Zer nahi duk esatea —diost—. Ez diat garbi ikusten.

        — Eta Maitek?

        — Itsututa zagok, bi egun nahikoa direla.

        Zurtu egin nintzen, orpoz ipurdi osatu behar izan nuen zer gertatu zen azken orduetan. Belarria ere ipiniko nuke hala dela: asteburuan, enpresaren ezkutuan bilatu nahi ditu Maitek Juana Ardanazen gorpuzkinak. Oscar eta bera bakarrik, azken ahaleginean.

        Laneguna ez izanagatik, ez dute langetatik aurrera pasatzeko oztoporik izango. Ezagutzen dituzte, Ramos Arzu enpresarentzat ari dira, hala jartzen du letra handiz furgoneta saihetsean. Eta ni? Non sartzen nintzen Maiteren tema hartan? Oscarrek lagunduko diola hitz emanda, nahiago izan du ni ez kakaztu, ez diost ezer, badakit, nahiago izan du goza dezadan familiaz, konpon dezadan konpondu beharrekoa etxean, dena hondora joan dakidan baino lehen. Inor molestatu gabeko eginbehar hori, gero deia egiteko: «Imanol, topatu dut. Zuhaizpean zuten».

        — Portugesekin?

        — Ez, biok bakarrik.

        Erpuruan pausatuta, erdiko hatzaz jo du zigarrokina Oscarrek. Loratuta erori da uretara.

        — Arbolaren bueltan hasiko zarete, noski.

        Berehala galdu da zubipean.

        Igaro diren urteak direla-eta, ezin izango dituztela zundak erabili lurra non dagoen bigunago jakiteko, baina inon izatekotan, Maitek ere hantxe ikusten duela. Eskuz harrotu beharko dutela, enpresak ez lieke makinarik utziko. Bestalde, portugesak etxera bidean, nork erabili ere ez dago.

        — Artzapezpikutzako zerrendetan badago?

        — Han ez duk Juana Ardanazik ageri.

        Ulertu behar nuke Oscarren ilusio eza.

        — Noiz geratu zarete?

        — Bederatzietan Las Pocholas aurrean.

        Zubiaren beste muturrean, ihiak, uretatik zurtointzen.

        Eta itzal ezagun bat zubi burutik gorantz, gugana. Goiko bizilaguna da, atsekabetuta dator.

        — Ez dakizu zer gertatu den Imanol... ahizpa, Barajasen atzera bota dutela. Ekuadorrera itzuli dute.

        Oscarri begiratu gabe egin du aurrera, itzaletan galtzeko.

        Urrutiegi ez joatea erabaki genuen, etxerako bidea garaiz hartuko genuela. Zezenen ukuiluak albo batean utzita, autoen orubea zeharkatu eta urteetan ibili gabeko kaleetan sartu ninduen, («hemen bizi nauk»). Bakarrik geratu nintzen bebarruan. Guayaquilgo aireportua nolakoa izango den etorri zitzaidan. Turistentzako afixak hormetan nonahi. Ez izateko droga garraiatzeko tentaziorik, ez onartzeko inoren paketerik. Poliziak hegaldien zain. Berehala zen behean. Hozkailuan sartu gabe utzi zituela erositakoak.

        — Nahi duk benetako argentinar bat ezagutu?

        Ez genituen bi minutu egin taberna estu batean sartu ninduen arte. Musika ozen zegoen, («Charly Garcia duk, ezagutzen?»). Hormetan, Boca Juniorsen eta Perito Moreno glaziarraren poster bana, eta apaletan, objektuen elemenia ikusgarria, Ushuaiatik La Quiacara artekoan aurki daitezkeen traste zahar guztiak, hautsa jasotzeko beren-beregi jarriak ziruditenak botila artean.

        — Atera duk nondik datorkion izena zulo honi?

        Erreparatu ez eta ez dakit zer dioen, Maiterena dut buruan, baina konta diezadan eskatzen diot: ba omen zen Valdes penintsulan itsas otso bat, baleak ikustera inguraturiko turistekin ohitu eta zeharo lotsagabetu zena. Denborarekin, esan zidan, hainbesteko lilura sortzen zioten bisitarien gauza haiek («kamera, erloju, lonely planet-ak, nahi duzuna»), non ezarian hauek ebatsi eta jaten ikasi zuen.

        — Egun batean ez zen gehiago agertu. Arrainetan ahaztu egin zitzaiola zabaldu zen. Sabelean zeraman zamaren zamaz, behin uretan sartu eta bertan gelditu zela. Hor duk itsas lehoi hura harrapatu zuen arrantzalea, Imanol. Eta hor atzean animaliak urdailean zituenak. Kontaiok, iharra, kontaiok. Kazetaria duk, istorioak maite ditik.

        Eskua altxatuz agurtu zuen tabernaria. Beste muturrean, barra gainean erdi lo zegoen adinez ia agure bati ari zitzaion hau, joateko etxera, ardoak itzala egina ziola.

        — Bi Quilmes, hotzak.

        Etorkina, erbesteratua ez bezala, ez dagoela etxeko edozer jasotzera behartuta esan nion Oscarri; ez dela egia batetik besterakoan objektuen pilaketak mantentzen zaituela bizirik. Metafora moduan ezin onar dezaket.

        — Ez hadi horren seguru egon.

        Erlojuari eman nion begia: bederatziak laurden gutxi.

        «Hauxe hartu eta etxera noak», esan nion. Alaba jarri nuen aitzakia, («Laidak lo hartu aurretik heldu nahi diat»). Gainera, eta hau da esan ez niona, orfidala eta paroxetina ez dira ongiegi konpontzen alkoholarekin.

        — Zergatik kontatu nahi dituk istorio hauek?

        — Kazetaria nauk, hori diat lanbide, istorioak kontatzea.

        — Eta beti kontatzen duk egia?

        — Egia baino, errealitatea, ez? Errealitate txatalak nire begien bidez kontatuta. Ez duk besterik.

        Hormako erlojuak atzerantz zerabiltzan orratzak. Beha ikusi ninduen. «Sorterrira lehenago heltzeko duk, ezta zaharra?», bota zion tabernariak Oscarri. Gaitarako zebiltzan biak. Botila begian sartu zuen atzamarra. Pentsakor gelditu zen. Uste nuen banekiela zer esango zidan: zer errealitate den nirea berak kontatua bada Graf Speeren abentura. Non nengoen ni Juana Ardanaz ibaian lixibarri artean trabatuta azaldu zenean.

        — Ez didak erantzun. Hori baino gehiago duk. Jende guztiak dik errealitatea aurrean, baina ikusi, zenbatek? Hori duk zuen zeregina. Gehienetan errealitatea hain duk itsusia non ez dugun ezertarako hari begietara so egiterik nahi izaten. Nahikoa diagu bizitzearekin. Zuen lana duk guri dena eramangarriagoa egitea, egia kontatzen diguzuela sinetsaraztea. Horregatik erabili diat egia eta ez errealitatea.

        Beharbada zuzen zegoela erantzun nion, baina ez idealizatzeko gure lanbidea, ez ginela egokienak ahotan zerabilen horretarako.

        — Ez didak ulertu. Esan nahi diat askotan egia ez esanda laguntzen duzuela gure kontzientziak garbitzen eta hala gu lasaiago bizitzen.

        — Engainua esan nahi duk?

        — Ez derrigorrean. Idazleek egiten ditek, errealitate zatar hori eder bihurtu, eta hala eman hazkurria gose denari. Zuena zailagoa duk. Zalantza izpirik gabeko egia moduan saldu behar duzue eskaintzen duzuena. Horregatik, ez zaidak hain berebizikoa City hotelean izan zen edo Armategiko egoitzan.

        Ez zuen esku artean nituen bi istorioena berehalakoan bota, lehendik zebilkion buruan:

        — Gauza bat, Imanol. Hans Langsdorff eta nola da Maite bila dabilen emakumea... Ardanaz, Juana Ardanaz, ez dituk biak gerraren ispilu bera?

        — Zer esan nahi duk?

        — Egun gerra egiteko inon aurkitzen ez den etika baten jabe bata; gerra amaituta ere haren txingarretan errea bestea, biak direla gerraren bidegabekeria biktima.

        — Ez haiz benetan ari.

        — Bi istorio dituk, baina arrazoia bera duk ongi begiratuta. Gerraren dolareak irentsi zitian biak. Azken beltzean zer, ahulegiak zituan.

        — Ez itzak konpara.

        Ez nengoen lerdokeriak entzuteko.

        — Ez ezak gaizki har, baina bazagok istorio bat gurean, hi bezalako kazetari batena. Behin, 56a zela uste diat, Pedro Eugenio Arambururen diktaduraren kontrako ahalegin bat egon zuan. Ez zuan ongi atera, eta gazte batzuk hartu eta fusilatzera eraman zitiztean Buenos Aires kanpoaldeko zabortegi batera. Handik sei hilabetera, xakean ari zen kazetari batek abisua jaso zian:

        «Fusilatuetako bat bizi duk».

        — Nola biziko duk fusilatu bazuten.

        Berriro errepikatu zidan:

        — «Fusilatuetako bat bizi duk», esan ziotean.

        — Eta?

        — Bizi zela. Topatu zian, hitz egin zian harekin...

        — Ez diat ulertzen nora heldu nahi duan.

        — Hi habilen moduan, historiak ondo itxi gabeko kapitulu hartatik, geldiro, ez bat, ez bi, hariari tiraka zazpi fusilatu bizi aurkitu zitian kazetariak. Haien lekukotzei esker berregin zian Jose Leon Suarezko zabortegiko gau beldurgarri hura. Maisulan bat duk egun ere.

        — Oscar...

        — Handik urte batzuetara desagertarazi egin zitean. Bai, kazetaria bera. Militarrek, nork bestela. Rodolfo Walsh zian izena.

        — Hau ez duk Argentina.

        — Baina ni handik natorrek, Imanol. Bazakiat zer gertatzen den zakurra amorrarazten bada. Hans Langsdorff, Juana Ardanaz, hik nahi duana esango duk, baina esaten diat, ez zagok peso erdi baten alderik bien artean.

        — Hoa txakurraren salara, Oscar!

        Kanporantz ateratzeko keinua egin nuen. Ahaztu aurretiko zerbait nuen:

        — Galdera bat egin behar diat, Oscar. Zer dira Rügengo labarrak?

        — Zer?

        — Rügengo labarrak, zer esan nahi duen.

        Sorbalda gainean etzan zitzaidanean txotxongilo baten jitea hartu nion. Masaileraino hurreratu zitzaidan hitz egiteko, eta garagardo eta tabako kiratsa izan zen mintzatu zena.

        — Haurtzaroa, zoriontsuagoak izan gineneko garai hura. Bahuen galdetzeko ordua.

        Basa eginda geunden biok.

        — Hago pixka batean. Galdetzen hasi haizenez... utzidak orain neuri bat egiten, Imanol. Nire aitonaren istorioa, Langsdorffena gabe, ez zukean aterako ez?

        Besotik heldua ninduen.

        — Hotel bat, leihotik begiratu eta hiri handi baten argiak. Ohe gaineko kapitain suizidarenak ematen ziok kolorea hire kontakizunari. Bestela, zer daukak? Alemaniarrena ez duk hain istorio ona. Ez ezak gaizki hartu baina hik piroteknia maite duk...

        Piroteknia esan zuen, piroteknia periodistikoa zela Graf Speeko marinelekin egin nahi nuena.

        — Eta Juanarena? Piroteknia duk hori ere?

        — Ez, hori lehen mundukoen kontzientzia txarraren aspirina duk. Ari haiz heure ustez zerbaitetan. Zeren bila? Tibia bat, berna hezur bat gerra osteko batzuen larderia salatzeko, gizajo batzuen irudia salbatzeko. Eta? Hori duk dena?

        — Ni ez nagok ezer aldatzeko.

        Ez zegoen bakerako:

        — Hezur batzuk, urtegi bat... Europan, ez duzue benetan beste kezkarik?

        Ez nuen asmatu ezer berririk esaten, ahal izan nuen moduan babestu nuen neure burua, betikoa esan nion, Historiaren zabortegian amildu aurretik atera beharreko istorioak nituela («Historia bai, letra larriz»), inoiz gertatua kontatzen duen kazetaria baino ez naizela.

        — A, bai, beste Lady Di bat, pertsonen kontrako minak erauzten Angolako soroetan...

        — Ostia, Oscar...

        Hozka egin nion ezpainari, ukabila estutu barra gainean. Lotsagabetuta, beste erronda bat eskatu nuen («iharra, beste bi, azkenak»). Ez nintzen pentsatutako orduan etxeratuko.

        — Ez haiz hi, Imanol, dolarea duk, zuen gizarte hau. Hemen horrek lasaitzen bazaituzte, aurrera. Ohartua nagok. Mundua oso bestela zabilek, ordea. Baten batek esan behar zian.

        Berandu zen oso. Tabernariak musika apaldu eta erratza atera zuen.

        — Hau ez duk onen eta gaiztoen arteko zerbait, ez gu bion artean behintzat, Imanol. Entzun dituanak entzunda, esan behar diat, heu haiz hala ere ezagutzen ditudan kazetarien arteko txukunena, pentsa zertara ohitua naizen. Eta ni...

        — Hi, zer?

        Kokotsa altxatuta egon nintzen erantzunaren zain.

        — Ni ere urruti nagoela heroi bat izatetik.

        Hurrengo egunean Polaroid batez egindako argazkia aurkitu nuen alkandorako poltsikoan, Bon apetit zioen paperezko ezpain-zapi mehean bildua. Paperean, ohar bat: Der gute Kamerad. Oscarren letra zen. Gure lagun ona, XIX. mendeko alemaniar doinu militar bat da, Langsdorffi oraindik ere bere marinelek urtean behineko omenaldian abesten diotena. Oscarrek jarri ninduen arrastoan ez dakit zenbatgarren botilan. Erretratukoak berriz, biok ginen El lobo chorro-ko barran, lepotik helduta. Barreneko zerrenda zurian, Oscarrek zerbait idatzi zuen boligrafo beltzez: «Mila esker nirekin honaino etortzeagatik. Oskar Escher, Bs. As. 1939».

        Ez zidan grazia pitorik egin.