JOVEL

(SAN CRISTOBAL

BAINO GEHIAGO MENTURAZ)

—1—

— Iñigo!

        Lanak izan nituen ezagutzen. Jordi zen, Oaxacan egin nuen lagun katalana. Ez zen zaila asmatzen nondik zetorren. Paliakate gorria zeraman lepoan eta janari, garraio eta identifikazio txartel urdina zintzilik oraindik.

        — Zer egiten duk hemen?

        — Ikusten duk, turismoa.

        — Etorri haiz! Ez zaidak esan ez haizela Lacandonan egon!

        Pozik zegoen. Neska blonda bat hurbildu zitzaion atzetik. Berarekin zetorren, ez zegoen zalantzarik.

        — Iñigo, Inge. Inge, Iñigo. Euskal Herriko lagun bat
—esan zuen.

        Masail beroak zituen. Austriarra zen eta gaztelera eskolak hartzen zituen unibertsitatean. Castilla, esan zuen, eta hortz ederrak bistan utzi zizkion irribarrea erakutsi zuen.

        — Honaino heldu eta zapatistena ez joan! Ederra galdu duk. Zoragarria izan duk. Marcos, Tacho, Ramona... denekin egon gaituk.

        — Pozten nauk.

        Ez dakit zer gehiago esan zidan. Hurrengo urteko topaketak Europan izango zirela eta Kataluniak aukera handiak zituela aukeratua izateko, halako zerbait.

        — Bestela Euskal Herrian.

        Neskak hortzak erakutsi zituen berriro. Jordiren paliakate berdina zeraman. Askoz gazteagoa zela pentsatu nuen.

        — San Cristobalen geratuko al haiz?

        — Ez, banoak.

        Oaxacan baino presa handiagoa zuen. Egongo ginela esanez agurtu ginen, hemen ez bazen Euskal Herrian, bazuela gogoa hara itzultzeko, Donostiara, eta deituko zidala, bazuela-eta nire telefonoa. Ingek adios esan zuen. Jordik eskua zabaldu zuen agurtzeko. Kalean, austriarrak edo ziruditen koadrila bat zuten zain.

—2—

Hamabost peso utzi nituen mahai gainean. Urrundu zitezen itxaron nuen Madero karrikan behera egiteko. Espaloiz aldatu gabe jarraitu nuen, eta Armen Plazara heldu orduko sartu nintzen arkupetan. Kioskoko kafetegian mahaiak hutsik zeuden. Egunkari saltzen zegoen umearekin ari ziren solasean zerbitzariak. Katedraleko hormaren kontra, militar bi jaitsi ziren jeep berri batetik. Ez zegoen aurreko eguneko berorik. Ateri zen, baina zorua bustia zegoen. Euria egin zuen arkupetan.

        — Zoratu egin zaizu ala?

        Banamex-en ondoko elektragailu dendatik datoz oihuak. Denda atarian, bi gizon alkandora eta gorbataz nagusia dirudienari beha. Hau azkar sartu da ondoko dendan. Anbarrak, postalak eta zilarrezko belarritako eta eraztunez gain dibisen aldaleku ere baduzu denda, egurrezko ate handiak zabal. Traje ilunez jantzitako gizonak, ondoko dendatik oihuka hurbildu zaionari entzungor, ura non bota erakusten ari zaio garbitzaileari. Ura kostata heltzen da orain gizonak atzamarrez erakusten dion zokora. Baldea agortua duzu.

        — Ez duzu ikusten nire dendan sartzen dela!

        — Badakizu ez dudala nahita egin.

        — Nork lehortu behar du orain nire denda?

        — Hemen dauzkazu hauek.

        Hauek emakume indigenak dira, eskulanez beteriko oihal handiak lauza gain bustitik libratu nahian. Hauen isiltasunak estonatzen zaitu.

        — Esan dizuet goizean ere. Utikan hemendik!

        Aldarri batean, bezeroak uxatzen dizkiotela zioen. Atea oztopatzen ziotela, eta aldegiteko, poliziari deituko ziola bestela-eta. Elektragailu dendako gizona gorri hotsean itzulia zen bere lokalera. Ura, espaloian behera, plazarantz isuri zen. Orduan bezain busti ikusi nuen arratsaldean, afaldu ostean berriro pasatu nintzenean bertatik.

        Udal Jauregia aurrean, Chamulako lurren okre horiz eta Cuxtitali-ko gorriz margotu katedrala eskuinean, azken bi urte eta erdi hauetako gertaerak dira nahigabe baina presaka gogoetak berritzen dizkizunak. 1994ko Urteberri egunean, mila soldadu zapatistak —Gainetako tzotzilak eta Oihaneko tzeltalak gehienak— hartu zuten hiria. EEBBak, Kanada eta Mexikoren arteko TLC indarrean jarri zen goiza zen. Itun horren bitartez, munduan den merkatu blokerik handienean sartu zen Mexiko: 360 milioi pertsona, 6,5 trilioi dolar.

        Goizeko seietarako Armen Plazan zeuden, lizarrez, pinuz eta palmondoz inguraturiko kioskoaren bueltan. Barrikadak altxatzeko erabili zituzten Udal Jauregiko altzariak. Ocosingo, Chanal, Altamirano eta Las Margaritas-en aldean, lasaia izan zen San Cristobal —Jovel, Zelaia tzeltalez— hartzea. Ana Maria nagusiak, mila miliziar zituela bere menpe, urrats lasaiz igoko zituen Lehendakaritzako eskailerak: «Bandera berreskuratu dugu, 10-23 itxaroten» transmitituko zuen. Urteberri egun eguerdirako, mundu guztiak zuen indigena matxinatu haien berri. Denen buru egiten zuenak —zuhail bakarra, sudur handia, hitz-jario errazekoa, deskribatuko dute berarekin hitz egin zuten kazetariek— turisten eta erreportarien galderei erantzuten zien. Turistak urduri daude, ez dakite hiritik irten ahal izango duten. Sudurluzeak ulertzen ditu.

        — Barkatu, baina hau iraultza bat da.

        Hilaren 2ko goizaldean gorde ziren. Erretiradan, Rancho Nuevo-ko kuartelari erasotuko zioten. Cereso-n, kartzelako ateak zabalduko zituzten. Emakumeak ziren asaltatzaileak.

        Errege bezperarako, 121 ziren hildakoak Gurutze Gorriak esatera: 67 gerrilari, 24 polizia, 6 militar, 8 zibil eta ezagutu gabeko 16. Hauezaz gain, Armada federalak kontatu ez ziren zibil gehiago hilko zuen.

        Urtarrileko hamabi egun iraun zuen Chiapasko gerrak. Rigoberta Menchu-rekin ahalegindu ostean, bi aldeek onartu zuten Samuel Ruiz, San Cristobalgo gotzain dominikoaren bitartekaritza. Otsail erdialdean, Absalon Castellanos gobernadore ohia askatzen du EZLNk Guadalupe Tepeyacen. Berrogeita bost egun egin zituen bahituta. Handik gutxira, telebistaz helduko ziren irudiek mundua hunkituko zuten. Indigenak, buruak kapusaiez estalita, Gurutze Gorriko autoetatik jaitsi eta jendea agurtuz sartzen ziren gobernukoak zain zituzten katedralean. Beste era batekoa, baina Moncada koloretsua duzu San Cristobalgo katedral gorria, XXI. mendeko Bastilla eder bat.

        — Bi peso, jauna.

        Neskatoaren esku txikiaren gainean, inoizko soldadurik sotilenak dirudite trapuz egindako zapatista txikiek.

        — Zein dira bada?

        — Marcos eta Ramona.

        Marcosek ez darama egunkariek dioten bezala, AK-47 bat, egurrezko fusil hagitzez beldurgarriagoa baizik. Kapusaipean, esango nuke begietatik ezagutu egin daitekeela nor den.

        — Ziur Marcos dela?

        — Marcos eta Ramona.

        Marta deitzen da eta Chamulakoa da, familiako guztiak herritik bota zituztenetik San Cristobal iparraldean, Nueva Esperanza-n bizi bada ere. Hamar urte dituela dio, baina nik ez dizkiot sei baino gehiago ematen.

—3—

Ilargia laino artean agertu arte paseatu nuen espaloi altuetan. Zazpi eta erdiak inguru izango zirela deliberatu nuen. Astia nuen. Utrilla zeharkatu eta Ejercito Nacional karrikatik igo nuen Dr. Navarro eta Comitan-era. Eliza aurretik pasatu nintzenean jendea zegoen artean. Viva Zapata! Borrokak aurrera darrai. FZLN zioten pintadek. Bandak pasodoble bat jotzen zuen. Baina inor ez zebilen dantzan. Gazteek kiosko gainera igota jarraitzen zuten musikoen ekina. Zaharrenak, pontxe beroa hartzen zeuden plaza inguratzen zuten txosnetan.

        Goizegi heldu nintzen. Azkenik, Na Bolom-en nengoen, Jaguarraren Etxea-n. Gidan irakurrita nekien Diego Riverak egonaldi luzeak pasatu izan zituela bertan, eta horrek harritu ninduen. Ez dakit Diego handiarentzat, baina garbi antzean nuen ez zela niretzako lekua. Norbaitek organoa jotzen zuen afari ordua heldu bitartean. Eta orduan.

        Hirurogeita hamar urtetan-edo bueltan zebilen emakume estatubatuarra patioko ertz batean beren seme-alabekin zeuden andre-gizonengana hurbildu zen. Lacandoiak ziren, eta patioaren bueltan zeuden argazki zahar haietantxe bezala zeuden jantzita: mahuka motzeko tunika zuria baino ez. Ilea luzea, eta flekiloa zuzen moztuta bekokian. Emaztea azal zuriagokoa zen, eta eri itxurakoa. Bost ziren umeak, lau berenak eta hauen lagun zen tzeltal bat.

        Argazkilariak biltzeko esan zien, eta agindu bezala batu zituen gizonak, amaren inguruan denak. Baina foto hartan bazegoen elementu arrotzik. Argazkilariak, ume tzeltala eskutik heldu eta taldetik atera zuen. Lacandoiek amorrurik gabe eutsi zioten irribarreari. Orduan egin zuen klik.

        Chiapasko etniarik txikiena duzu lacandoiena —hax winik, «benetako gizonak» izena ematen diote euren buruari—. Laurehun lagunetik behera dituzu egun eta oso dira besteen ezberdinak. Ez janzkera soilik, antolaketa soziala da bestelakoa, mitoak dira bestelakoak, erlijioa da bestelakoa, hizkuntza da bestelakoa. Badarik ere, agudo aldatzen ari da dena azken urteotan. Beste herriekin harremanetan direnetik, beren mito zaharrak (Popol Vuh-n agertzen diren berak) baztertu eta Zazpigarren Eguneko Adbentista bihurtu dira gehientsuenak. Orain, etxe hau, Na Bolom dute aterpe San Cristobalera heltzen direnek. Lacandoiak ondoen aztertu zituen Frans Blom zientzilari suitzarrarena izan zen aterpe-museoaren xedea. Hura hilda, haren alargun den Gertrude Duby Blom-en esku dago XIX. mendeko etxe zoragarria.

        Kanpantxila txiki batek afaritarako deitu zuen. Gutxi ginen eta ez nuen erraz ihes egitea. Patioko familia, bost iparramerikar eta oraindik sustrairik gabe nituen beste bikote bat monastegi batekoa zirudien mahai luzean. Argi ahul hura, isiltasun bortitz hura.

        — Ni banoak.

        Ez zidan ulertu, sustraigabeak. Ingelesak ziren, eta galtzeko denak nituen mahai hartan. Patioko atea zabaldu nuelarik ohartu nintzen giltzatua zegoela kanpokoa. Zakur batek zaunka egin zuen bere katetik. Gatibu nengoen. Mahaian jarri nintzen berriro. Beha nuen aurreko neska beltzarana.

        — Nongoa zara?

        — Euskalduna.

        — Nongoa?

        — Espainia, Frantzia? Bada, erdian.

        — Belgika?

        — Bai, ondoan.

        Ulertu zuen moduko zeinu bat egin zuen ezpainekin. Bertha deitzen zen. Berak ere ez zuen bizileku erraza. Sacramento eta Cincinnati arteko hiri batekoa zen, Santa Fe-koa. Ospitale batean egiten zuen lan eta, hara hurbiltzen diren asko mexikarrak dituelako etorria zela esan zidan. Eri haien bizilekua zein zen jakin nahi zuen.

        — Hobeto ezagutzeko.

        — Ondo dago hori.

        — Eta zuk, zer egiten duzu hemen?

        — Turismoa.

        Luzeegia nuen euskal idazle eta margolarien istorio guztia kontatzea. Nola ez dakidan non amaituko dudan, baina zapatismoaz galdetu izan balit baietz, zapatista naizela esango nion. Ez dela ulertzen erraza baina maitasunak egiten zaituela bateko edo besteko. Are gehiago, behatzeko Marcosi ondo, hori dugulako euskaldunik ezagunena Mexikon. Ikusi dun zer sudur daukan? Euskalduna dun. Baina ez zuen hortik segi.

        — Eta noiz joango zara EEBBetara lanera?

        Ez haut ulertzen Bertha. Nire mapak herriak falta ditin, poltsikoan eraman beharreko lurralde asko. Honako bidea zian orain, lotu egin nain, eta ez zakinat nirera itzulita ere libre izango naizen. Iraultza hau ederregia dun behin helduta inor libre uzteko, ulertzen? Eta garbi esango dinat: ez ditinat ulertzen.

        — Noiz joango zaren. Ez duzu pentsatuko beti han geratzea ez?

        Eskerrak ez duten ardorik atera mahaira. Txikanoak dituzu Merckx guztiak Bertharentzat. Irribarrez so egin nion. Nik ere ez dakit non dagoen Santa Fe. Baina ez zidan ulertu, edo ondoegi konprenitu zuen, ez dakit. Ez zidan afari guztian gehiago hitz egingo. Nire zakarkeriak salbatu ninduen.

        — Euskalduna esan duzu? Euskaldun bat baino gehiago pasatu da hemendik.

        Roberto zuen izena. Na Bolom-en egiten du lan artxiboetan Pueblatik etorri zenetik. Lacandoiei buruzko argazki, material, kantu eta abarrak bildu eta eskaintzen ditu. Berak azalduta dakit aurrean dudan familiak zortzi orduko bidea duela herrira.

        — Eta orain asko hobetu duk egoera. Armadak Amerika guztiko errepiderik onenak egin ditik oihanean.

        Esan bezala duzu. Zapatistak zapuzteko, errepide berri asko egin da Lacandonan. Medikuarenera etorri dira eta lau egun egingo dituzte San Cristobalen. Emakumea eta umeak eri daude.

        — Epileptikoak dituk. Baina normala duk eritasunak izatea. Orain arte euren artean bakarrik nahastu dituk eta laurehun baino ez dituk. Azkenaldian hasita zaudek tzeltalekin ezkontzen.

        Aldea ere handia da. Emakume gutxiago jaiotzen da. Asko dira albinoak. Alde honetatik, aterpe moduan, Na Bolom-ek lan handia du egiteko oraindik. Museoari dagokionez berriz, jasoa dago ia dena. Aurrera beha jarri omen dira orain, irakaskuntza elebiduna...

        Lehen platereko barazki egosiak amaitu orduko bi ume lacandoi dira ontziak jaso eta berriak zerbitzatzen dituztenak.

        Ez diot deus galdetuko besteaz, gobernuak zelan erabiltzen dituen lacandoiak kontrainsurgentzia gerran.

        Lacandona Komunitatearen Ituna aldarrikatu zelarik, hauetako 66 familiarentzat izan ziren eman ziren 600.000 hektarea. Tzeltalen edo tzotzilen aldean askozaz gutxiago izanik ere, euren esku jarri zen Kontseilu Indigenaren lehendakaritza. Kredituak eta kamioiak eman zitzaizkien. Besteak, 40, 60 eta 70eko hamarkadetan Ahlan K'Inal-erantz, Beheko Lurren bila abiatu ziren 150.000 tzeltal, tzotzil, tojolabal, txol eta zoke haien guztien seme-alabak, Gainetan geratu zirenekin batera, XXI. mendeko lehen Iraultzara —mundua asaldatuko zuten indigenen iraultzara— bultzatu zituen Salinasen gobernuak. Hori ez besterik baitira Lacandonako zapatistak. Lurrik gabe geratu diren kolonoen seme-alabak. Ametsetik erauzitako etorkinak.

        Lacandoiena eta zapatistena, biak indigenak izanik ere, elkar ulertzen ez duten mundu bi dira hemen aurkitzen dituzunak.

        — Hator nahi duanean. Zabalik dituk ateak.

        Turisten fotoetarako indigenak. Guelaguetza ikaragarria oihanaren bihotzean, antropologo atzenduen dostagarri. Tunikak kapusaien aitzi. Mundu fosila etorkizunaren kontra, Diego. Zer egiten huen mahai honetan? Esaidak, hauek al dira Siqueiros-i hain iraingarriak egiten zitzaizkion indigena zoriontsuak? Baina igarri dit.

        — Niri ez zaidak politika interesatzen. Nik antropologia maite diat.