Y ESTO YA COMENZO

—1—

Barkamena eskatu, baina zergatik? Gosez ez hiltzeagatik? Gure miserian ez isiltzeagatik? Mesprezu eta utzikeriazko zama alimalezkoa burumakur ez onartzeagatik? Beste bide guztiak itxita direla armak eskuan ditugula matxinatzeagatik? Chiapasko kode penala aintzat ez hartzeagatik, jendearen gogoan den absurdurik eta errepresoreena berau? Mundu guztiari giza duintasuna bizirik dela oraino eta beraren biztanlerik pobreenen baitan dela gogorarazteagatik? Artez eta gogoz prestatzeagatik? Arkuak eta geziak eraman beharrean fusilak eramateagatik? Borrokan hasi aurretik borrokarako prestatzeagatik? Denok mexikarrak izateagatik? Gehienok batez ere indigenak izateagatik? Mexikoko herriari berea denaren defentsan borrokara deitzeagatik? Askatasuna, demokrazia eta justiziaren alde borrokan egiteagatik? Aurreko gerrilen ereduei ez jarraitzeagatik? Ez errenditzeagatik, ez saltzeagatik, ez salatzeagatik? Nork eskatu behar du barkamena ordea, eta nork barkatu behar du? Urteak joan eta urteak etorri mahai betean eseri eta ok egin arte jan zutenak gurekin herio esertzen zen bitartean, hain eguneroko, hain gure, beldurra galdu genion arte?

        — Ez al diek igartzen halako zera bat?

        Begiekin batera biltzen duzu liburua. Txori ahotsa duen neskak eta gitarrarekin lagun duen mutilak amaitu berri dute sorta guztia eta entzuleek hala eskatuta ekin diote berriro lehengoak errepikatzeari. Castillaz denak, sei baino ez dituzte. Sei abesti sotil, xalo, xare, jendeak gozoan harrapatu eta eskuak lehertu arte txalotuko dituenak. Eta leloa ez du zaila, badakite, erraz sartzekoa da «La Cucaracha»ren doinuaz.

        «Todas las mujeres, todas las mujeres

        nos queremos liberar...»

        — Baditek bai, ondo hezien kutsu bat...

        — Lepoa egingo nikek igandeko mezetako taldetik irten dutela... —diost Raulek. Umoreko dago gaur.

        Esku geldiezinak soineko atzetik elkar helduta, irribarre lotsatia keinuka, hamaseira helduko ez den neskaren ahotsak auditorioa bereganatu du. Denetan etxe-ordekorik handiena, apainena duzu hau, agertoki lanak egiten dituen oholtza handia duela buruan. Jendea bildu da Moreliako abeslaririk onena entzuteko. Eta eskertzekoa da, ez duzu aukera handirik izango tzeltalak kantuan aditzeko, gazteleraz bada ere.

        Atertze gaitza du gaurkoak.

        — Ez al hidan esan hiru egun irauten zuela zikloi-hondarrak hemen? Laugarrenean gaudek!

        — Veracruzen hala duk.

        Sarrerako ate ondoan arbel handia jarri dute azken aste bitan Armada mexikarrak Altamirano-Morelian egin ekintza militarrekin. Data, baliabideak, ekintza eta orduaren ondoan soldaduek erakutsi jarrera agertuko zaizu. Beha-beha ohartzen da bat ez direla lau egun baino gehiago pasa nolabaiteko agerpenik gabe. Begiratu batera, helikopteroek konboi militarrei eman diete lekua. Hilaren 23koan letra zainduko esku batek Konboi militarra. «Zainketa eskaera». 8,15. Jarrera erasokorra idatzi du. Ez dago inor asaldatzeko egina. Handik hiru egunerako inkurtsioan jarrera: aihergabea zirriborratu du esku berak. Azken egunetako partean (atzerritarrak Morelian gauden egunetik hain zuzen) konboi militarrak desagertu eta hegazkinak baino ez dira pasatu, oso behetik gehienetan.

        — Eta hala ere lurralde liberatuak dituk!

        Hala duzu. Armada nahi beste bider sartuta ere, lurralde zapatistak ondo marraztuak dituzu ezein mapatan. Armadaren erasoak, miliziar zapatistak mendi basoetan dituzula, legedi zapatistarekin bizi den populazio zibilaren kontra bihurtu dira.

        «De las mentiras, de la opresión...»

—2—

1994ko ekainaren lauan hiru neskato tzeltal bortxatu zituzten Altamiranoko reten militarrean. Hirurak ahizpak ziren eta azokara zihoazen Moreliatik. Ondo kostata, Giza Eskubideen Batzorde Nazionalera heldu zen azkenean salaketa. Bien bitartean, haien aitorpena prentsan agertu zen. Armadak berehala ekin zion ahizpak aurkitzeari. Bazekiten nor ziren, egunero hartzen baitzizkieten datuak kontroletatik pasatzerakoan. Honetan zirela, Giza Eskubideen Batzordeak —gobernu erakundea da— gogor egin zuen aitorpena alda zezaten. Neskak, izututa, ihesian ibili ziren, hain zen ikaragarria alde bietatik jasatzen zuten presioa. Soldaduena gutxi zela komunitateak berak bultzatuko ditu ihesira. Jendea beldur zen haiek bertan ziren bitartean Armadak bakean utziko ez zituen. Azkenean, beste komunitate zapatista batean aurkitu behar izan zuten babesa. Neskak terapia beharrean izan ziren. Epaiketan, soldaduek ez zuten baleko aitorpenik egin. Baina tramite eta anparoen artean 1995eko otsaila heldu zen, Armada federala lurralde zapatistetan sartu zen unea. Neskak oihan barrenean gordetzen dira. Marta Figueroa abokatuak aurkitzen dituenerako beste izen batzuk, beste bizimodu bat dute. Dagoeneko ez dute deus jakin nahi prozesuaz.

        — Honelako historia asko zaudek.

        Mexiko modernoaren aurka galdutako salaketak. Chiapasko beste gerrak dituzu, gordinagoak hagitzez, eta badakizu, egoera ulertzen arrunt laguntzen dizutenak. Liburua gordetzen duzu. Nahiago duzu Raulek kontatzeko dizuna entzun.

        — Epaiketan arazo itzelak egon zituan hizkuntzarekin. Neskek ez zekitean castillarik.

        Sinesten diat esateko astintzen dut burua.

        — Hizkuntzarena egundokoa duk. Ezin izan zitzaiean terapiarik ere eman. Gaztelera alferrikakoa huen haien mundu afektiboan.

        Jendeak beste bat eskatzen du, azken-azkena ekitaldiaren aurretik. Laster Aguascalientesen kantarik entzunena bihurtuko den kantaren lehen notek bizitasun pixkat emango diote Raul eta bion arteko solasari.

        «Y esto ya comenzó

        Y nadie lo va a parar...»

—3—

Euri geldiaren boza arto-sailarenarekin nahasten da. Ez duzu berdina, baina antza ukaezina da. Milpatik gora kare-haitza hasten da, eta pinu beltza maldarekin batera. Argiak larrean: norbaitek zorro bete ipurtargi jausten utzi balu bezala. Lainoaren egoskortasunarengatik ez balitz, Euskal Herrian zaudela esan zenezake. Argi harietan zintzilikaturiko bonbila ahulek bide dardartia erakusten dute komunetaraino. Hau duzu obrarik eskertzekoena hemen: lurpean egindako hamar-hamabi zulo, oholez estaliak eta gau eta egun ezin hobeto zainduak. Beti duzu norbait karea botatzen zulo beltzetan. Hainbeste lagunekin, higienea asko zaintzen den arloa duzu hemen.

        Talde guztietako datuak bildu eta proposamenak entzuteko oholtza gaineko mahai luzean eseri diren hamar komandanteak prest dituzu argazkietarako. Gizon zein emazte, arroparik dotoreenekin etorri zaizkizu, koloretako xingolak dituzten kapeluekin kapusai gainetik batzuk, oihal biziekin egin soinekoekin besteak, uniforme militarrak bazter utzita zein bere herriko jantziekin denak. Orain ulertzen duzu Marcos «ni komandanteordea naiz, komandanteak herria dira» dioenean. Ikusi duzu mahai bakoitzaren buruan entzule izan ditugunean. Aurrean duzu Morelia-Altamiranoko EZLNko komandantzia. Badituzu begiratu batera hirurogei urtetik gorakoak diruditenak. Gure mahaian izan dugun Emelina komandantea bera. Baina zail da jakiten. Eta are zailagoa hemen: baldintza hauetan nekez helduko zaizu inor adin horretara. Oihanean, berrogei eta berrogeita hamar urteren bueltan dago emakumeen bizi-itxaropena. Hamar urte gehiago gizonezkoentzat. Bizi baldintza eskasetan, infekzioek eramaten dituzte gehienak.

        Mikroa eskuan, Cebedeo komandantea da hitza duena. Jario onean ari duzu, eta nola herriko hala kanpoko, arretaz duzu jende guztia aulki luzeetan eseria. Mezua atzerritarrentzat dela ulertzen duzu. Gazteleraz ari da. Herrikoak diziplinaz, kanpotarrak abegiz agurtzera etorriak dituzu.

        — Euria, lokatza, janari gutxi... erosotasunik gabeko egunak eta gauak izan dira zuentzat. Orain badakizue zelan bizi garen. Guk, indigenok, bostehun urte daramagu honela.

        Serioak bai, baina noiznahi dituzu antzerako ironia keinu ederrak Cebedeo komandantearen mintzo pausatuan.

        — A zer zortea. Lokatzarik ez espainolak heldu arte!

        Irribarre txikia lapurtu dit Raulek. Ni bezalaxe, gatibu dagoela uste dut Cebedeo komandantearen mintzoan. Cebedeo, Marcos, David, Moises... Bibliatik atereak dirudite komandante askoren gerra izenek.

        — Ea Marcos San Marcos Ebanjelistarengatik den? Jainkoak libra nazala, ez, ez. Egon nintzen azken elizkizuna lehen jaunartzean izan zen. Zortzi urte nituen... —azaldu ohi du Marcos komandanteordeak (Sup deitzen diote adiskideek) honezaz galdetu zaionean.

        Kanpoko kilkerrak eta ume negarrak baino ez dituzu entzuten haren dardararik gabeko ahotsaren atzean. Tarteka, bonbilek indarra galdu eta amatatzera balihoaz bezala egiten dute.

        — Gure borroka honek luze joko du. Baina badakigu. Guk, artoaren seme-alabok gure hizkuntzetan ez dugu hitzik rendición esateko.

        Ona da marketin moduan. Haatik, marketin hutsa baino gehiago duzu. Hala da, hizkuntza maietan «borrokatzeari utzi» esaten da, baina ez «etsi». Ez duzu hitzik horretarako. Ezinbestean, Laurarekin atzo eskola atarian izan elkarrizketa datorkizu gogora. Hizkuntzarena arazo larria da zapatismoa mundura ateratzeko modukoa bihurtzerakoan.

        — Zaila zaie justizia, eskubidea eta antzerako hitzen esanahia ulertzea.

        Emakume zapatistekin lan egin izan du Laurak azken urteotan, haien eskaerei lege jantzia ematen-eta.

        — Hitza ez dagoenez, kontzeptua da ulertzen ez dutena. Esate baterako, etxebizitzarako eskubidea. Ez dute eskubide moduan ulertzen. Etxea, edo baduzu edo ez duzu. Eta kito. Neurri batean, gaztelerara pasatzerakoan aldatu egiten dugu haien ikusmoldea.

        Bertsio erraztu bat alegia. Azpitituluen gezurra. Halatsu ohartarazi gintuen Emelina komandanteak lan-sesioa eten eta museoaren egokitasunaz iritzia eskatu zitzaionean:

        — Guk ez dakigu zuek bezala hitz egiten. Nekez jarrai ditzakegu zuen berbak eta maiz ezin uler dezakegu zer diozuen.

        Eta hala eta guztiz ere, Askatasuna, Justizia, Demokrazia hitzekin amaitu ohi dira EZLNren komunikatu guztiak. Hori duzu zurientzako euskarria. Horregatik, sarri aurkituko duzu kontzeptu hauen inguruko gogoetarik Marcosen testuetan. Baina Marcos ez duzu tzeltala, ez duzu tzotzila edo tojolabala. Janariaz hitz egiten dizula, DF du gogoan. Coyoacan-go izozkiak ditu ments, Division del Norte-ko takitoak, Insurgentes etorbidea Viaducto-rekin elkartzen deneko La Otra Carne-ko artzain-takoak...

        — Ezin ladinoagoa duk!

        Cebedeoren hitzaldia politikoa bada ere, urrun dago gure mitinetatik. Ez dizu jendea berotzeko propio sartutako esaldi ezin egokiago hori bi, hiru bider errepikatuko. Ez dizu ahotsa goratuko une gorena lortze aldera. Dominiko eta maristen artean ikasiak badira ere, baztertuta dituzte erretorikaren teknika gaiztoak, eta diskurtsoa garbia da, zuzena, zintzo itxurakoa. Honela du indarrean irabazten. Honetan, zor handiagoa diote Cortes beso zabalik hartu zuen Moctezumari Mexiko osoko pulpitu guztiei baino.

        — Gure ahotsean besteena doa, deus ez dutenena, isiltasuna eta ezjakintasunera kondenatutako ororena, beren lurretatik eta historiatik egotziena, bakardadez hildako zahar eta umeena...

        Diskurtsoa txaloka inoiz etengo ez dutenen artean emakumeak dira nagusi.

        — Dena denontzat!

        Hiru, lau umerekin bakoitza, badira hamar-hamabi dituztenak ere. Txikienak, gogaituta, lurrean etzanarazten dituzte, rebozoaz estalita, loak han har ditzan. Negarrik ezak arranguratuko zaitu. Emakumeek ahoa estalita behatuko dizute beti ere. Lotsorrak dira. Ez zaizu erraza egingo hitzen bat gurutzatzea. Eta zuk badakizu barregarri ere gertatzen zatzaizkiela, hain ahul.

        — Salduta gaudek.

        Morelia ingurura etorri den bakoitzean duen susmoa da Raulena. Hain zaude saldua eguraldia, lokatza eta mendiaren mende. Eta berriro egunotan joan-etorrian dabilen sentipen bera, kolektiboaren indarra, historiaren pisua, eta hildako-bizien begirada hau, hogeigarren mendeko azken iraultzarik handienaren bihotzean.

        — Goazen hadi afaltzera agudo.

        Cebedeo komandantearen hitzekin amaitu da arratsa, eta ordubete duzu afaldu eta dantzara etorri aurretik. Laster berrehun lagun izango dira lokatzetan ilaran jarriko direnak, aterian lehenengoz hemen zarenetik, sukalde ketsuari buruz denok, eta profitatu beharra dago italiarrak «Bella Ciao» abesten hasi direla ihesari emateko.

        — Ez al dakite besterik?

        Raulek ere igarri die, eta aulkietan geratu diren emakumeetara doakizu gogoa, irribarrearen eta begirunearen preso, ezin esan hizkuntza ulergaitz hartan hain bero ari direnei apaltzeko, nora doazen hain sutsu, ea ondo doakien iraultza han urrun hartan.

—4—

— Compañero.

        Ez haut egun osoan ikusi Izengabea, ez hintzen auditoriumean Cebedeok hitz egin duenean, diot neure baitan, baina ez dit entzungo.

        — Zure labana.

        Txori hila dirudi labana itxiak Izengabearen esku txikian. Orain ohartzen naiz hasieran pentsatu baino gazteagoa dela. Ez ditu hamasei urtetik gora izango.

        — Ez diat nahi. Zuentzat duk.

        — Zure labana, jauna.

        Komunitatean, eskolak zaintzen egongo zela pentsatzen dut.

        — Opari bat duk.

        Esku txikia labanaren gainean bildu da. Garazin erosia zenuen, turistentzako dendatxo basque batean, auskalo non egina den baina.

        — Benetan. Zuentzat —diotsot eskuaz besoa ukituz.

        Berandu da, iraindu egin duzu. Guachupino kabroia.

        Auditoriumean, eta Altamiranoko reten militarra entzule balute bezala ekin diote italiarrek «Internazionala»ri orain.

        Ohartzerako, gau berria zapaltzen galdu da ilunpetan. Ilaran, txanda gordea dit Raulek. UNAMeko irakasle batekin dago. Ezagutzen duzu. Arrazaren kontuan espainola zirudienari jazartu zaiona da.

        — Iñigo, Manuel. Manuel, Iñigo.

        Sendoegi eusten dizuten esku horietakoa.

        — Espainola?

        — Ez, euskalduna —aurkeztu naute.

        Egunen batean horretarako parada badugu, Raulentzat izango da Veracruzko gure kontsulatua.

        — Euskalduna! Yucatan-goak bezalakoxeak! Zuek bai!

        Chiapas bezalaxe maia duzun Yucatan zenbait hilabetez independientea izana zenuelako diotsu. Auditoriumean ordubete falta da Banda Rebelde lehen piezak jotzen hasteko. Akorde sinpleak dituzte, ska eta berbenaren arteko nahasketa ikusgarria.

        — Chanchaca deitzen zioagu hemen.

        Txan-txa-ka, txan-txa-ka, hiru akorde beti. Kolonbiako erritmo beroetatik urruti, euskaldunentzako moduko musika duzu Banda Rebelderena. Han izango da Izengabea, eta han eskatuko diot barkamena. Egun handia dela ezagun da nesken soinekoetan. Hala duzu gaurkoa eta ordu bata joko digu kamioiak eskoletara jaisterako. Orain non, eta ez Kaukason edo Kabilian, Yucatanen dugu sendia!

        — Zuek bai!

        Zuzen zabiltza Manuel. Bai. Gu bai.