Iritsi gara bukaerara, berrogeita bost urteko maratoiaren ondoren.

        Ibiltzen hasi aurretik, liburuaren hasieran, azaldu dut ibilaldi hau nola prestatu dudan, nola ibili naizen artxiboz artxibo, dokumentu bila. Zergatik eta zertarako heldu diodan gaiari ere han azaltzen da, hitzaurrean.

        Baina hitzondoan nago orain, euskal liburuaren zentsurari buruz nik dakizkidan gorabehera nabarmentxoenak kontatu ostean. Nire historia honetan biktima nagusiak idazleak izan dira. Eta protagonista nagusiak, zentsoreak. Hauen —zentsore edo irakurleen— txostenen gain eraiki dut kondaira, kultur Inkisizioaren historia hau.

        Aspertzeraino errepikatu dut zentsoreak ez direla azken erantzuleak, sistemako «beltzak» edo morroiak direla. Garbi utzi nahi izan dut, bestalde, hainbeste urte iraun duenez, zentsurak ere bilakaera izan duela. Eboluzio horren berri ematen ere saiatu naiz liburuan zehar. Ulertzen dut, hortaz, Miguel Cruz Hernández jaunak, Kulturako zuzendari nagusiak, Amsterdamgo sinposioan esan ziguna:

Estos supuestos censores han sufrido toda clase de ataques, pero sería una necedad, aparte de una injusticia, cargar sobre ellos las responsabilidades. Estas corresponderían en última instancia al Director General y al Ministro correspondientes. Cuando se daban unas orientaciones a dicho personal —que no era funcionario y que estaba pésimamente pagado—, las observaban estrictamente; y si alguno cometía alguna indiscreción, eso suele suceder en todos los ámbitos en que trabaja el hombre, y al menos en mis tiempos aconteció raramente. De lo que no podían estar libres es de la inercia inherente al período de veinte y seis años, y seguramente más de una vez se preguntaron: ¿por qué no era pecado en 1966 lo que lo fue hasta 1961?, ¿por qué Marx era un terrorista en los años cuarenta y un clásico en los setenta? Además, la referida inercia creó cómodas corruptelas; y así, en más de un caso, se subrayaba como obsceno en una obra del momento lo que no se calificaba como tal en un clásico...

        Biak dira egiak: zentsoreek agindupean lan egiten zutela eta irizpide aldakorren arabera lan egin behar izan zutela. Baina hirugarren egia bat ere bada, egia latza: gogotik lan egin zutela, arkatz gorri eta urdinak majo astindu zituztela, inorenganako errukirik batere gabe.

        Erantzukizunak erantzukizun, sistemaren balio nagusiak bereganatzeaz gainera, une politiko bakoitzari egokitu beharra izan du zentsoreak. Estrategia politikoak eta taktika politikoak interpretatu egin behar izan ditu zentsoreak, zentsore-taldeak.

        Zeintzuk ziren beren eguneroko lanean gida bezala erabili ohi zituzten irizpide xehe eta mehe horiek bilatu nahi izan dut. Esplizituki azalduta aurkitu ditut batzuk. Gehien-gehienak, ordea, lerro eta txosten artean ezkutatuta daude. Zentsoreek zer eta zergatik onartu edo ukatu duten ikusi eta hortik ondorioztatu izan dut irizpidea. Atzekoz aurrera jokatuz, alegia.

        Liburuan zehar agertu diren zentsura-motak oro hemen laburbiltzea gehiegizko lana da, noski. Nagusienak bakarrik bilduko ditut, hiru ardatzen inguruan: hizkuntza, politika eta historiaren inguruan.