—94—

Zaitegi'tar Jokin'i

1956?-I-27

        Adiskide guztiz maitea,

        Eskerrik asko zure eskuthitza gatik, herenegun heldu zaitana. Atsegabe dut zurubi batean eroririk min hartu duzula jakitez. Laster sendatuko zarelakoan nago hala ere.

        Alde hontako idazlerik hanitz bathu dituzula dakhusat. Lafitten iritziak Bidalien Eginei buruz ez nau harritzen. Niketz, zure liburu hau aisa irakurri dut —eta hizkuntza oso atsegin izan zait, bai hitz-aukeraren, bai hitzurrenaren aldetik (hizkuntza den gunetik, zurekin irizkide ez naizen phondu bakharra, phonetikarena da, but that is another story...) Idazgaia den bezainbatean, atseginekin irakurri dut halaber: askotan mintzatu ba naiz ere erlisionek idaztiei aitzi, Doktrinako haurrentzat eginik direla bait dirudite holako euskal-libururik gehienek da, baina jainkojakintza edo Elizaren edastia gaitzat dadukaten langinak zaletarzunekin irakurten ditut.

        Lafittek Spinozari buruz zerbait idatzi duala eta zure aldizkarirako emanen derauzula diostazu. Jakinminez nago noiz irakur; euskaltzale hona da Jaun aphêz hori, ezbairik gabe, eta langin ederrik egin liro euskararen alde, nahi ba lu; damu da gogoaz herabe bait da...

        Charritton, Narbaitz, e.a. ere ikhusi dituzu; ahoz euskaltzale dira eliza-gizon hoietarik hanitz, baina eginez ez dut ikhusi orainarte lan handirik bururatu dutenik...Bertzalde, jakin nahi nuke zer egin duten urthe oroz «Eskuararen (sic) Egunean» biltzen duten diharutik.

        Azken E.G.-ari zer darizkiodan galdatzen derautazu. Heldu berri zait eta za thika baizik ez dut oraindik irakurri; txit honak dira philosophiako sailaren lanak: «Platon 'ta Pitagora-ta» eta «Nietsche»; bertze sailei bakharrik gainso bat eman derauet; hala're aski izan zait ikhusteko sekula argitara diren banako hoberenetarik dela, non ez ba da hoberena...

        Horrengatik, damu lizate ez ba zeneza zure aldizkaria jarraiteraz ahal. Bertze Euskaldunek egiaz eta egintzaz lagunduko zaitutenetz ezbaitean nago ordea, Agirre Jauna Handiak agindu derauzuna gatik ere... Nire aldetik, nahiz oraingo Basko demokraten herriketa-sinhespenak geroago eta niganik hurrunago diren, nire ahal aphurraz zure lankhide izaitera gerthu naiz gure Hizkuntzaren eta Endaren maitez, —ez gure herriaren maitez, endakatuak maite ez ditut eta— baina zorigaitzez, gauzak ez dohazkit oso ongi nire lan eta bertze arazoetan, eta gogoa eta bihotza aphal samar ditut oraingo aldian.

        Well, norberaren problemak aiphatzea ez da gentleman baten egitea; no personal remarks Engelandar biphilek arthamendatzen duten bezala... eta aldizkariaren harirat itzul gaitean. Nire ustez, aldizkaria bitaratu behar zenduke, hots, bi aldizkari egin, bata elhe-eder edo literaturari ophatua lizatekeana; bertzea euskararen mintzai-jakintzari, ezen, azken menderdi hontan egin izan diren lanak gatik, gure mintzoa oso hurrun dago oraindar biziaren beharrune guztien adierazten ahal ukhaitetik. Mintzaijakintza diodalarik, ez ditut gure mintzaeraren ethorkiaren inguruko ikherkuntzak gogoan, baina bai, hizkuntza bizi bat den aldetik biziaren erranbehar guztiai egokituko duten bideak. Alhor hortan, garrantzi handi bat daduka hitz-berrien hauziak. Nik, nahiz L.K.-zaleen herronketan sarthu naizen, ez dut eragozten hitz berrien asmatzea; aitzitik, edozein hizkuntza bortxatu da delako hitzen eratzera. Ez ba ditut onhartzen Arana-Goiri eta haren jarraitzaile batzuen erakuntzak, honen gatik da:

        1º) Hitz-berri zeinbait beharrik batere gabe asmatu zitutelakotz, e.eg. gabeukatz ( ba ditugu jadanik: oren = a watch; ordulari = a clock; erloi ere, nahi ba da —alde hontakoek darabilagu muntra jesanhitza, aldiz, ez zait onhargarri).

        2º) Hitz-berri batzu gaizki asmatu zituelakotz, nahiz euskararen aldetik, nahiz erran-nahi bat aski zehatza eman ez zerautelakotz ( hala nola, jakintzale, philosopho adierazteko; jakin nahia dena da jakintzalea, bertzerik ez).

        3º) Azkenekotz hitz-berririk aski eratu ez zitutelakotz... Horrengatik, euskara, orain dagon legez, ez da gai gizalantza guztiaren errabeharrak aiphatzeko, ez hurrundik ere! Adibidez, ba laiteke physika adierazteko hitz-berri bat izaitea, Arana-Goirik edo haren eskolakoek eraturik; baina zein euskal idazlek idaz liro physikan gainen jakitunki eta zehazki? Hortarako sail-hitzak (technical words) ehunka edo milaka behar lituke, euskarak gabe dituanak.

        Zio hoien gatik, irudi zait lan onurakoa egin zinezakela alhor hortan has ba zinte ekhiten. Beharbada, hau dugu bearrekoenik euskal idazleok, eta idazle-gaiek: euskara Goi-Ikastolako heinerat jasotzea.

        Hitz-berrien hauzi hau garrantzi handiko dela bait dakhusat, luzaroxeago mintzatuko natzaizu hortaz. Lehenik, hauzi bikhoitza dela uste dut, eratu beharrak ditugun hitz-berriak bitako dira: ba dira oraindar biziari dagozkion hitzak, gure egunoroko hizketan erabilten direnak, baina euskarak ez dituanak (e.g. nola erran a zip fastening??) eta gero ba dira jakintzaren sail berheziei dagozten hitzak, hoik bait dira egiazko sailhitzak. Lehen taldekoak edozein euskaltzalek erat ditzake, zentzu honeko den ber; bigarrenekoak ordea, sailjakitunek ditute eratu behar. Dena dela, lehen edo bigarren taldekoak izan ditean, milaka asmatu behar ditugu hitz-berriak, nahi ba dugu euskara baserritarren hizkuntzaz bertze zerbait izan dadin. Eratze lan horren zuzendaritza zure gain hartu behar zenduke, aldizkari baten bidez. Baldin gauzak izan behar liratekean bezala ba lira, lan hori Euskaltzaindiarena lizate... baina, Akademia gutiz gehienek bezala, gureak ere ez du aski kharrik hortarako.

        Hona orain aburu zeinbait hitz-berrien eratzeari buruz:

        Nire iritziz, bi asmo zuzendari behar ditugu eduki eratze hortan: euskara, nahi ala ez, Europako hizkuntza dela, eta Euskaldunok Europako gizalantzaren eragintzaren pean gagozela; gainera, euskara, engelara antzo, hybris-hizkuntza bat da eta atzerritar hizkuntzei jesan hitz ezin khen ginitiro euskaratik, hura zauritu gabe, zio horren gatik Arana-Goiriren ahalegin garbizaleak ez dira onhargarri. Gero, gurea hybris hizkuntza bat dena gatik, deitxarrak (edo deutarrak?) bezala begiratu du hitz berrien eratzeko ahala, nahiz hitz-erroak elkharjarriz, nahiz atzizkien bidez; ahal hortaz ez baliatzea ergelkeria lizate, eta hortakotz, ezin onhart dezaket Krutwig eta bertze L.K.-zaleen joera (nahiz nihauk ere halaber egin dudan...) batere beharrik gabe latin edo graik hitzen erabilteko.

        Asmo hoik gogoan sendo edukiz, hona hitz-berrien eratzeko baldintza haintienak, nik dakhuskidan legez, hitz-berria onhargarri izaiteko:

        1º) Lehenik ongi eratua behar da izan, erran nahi bait du, egiazko euskal erroz elkharjarria (aberri hitz-berria ez zait atsegin, ezen, egia ba da -ba edo -aba atzizkia dagoala gure hizkuntzan, ahaidegoa nolaerebaita adierazten zuana, ez dakigu segurki zer erran nahi zuan; hobeki zatean aiterri, amerri edo erabiltea); ez luzeegia, baina aitzitik ahalik eta laburren; euskal hoskindearen aldetik atsegin eta soinu honeko.

        2º) Hitz-berria sailhitz bat ba da, halako dela ezagun behar zaio, hots, ez da eratua izan behar orok, baserritarrik ez-jakinenak ere, berhala ulhertzeko gisan: horrek erakhuts liro ez dela jakintzako kontzeptu baten adierazle, jakintzaren kontzepturik gehienak baserritarrek ezin ulhert bait ditzakete (sailhitzen eratzeko, ahalik eta maizen erro eta hizki zaharrak, egungo mintzoan areago ez darabiltzagunak, erabili behar dira; hala nola -kidin atzizkia, -garri-ren ordez; ortze zeru-ren ordez, e.a. (txit atsegina da ortzer(e)tz = horizon; astronomy adierazteko orzjakintza erabil niro, eta astronome bat orzjakitun bat lizate).

        3º) Hitz-berriak erran-nahi tinko bat eduki behar du, eta adigai bat baizik ez adierazi.

        Horra nire iritziak hauzi hortaz. Zer uste duzu zeuk? Ongi ba daritzaiozu nire asmoari, othoi, lan horren buruzagigoa har ezazu. Erran gabe doa lankide-taldeak antholatu behar direla, sailjakitunak bilduko ditutenak; lankidegoan nola ekhin beharko dugun nire hurrengo guthun batean azalduko derauzut; bai eta hitz-berri zeinbait, nik asmatuak, igorriko derauzkitzut, endajakintza eta mintzaijakintzari dagoztenak.

        Aithortu behar derautzut Sophokelen dramen itzulpenak ez ditudala oraindik oro irakurri; erdia baizik edo ez dut irakurri, baina bertze laur lehenak bezain ederrak dira nire aburuz; dena dela, heietaz luzaroago hitzeginen derauzut geroko eskuthitz batean; dena irakurri ondoan, Urrestarazuri heleraziko derauot idazkia, zuk eskatu bezala.

        Adiskide maite horrek, nire besarkada hertsi bat ukhazu, bai eta goraintzirik minenak nihauren eta burhasoen izenean!

        ''' Jon Mirande.

        P.S. Milla euskal olerki ederrenak izendun liburua erosi nahi ba zendu niretzat, eskerdun nintzaizuke. Saria ordaint niezazuke, nahiz postordena bat igorriz, nahiz salneurri bereko Frantzian argitaratu liburu bat igorriz, nahiago dukezun bezala. Hargatik, erosi baino lehen, zeinbat balio duan jakineraz iezadazu, othoi.