AITZIN-SOLAS

ESKUTITZ AURREA

        Gure hizkuntzaren idazki zaharrena eta osoena, hain zuzen Iruñeatik Donibane Garazira 1402an bidali eskutitza da. Egia esan, salerosle arazoen gatik egin zen, baina lurzabaleko testu zaharrenak ere, Sumer herrian, holakoak ziren. Geroztik hamaseigarren mendean. Euskal Herrian lege arazo eta politika arazoen segeretuagatik (?), batzutan, gure mintzaira idazten zen, eta Scripta manent, oso jakingarriak zaizkigu, goitik behera, garai bateko euskal gizartean, euskara nagusi zela jakiteko.

Scripta manent , hilharrietan, ere irakur daiteke. Zenek eta zirenek, joan baino lehen, idatzirik, zer utzi digute? Scripta manent, verba volant, bai errezago egin zaigu hitzegitea hegatsa hartzea baino gutun ongi pentsatuaren egiteko ordez. Gure egunetan, larriago dena, «urrutizkin» delakoak urruti uzten gaituelako eskutitzen alorretatik, holako lekukotasunak geroago eta urriago izango ditugu. Areta ikusiko duzuenez, bere garaiko euskaldungoaren, gure denborako herbeste bizitzaren ezagutzeko, Miranderenak lekukotasun biziki jakingarriak ditugu.

        Jon Mirande Aiphasorhok eta gure gazte garaiko euskaltzale gazteok etxeetan ez geneukan telefonorik. Pariseko harremanetan eskutitz laburrak egiten genizkion elkarri Andimarekin eta Jonekin, Euskal Herriarekin, orduan telefonoa garestiegi zitzaigulakoan, lotura urrunak gutunez berdin.

        Lanetik euskaraz dei egitea? Gure lankideez gaizki ikusia zen. Oi ingeleraz edo alemaneraz hitzegin bagenu miretsia! Gure lankide maiteek, gure untersprache delakoa ez zuten entzun nahi. Holako baten gatik eskutitz batean Jon Mirandek hau idatzi zidan:

        Sekulako eztabaidak izan ditut bulegoan, buruzagi eta lankideekin larunbatean izan dugun euskarazko telefon-elkharhizketa dela zio, hain baitira «fransquillon» animal urdeok... Hobe da beraz ez diezadazun telefona. Ez bazara jiten ahal idatz izadazu bertzela ez du balio.

        Halaxen lehiazko kasuetan, gaur Louvre Berriko museoaren atea den lekura, eta aintzina Finantzetako Ministeritza Miranderen ikustera nindoan; bestelan astia geneukanean, maiz eta zorionez, idaztera «bortxatuak» ginen. Uste dut Jon Miranderentzat ez zela batere egiteko aspergarria; besteekin, gisa batez edo besteez, komunikatzea beharrezkoa zitzaion eta idazteko erraztasun haundia zeukan. Jon Mirandek mundu guztian zeuzkan eskutitzkideak, linguistikako eta literaturako adituekin, batik bat. Euskaldunenak eta euskaltzaleenak, zorionez salbatu ditugu, besteak arrebaren eskuetan daude nonbait.

        Halabeharrezko eskutitz horiek, euskarazko ihardunaldi eta kongresorik ez zen garaian, batezere Gabriel Aresti baten edo Jon Mirande baten edo Koldo Mitxelena baten eskutik direnean, txosten laburrak ditugu. Jon Miranderen eskutitzek bere literatura obrarekin bat egiten dute. Jose Mari Satrustegik Egan-en erakutsi bezala itxaropena eta etsipena aldikatzen ziren depresiboa zen idazle horren gogo ihardunetan.

        Gutun horien argitaratzearekin itxaroten dugu ez dela gehiago esamesik, goganbeharrik, ez eta susmo txarrik izango, bere abertzaletasunaz aski garbiki mintzo delako.

        Bere eskutitzetan, hala nola saiakera laburretan, ageri denez oraindik irtenbiderik ez duten arazoak aipatzen ditu; maiz eta zoritxarrez oraingo gertaera askoren aztia da esate baterako beti errepikatuko duena, ez zela español errepublikazaleetan, ez eta frantzes demokrateetan kondatu behar Euskadi aske izan zedin, 1948ko martxoaren eskutitz batean hala dio J. Loustau-Daudine-ri idazten diolarik : Ene ustez frantsesek ez dute sekulan onhartuko Euzkadiren askatasuna: zer egin dezakegu beraz. Nere iritziz indarrez beharko dugu berjabetzea lortu!

        Nahiz ez ziren argitaratzeko idatziak izan gutun horiek bi ezaugarri eder dituzte: idaztankera landua eta gogozkatze zehatza, elkarri lotuak. Halaxen lerro gutitan zekien bere gogamenen azaltzen, mingainean bilorik gabe.

        Bidasoaz hunaindiko herritarrak aldiz, beti bezala, aurkitu ditut: funtsik eta gizontasunik gabeko, hots, giputz, bizkaitar eta nafarrak baino milatan hegoialdetarrago, izenak dakarran errangurarekin .

        Bere eskutitz batean 1958ko otsailan bere burua, politikaren aldetik, nola zekusan garbi zion denbora berean adiskide eta lagunak bakoitza gure tokian ikusten eta uzten jakin duelako ere:

        Ni apeztiar ez banaiz ere, eskuindiar naiz ene maneran edo hobeki erraiteko «faxista» jende xinpleek dioten bezala. Ezin dezaket beraz lanik egin euskaldunen edo euskaltzaleen artean sozialismaren onerako. Zu «natzi» ez bazara ere, ez dut uste ezkertiar zarenik.

        Beste gutun batean erretorikaren baliapideez, 1961eko uztailan, idatzi zidan:

        Dakhusazun bezala, perilean nago Euskal Herrian demokratek urde faxistatzat atxikiko nautela, latin herrietako faxistek urde demokratatzat atxikiko nautelarik, eta funtsean ez naiz ez bata ez bertzea, europar arrazista baizik. Bainan zenbaitek burhun (burmuin) axala lodiegi dute hori enthelegatzekotz.

        Norbaiten ikusteko pozean zegoenean, lagunartean ohi zuen alaitasun eta humorearekin idazten zizkigun bere gomitatxoak. Esaldi ederrez eta ohargarriz apainduak hasten eta bukatzen zirenak: Jainkoek eta ez jainkoek zaindu zaitzatela. Jinkoak eta ez-jinkoak zurekin izan bite. Buddhak zuhurtzia eman dizaizula. Adiskide isilak agur!

        Hasierako Jainkoak zaint dezala Euzkadi, pagan plural eta ironia batera iragan da. Denbora berean 1948an kristaua dela idatzi ondoren, 1950ean Kristoren aurkako olerkia idazten du eta Elizaren kritikari eskutitzetan ere agertzen.

        Eta zuberotar kutsuko euskara alai batean hona non zer aukera eskaintzen zidan Jon Mirandek 1956ko urrian:

        Aske bazara jin zaite datorren neskanegunean ene etxera, arrastiriko usatu tenoreko. Etxaniz jaun apeza ere igurikitzen dut egun hortan eta segur nago botzik elkarren ezagutzea eginen duzuela biok. Gainera ene kusina Anne-Marie ere esperantza dugu, beharbada apez bat baino erakargarriago baitzaikezu haren ikustea? Neskanegunean aske ez bazina, zato igandean (hots 10.10): orduan zuberotar mutil gazte bat ikusiko dukezu naaski nire baitan (dakusazun bezala, gostu guztientzat badut zerbait eskaintzeko).

        Euskaldun soldado batek bere gutunari erantzun ez ziolako idatzi zidan: Arauz laketago zaizkio «las armas» ezen ez «las letras».

        Hor agertzen da gizonaren formaltasuna. Idazten bazenion ia egun berean erantzuten zizun, eta inardespena igurikatzen zuen berdin.

        Jonen eskuko idazki guztiak ez dira berdin garrantzitsuak: laburrenak hilabetean behin biltzen zuen euskal tertuliakoak ziren. Halan, larunbat arratsaldetan, F. Krutwig, A. Ibiñagabeitia eta Tx. Peillen deitzen gintuen. Euskarazko irakurketez, idazketaz, idazgaiez, egitasmoez hitz egiten genuen, euskaraz eta erdarazko aldizkariak trukatzen, «akeita eta txola» tartean hartzen. Noizpeinka beste lagunik etorri zen Iñaki Renteria, Jokin Zaitegi, Nemesio Etxaniz, P. Irizar. Harek eskuz idatzi hamaika dei, garaiz hartuak, metatu egin nituen (asko etxeko zubereraz daude).

        Loustau-Daudine-ri idatzi zizkion bi gutunak oso garrantzitsuak eta askoz luzeagoak dira beren goiztiartasunean, 1948koa direlako eta hain zuzen geroago Gernika aldizkarian, handik bost urte, batzutan ia hitz berdinekin, gutun horiekin lotuak bi artikulu idatziko baiditu Abertzaletasunaren Inguruan eta Euskaldungoaren etsaiak. Kartetan legez artikuluan, berdin, abertzaletasun demokratiko bakezale klerikala, Elizaren jokabidea, eta aliatuek Franco-rekin dituzten harreman onak, kritikatzen ditu eta borroka armatuan sartzea eskaintzen, beraz maiz, eskutitzak lan luzeago baterako saiakerak dirudite.

        Luzeago ziren ere beste eskutitz batzu: Jonek bere idazlan bat, edota egitasmo bat aipatzen zidanean, hala nola Haur Besoetakoa-ren gorabeherak, idazten ari zenean, ezin argitaratuz zebilenean. Luzeago ere Pariseko ekitaldi baskoide baten aipatzeko, edota kostaldeko folklorista erdaltzale, eusko-nazionalista batekin zeuzkan eztabaidak iruzkintzeko. Euskal Herrian emandako ikustaldi baten ondorioz, eskutitz luzeak egiten zizkidan, non, noiz, nor ikusi zuen. Halaber Euskal Herriaren politika egoeraz arduraturik idazten zidanean 1956ko urrian:

        Dena dela nire ikustaldiaren ondotik, euskal kultura pixkortzen ari dela uste badut ere, euskal herridearen geroaz itxaropen gutti dadukat [...] nihauk ez dizut aspaldi huntan ilusimendurik haboro batere Uskal Herriaz eta Uskaldunez. (1960ko azaroan)

        Gai hortaz bere gutun garrantzitsuenetarik bat hau da, bere lanen euskaraz ezin argitaratzea euskaldunen zentsuragatik zela ta, 1959ko otsailan idatzia:

        Niketz inguruan ditudan jendeen konformismuaz aserik nago eta gudu egin nahi diot. Orain artean, politikan nuen anti konformismuaren ikurriña erabiltzen [...] aitortu behar dut orain artean horrekin ez dudala deus onik irabazi.

        Nahiago dut orain literatura hutsean lan egin, bainan ikusten badut izpiritu aske batek ezin zabal ditzakela bere ideiak moralari edo antzeari buruz euskaldunen artean, erdera batean idatziko dut hemendik aurrera. Aur Besoetakoa ere beste hizkuntza batera itzulerazi nahi nuke; ez dakit ingeles, frantzes ala gaztelaniara.

        Idatzi arren ez zuen bere Aur besoetakoa frantsesera itzulerazi ez eta erdara batean idatzi. 1961eko uztailako gutun batean berritzen dit etsipen hori, oraingoan euskaraz idazteko gogoa ere galdurik. Hasiera batean aurretik abertzaletasuna ipintzen bazuen ere, beretzat basamortu izan zen euskaldun mundua, eskuin borrokari baten antolatzera:

        Gure azken ikustaldian erran zenerautan euskaltzale eta abertzaleen artean ene ideiendako batño ere ez nuela khausituko; lehengoan iruditu zait gogorregi edo pesimistegi zinela, baina areago pentsamendukatu eta ikusten dut arrazoin duzula. Zer egin behar da bada? ez dut ilusimendurik ene herritarrak ene pentsatzekoez eta garrantzia haboro duena, ene senditzeko manerarat makurreraziko ditudala.

        L. Mitxelenak, J. Etxaidek edo G. Arestik idazten ziotenean, Jonek haien berri emateko luzaro idazten zidan, batzutan niretzat albisteak edo goraintziak zeudelako, besteetan jakingarri zitzaizkidanak aipatzen zituztelako. Eskutitz horien zuzenduak erakusten digute, gure garaian eta orain ere euskaldun idazleok, fanatismorik gabe, gure politika ideiak ez dituztenekin ibiltzen dakigula, ezen Jon Mirandek adiskide zituen Gabriel Aresti marxista, Jon Etxaide kristaua, Luis Mitxelena abertzale laikoa, Andima Ibinagabeitia abertzalea, euskaldunen artean, baita komunista bat eta erregezale bat ere, frantsesen artean. Iparraldeko politikero nazional-fanatikoek badute hor non zer ikas.

        Gure diru apurrez eta Txominen eskulanaz gaizki moldatutako aldizkariaren gatik luzeago ziren kartetan euskaldun xintxoen iritziak tristuraz aipatzen zituen, beste herri normaletan egiten zen satira aldizkaria, orduko Euskal Herri atzeratuan ezin zelakoz egin eta 1962ko urrian honela idatzi zidan: Ondikotz! Euskaldunen edo Bretoinen artean egoiten naizen aldikal, herri minoritateen baithango fedea galtzen dut.

        Letera luzeenak, panfleto gisako idaztankeran dira eta erretorika ederrean idatzi zituen. Lehenbizikoa 1948-1949koa izango da, baina Figaro Pariseko egunkariak hautatu zati bat baizik ez zuen eman. Mirandek Albert Dauzat frantses akademikoari eskutitz gogorra igorri zion. Frantsesak idatzi zuen Frantziaren batasunaren onerako baizik ez zela izango euskara bezalako hizkuntzen suntsipena. Jon Mirandek Frantzia azken gerlan osoki desegina izan balitz, hexagonoko minoritateen onurarako, izango zela.

        Geroago eta argitaratzen nuen Igela-ren alde jarriz, Enbata-ko apez progreek frantsesez noski eraso gintuztenean erantzuteko luma zorroztu zuen, batik bat zekialarik Enbata-ko zuzendarietarik nagusienak ez zekiela euskararik, ez eta gogorik ikasteko, kultura gabeko gizona zela, fazista ospetsu baten semea zela. Beraz etxea beiraz duenak ez zuela auzoari harririk bota behar.

        Anaitasuna-ri ere frantsesezko karta bat bidali zien, haien nazional-marxismoarekin ezer ez zuela ikusteko adieraziz. Beraz gure gizona ez zebilen, orduko Euskal Herrian bizkarra lumarekin balakatuz, irakurle bila.

Elgar Pariseko eusko-aldizkariaren orduko zuzendariari, frantsesez letera bat bidali zion adieraziz sozialistondo harek zentsuratu Txomin Peillenen ipuina Frankopeko aldizkari batean agertuko zela ez Frantzian, «ce pays libéral et éclairé». Egia da ipuina ez zela frantsesen alde eta Aldjerian egiten ziren torturak aipatzen zituela. Debekatzeko aitzakia izan zen gaia ez zela euskalduna.(!?)

Egan-ekin izan zuen eskutitz eta zuzenketa truke haundiena. Ia euskaraz ezer idatzi ez zuen baskofilo batek, Pariseko literatura munduaz ezer ezagutzen ez zuenak Mirande gogorki eraso. Argudio nagusia Jon Mirande fazista zela idatzi zuen gizon horrek bere euskarazko lan bakarrean, baina gure zuberotar idazleen datuei erantzun barik. Jonek, besterik inor aldeko agertu ez eta, Aginagak ez Pariseko literatura sarien politika ustelkeriez zekitzanak, kondatu zizkigun. Eraso horren ondotik, euskaraz idazteko lekurik ezaz, urte batzutarako euskaraz idaztea utzi zuen, eta Aginaga delakoak beste euskal lanik ez idatzi.

        Ikusiko duzuenez, Jon Miranderen eskutitzek ez dute hizkuntza batasunik. Gure garaiko eztabaida eta gorabeheren ispilu dira. Mirail hortan hasierako zuberera, gero gipuzkera osotua, gero euskara batu gisakoa, geroago lapurtar-klasikoa F. Krutwig eta L. Villasanteren eraginaz. Ezagutu berri nuenean 1949an zubereraz idazten zidan eta azkenik, bere burua hil baino lehen, euskaltzaletasuna bazter utzi zuenean ere zubereraz beti. Frantsesezkorik ez zidan gure poetak sekulan idatzi. Egoera horren lekuko Jonen eskutitz zaharrenetatik bat dago, zeinean dion:

        Letra hau laburdieraz dago (ene gisako laburdieraz bederen) orai ikasten ari naizen izkelgia. Jaz ikasi nuen giputzera pixka bat; beharbada «manexa» baino hobeki darabilat. Burhasoekin, aldiz, nakien zuberoera aphurra ontzen eta aberasten ari naiz. Ene iritziz, euskaldun guziek behar ginuke euskera bat bakarra, hizkelgi guzietako euskal hitz jatorrenak elgar-bilduz egin ditekena edo bertzalde lau euskalkietan bat hautatu eta gero hari atxiki (giputzera zait iduritzen egokiena, harek baidu elherti ederrena ta joriena).

        Jon Miranderen eskutitzek egunerokotasunaren albiste gutti dakarte; bere eritasunaren berri gorabehera larrienak azaltzen ditu, batzutan, aitaren eta amaren heriotzak laburzki aipatzen, nahiz lurjota utzi zuten bi gertaerek. Noizpehinka Parisen agitzen ziren politika gertaeren itzala dakusagu. Lanean zituen istilu batzu ere azaltzen dira, hala nola bere ideien gatik lanaren galtzeko arriskua.

        Europaren gaindi egiten zituen bidaien oihartzuna ere igortzen zituen postaletan agertzen da. Herrietako giroa lerro batean, gero humorezko esaldi bat, bertso bat, erotikazko ironiazko aipamen bat, hots jende gehienek holako idazkietan erabiltzen ez dituzten esaldiak.

        J.M. Satrustegik Norbert Tauer Pragako euskaltzalearen gutuntegi osoa, alarguntsak emanik, ekarri zigun, mentura arrisku baten ondotik eta gutunzale amorratua zenaz Tauer, horrela Mirandek txekiarrari idatzitako gutun guztiak dauzkagu. J. M. Satrustegi euskaltzainak oraingo Egan-en (3-4 eta 5-6 1984; 1-2, 1985) argitara eman zituen.

        Borroka armatu baten eskaintza, literatura berri baten egitasmoa, dakarten gutunak J.Loustau-Daudinek erakutsi zizkidan eta nire Euskaltzaindiaren sartzean, gai nagusia izan zen. Patri Urkizuk Andima Ibiñagabeitiari idatzitakoak Estibalitzeko komentuan aurkitu ditu; Jon Etxaidek, Jon Miranderen adiskide minak, jaso zituenak Patriri utzi fotokopiatzera. Halaber beste zenbait adiskiderenak ere hor daude.

        Eskerrikasko Patriri galkor direnak salbatu dizkigulako.

        Uste dut eta hortan uzten zaitut, irakurlea, eskutitz horiek ez direla idazlearen lana argitzeko bakarrik, baina berez idaztankera baten, estetika baten lekuko. Beste bizpahirur lagunekin batean Jon Mirandek oraingo prosa standard-ean eragina izan zuen. Itxaroten dut denei eskutitz egiteko gogoa emango dizuela. Ez naiz hori idazten ari karteroen onurako bakarrik, baina uste dudalako, eskutitz idatziz, prosa xotiltzen, trebatzen, zehazten dela.

Txomin Peillen