—16—

Nire ex-libris bitxi kutunetako bat hartu nuen apalategitik; Death in the Making izeneko argazki liburua. Robert Capak eta Gerda Tarok sinatua, eta Bilbon ezagutu genuen Jay Allen kazetari haren hitzaurre batekin argitaratua, kaleratu eta denboratxo batera nik neuk erosia nuen. New Yorken. Bisitariari erakutsi nion.

        —Lan ederra egin zuten argazkiok —esan zuen, liburuari begiratu arin batez hango argazkiak lehendik ezagutzen zituela adieraziz.

        —Eurotan dira gerraren alderdietako batzuk, baina ez denak —esan nion, ni beraren gainetik nengoela nabarmentzeko—. Argazkiotan, hor dira zibilak, bonbardaketaren tenorean ihesean; hor umeak, zakuen artean ezkutalekuetako ahoen alboan; hor emakumezkoak, eguzkitan, buruan paperezko txanoak dituztela; hor erbesterako bidean doazenak ontzietan sartzen. Ohartu zara horietan ez dela arma bakarra ere erakusten?

        —Beldurra, ikara eta izua erakusten dira, hirurak graduaturik. Eta baita bizi beharra ere —esan zidan, argazkiak polito ezagutzen zituela erakutsiz.

        —Eta hor da gerraren beste alderdi hori, gerra hutsarena —erantzun nion, lubakietako argazkiak seinalatuz.

        Haatik, ez zuen argazkiekin luzamendurik nahi izan.

        —Zer gertatu zen Robert Caparekin, George Steerrekin, beste kazetariekin? —bisitariak basoa luzatu zidan, ardo eske.

        Lehenik ardo eskeari eta horren ostean galderari erantzutea erabaki nuen. Botila hutsik zegoen.

        «Hobeto», esan nuen nire artean, botila hustuaren ordezko bila.

        Horrela, beste botila bat atera, hura zabaldu eta basoak berriro bete arteko tartean barrua baretzeko astia izango nuen, galderak Elenaren akordua eragin zidan eta.

        Bordeleko joan-etorria eginda berriro etxean izan zenerako Robert Capa, liburuaren egileetakoa, joana zen. Baina ez nuen nire burua mindu nahi Elena gogoratuz. Bisitariak Capa eta Monks aipatu zizkidan, eta haiei gertatua kontatu behar nion.

        —Robert Capa maiatzeko azkenetaraino izan zen gurean. George Steer ekaineko egun lazgarrietan ere gurean zegoen, eta gero Santanderrera egin zuen, Gobernuarekin batera han egoteko. Santoñakoa izan arte. Tartean beste kazetari batzuk joan eta berriak etorri, igaro ziren egunak. Robert Caparena izan zen tristeena. Bilbotik Madril inguruetara egin zuen, eta hantxe bildu zen Gerda Tarorekin. Handik laburrera bakoitzak bere aldetik egin ei zuten. Parisera gizona, Aragoi aldera Gerda. Eta hantxe hil zen Gerda.

        —Zergatik aldendu ziren? —galdetu zidan bisitariak, erantzuna baneki moduan.

        —Gerda Tarok bere karrera egin nahi ei zuen. Bestearen itzal gero eta luzeagotik aske. Baina hori ekainean izan zen. Orain kontatu nahi dudana, ostera, maiatzean jazo zen. Hamabian beharbada. Eguna ziur-ziur zehazterik ez badut ere, oso gogoan dut goizetik Areatzan ginela, betiko moduan, Packard haietako bat genuen zain egunak argitu orduko abiatzeko. Hegazkinen ikaraz hain goiz, argi esanda. Eta hantxe sortu zen ika-mika itzela.

        —Kazetarien artean?

        —Bai. Ika-mika huskeria bategatik izan zela esan liteke. Robertek aurreko jesarlekuan joan nahi izan zuen, betiko moduan. Baina Jay Allenek ezetz esan zuen, berak ere noiz edo noiz aurrean joateko eskubidea zuela eta aurrean joango zela. Eta hantxe hasi zen dena.

        Kontaketan eten bat egin beharra izan nuen. Gogoratzeak min ematen zidan

        —Egun samina izan zen niretzat hura.

        —Elkarrekin haserretu zirelako kazetariak?

        —Ez. Begiratu —esan nion, apalategitik gutunazal bat aterata.

        Gutunazal zaharra zen, Magnum etxearen helbidea inprimaturik zuena bera. Bisitariari luzatu nion.

        —Museoko pieza —esan zuen bisitariak, begiak Magnum hitzaren gainean iltzaturik.

        Astiro, barruan miatu eta argazkiak atera zituen.

        Argazkietako batean, hantxe ikusten ziren hiru miliziano auto zartatu bateko gurpilak konpondu nahian. Hurrengo argazkian hiru milizianook ageri ziren, berriro; autoa bertan behera lagata, korrika zihoazen, eskuetan kaxak hartuta.

        —Ikusi duzu autoaren matrikula? —zirikatu nahi izan nuen, kazetari haien ipuinarekin une batez ahaztuta.

        Bekainen keinu batez galderaren nondik norakoa ulertzen ez zuela adierazi zidan. Autoaren matrikula SS-4947 zen.

        —Auto horren matrikulak gerraren azken bi hilabeteak zertan izan ziren erakusten du. Gipuzkoako frontea Bizkaiko azken mendietan zegoen! Eta mendion ostean itsasoa baino ez zitzaigun geratuko.

        —Eta hantxe haserretu ziren elkarrekin kazetariak? —argazkiak mahiaren gainean utzita.

        —Ez erabat, baina piperturik ibili zirela, hori ezin da ukatu. Ona zen ba Robert Capa hura! Ezetz jakin argazkion artean zeintzuk diren Robertenak eta zeintzuk Gerdarenak? —begirada atzera liburuan jarriz esan nion.

        —Biek sinatzen dute liburua —erantzun zuen.

        —Eta hirugarren batek ere sinatu beharko zukeen —esan nion.

        Bisitaria ostera ez zegoen harekin interesaturik. Beraz, ez nion esan liburua sinatu beharko zukeen hirugarrena Chim ezizeneko bat zela. Hura 1936ko abenduan eta 1937ko apirilean ezagutu nuen. Berak eginak dira liburuko argazki batzuk. Baina ez du liburua sinatzen. Zergatik? Luze jardun nezakeen auzi-mauzi horretaz. Baina labur esanda, Robert Capak lagunaren argazkiak hartu eta hark eginak zirela argitu gabe, liburura! Halakoxea zen Robert. Gerda haserretu egin zitzaion; Chim ostera ez. Baina zein zen Chim haren jatorrizko izena? Ez nintzen gogoratzeko gai. Eta halaxe, hariari berriro oratu aurretik ahalegintxo bat egin nuen, Chim haren izena gogora ekartzearren. Zaharrago eta mingarriago egiten baitzaigu daturen bat gogoratu ezina.

        Burua berriro galtzen ari nintzela pentsatuko zuen bisitariak. Baina ez. Ez nintzen burua galtzen ari. Egun hartako eginen haria ez galtzeko ahaleginean ari nintzen. Chim haren izena gogoratu ezean beste dena ere ahaztuko nuen.

        —David Seymour, horixe huen Chim haren benetako izena! —ozen esan nuen.

        Zelan ez nintzen akordatuko Alipasoloko kanpaina-mezan ezagutu nuen David haren izenaz? Hura ere jatorrizko izena aldaturik zuela gogoratu zitzaidan.

        «Argazkilari haiek! Denak izen berriez mozorroturik», pentsatu nuen.

        Jatorriz judu poloniarra, David Szymen zen David Seymour haren lehengo izena, eta hortik Chim ezizena. Haren izenaren gorabeherekin akordatzean oroigailua hain kalteturik ez nuela pentsatu nuen.

        «Tamalez», esan nuen nire artean, egun samina izan baitzen gogoratzen ari nintzen hura.

        Argazkietan dago saminaren zergatia. Sollubeko gaina galdurik, hura hesi moduan zegoen. Itsasoaren eta gure artean. Eta alboetara eroan genituen guda-oinak. Jatara eta Bizkargira, hara berriro igotzeko ahaleginean huts eginda. Labur esanda, gureak Mungia aldea defendatzeko prestatzen ari ziren. Tartean Mungia izeneko guda-taldea edo batailoia zegoen eta, horrek eskualde hura ezin galduko genuela zioskun halako uste isil bat eragiten zuelakoan nago. Izenek, izen hutsek, errealitatean eragin ahal izango balu moduan. Sorginkeriaz edo?

        Sorginen laguntza behar izango genukeen goiari eusteko.

        Mungia batailoikoak ez ziren gure indar bakarrak han, jakina. Salsamendikoak ere hantxe zirela aitortu beharko nuke, horiek Robertekin zerikusia izan baitzuten. Egon ere, horiexekin egon ginen lehenik eta behin. Bizkargi inguruan. Han hartu nuen nik ustekabekoa, han.

        —Ene, kamarada! —esan zuen batailoiko gaztetxo batek ni ikustean.

        Arriagako kafeko mutila ezagutu nuen. Ni uniformez jantzita ikusteak eragiten zion harridura igarri nuen.

        —Orain bai kamarada ni? —umore onez esan nion.

        Besoak zabalik bera, besoak zabalik nik, elkarren lepoan bat egin ginen. Robertek orduan besarkada errepikatzeko eskatu zuen.

        —Ez duk beharrezkoa —moztu zion Jay Allenek.

        Hartua omen zuen berak gure besarkada bere kameran.

        —Eta non da argazki hori? —galdetu zuen bisitariak, berriro interesaturik.

        —Galde egiozu orduan metrailatu gintuen hegazkinari!

        Begira geratu zitzaidan, zer esan nion ulertzen ez zuelako keinuaz.

        —Etzinda! —aldarri egin nuen, gudari ikasketan erakutsi ziguten moduan—. Muturrekin behea jo genuen, eta hantxe egon ginen, lurra jaten. Ikusi izan bagintu ikusi, gudari ikasketako sarjentuak!

        Zirikadak ez zion zirkinik eragin. Beharbada ez zekien sarjentu, gudari, ertzain eta halakoen eskarmenturik.

        —Eta? —esan zuen.

        —Kamera behera jausi eta zabaldu egin zen. Agur film hura!

        Eta agur Salsamendiko mutil zintzoari ere. Handik egun batzuetara hil egin omen zen. Bizkargiko gainean. Hangoa bai sarraskia.

        —Ez dakizu mutilaren izena? —bisitariak, itxura batean interesaturik.

        Buruaz ezetz erantzun nion, behin Bizkargi hitza aipatuta derrigorrez Elena aipatu beharko niola pentsatuz.

        —Gureek han elkar hil zutela esaten da —ekin zion bisitariak.

        —Berdin esan zuten Lemoako Haitzeko batailaren ostean. Norberak norberaren aldekoari tiro egitea alde bietan gertatu zen eta, tira. Horraino, normala. Okerrena da faxistek gureetariko asko akabatu zituztela —esan nion—. Preso hartu zituztenak ahaztu gabe. Elenaren senarra horietako batean galdu zen. Lemoako Haitzean.

        —Hilik? —bisitariak.

        —Denbora batez ez genuen jakin hilik zen ala preso hartua zuten —nik, pasadizo hark eragin zidan erredura erabat sendatu barik nuela oharturik—. Batzuek bizirik zela eta preso hartu zutela esaten zuten. Baina nork jakin? Esan duzun legez, hangoa izan zen anabasa!

        Hori esatean bisitariari arrazoia eman nion, nolabait. Gureek elkar hil zuten, bai. Baina nire mindura igarri zuen, beharbada, ez baitzidan zauri hartan hazka egin nahi izan.

        —Harrezkero Elenak ez zuen nirekin ohekorik nahi izan. Tartetxo baterako behintzat.

        —Lehenago bai eta harrezkero ez? Zergatik hori? —bisitariak interesatuaren itxura egin nahi izan zuen.

        Azaldu egin nion, bada.

        Elenak faxismoa hantxe bertan geldiarazi behar zela sinesten zuen. Faxismoa gizonkeriaren legea ere bazelako, besteak beste. Harro zegoen, senarra Salsamendin zuelako. Gerrako batailoi masakratuenen artean izan zen. Baina gerrak legeak ditu! Eta biak biharamunean elkar ikusiko ote zuten jakin barik gerran ziren artean elkarri askatasuna emanak ziren.

        Halaxe azaldu zidan berak gurearen arrazoia. Nik, egia esan, ez nekien sinetsi behar nion. Gurea elkarren larruak bat egitean biok sentitzen genuena bazen, besterik zen gurea. Eta hara non, Lemoakoa etorri zen. Maiatza bere azkenetan zela. Harrezkero, senarra hilik zela pentsatzen zuenean gogoa joaten zitzaion. Eta preso zela erabakitzen zuenean, harekin urrikaldu eta gupidatu egiten zen. Horrexegatik egiten ei zidan ihes. Halaxe esan zidan behintzat.

        —Eta halaxe izan zen gerrako azken egunetara arte —esan nion bisitariari—. Gerra madarikatuan elkar azkenekoz elkarrekin izan gau hartara arte.

        —Baina elkar maite zenuten.

        Baietz esan niezaiokeen, elkar maite izan genuela. Lehenengo momentutik. Eta hitz eginda geundela, gerra madarikatu hura amaitutakoan ikusiko genuela zer egin. Behin izara artean bota zidana esan niezaiokeen.

        «Zu ezagutzea ziztada itzela izan da, kamarada; bihotza zatitu didazu», esan zidan.

        Eta esan niezaiokeen kamarada berba Elenaren ahotik entzutean barre egin nuela.

        «Honek bai ateraldiak», pentsatu nuen orduan, eta ez nion berbari beste garrantzirik eman.

        Elenaren beste kontu asko ere esan niezaiokeen. Isildu egin nintzen, ostera.

        Bisitaria, basoa husturik, begira geratu zitzaidan. Ziur naiz ezin sinetsi zuela nire adineko agure bat inoiz gazteago izana denik. Argazkiak eta liburua eskura luzatu zizkidan.

        —Eta jakina, Robertek eta beste kazetariek alde egin zuten —esan zidan.

        Bisitaria hariz aldatzen ari zen. Elenaren senarrarena noiz jakin nuen galdetu gabe.

        —Batzuk bai —nik ere kazetarien hariari oratu nion—. Besteren batzuk hantxe geratu ziren, azken egunetara arte.

        Gogora George Steer etorri zitzaidan, eta harekin batera Lauaxeta. Estepanek preso segitzen zuen, trukearen zain. Eta bazegoen norekin trukatu, alajaina! Ez ginen ba faxistez inguraturik bizi? Horretaz ohartzeko hoteletara joatea baino ez zegoen. Baina gure goi agintariek ez zuten gerraren legea konprenitu nahi. Edo ezin zuten. Edo ez zuten ulertzeak derrigorrez eskatuko zituen erabakiak hartu nahi izan.

        Faxista haietako batzuk preso hartu eta trukea proposatu beharko genukeen. Edo garbitu bestela. Ez genuen egin. Eta ataka hartan batzuek italiarrekin tratua prestatzen ziharduten. Maiatzean, bai.

        —Mallonak ez zuen gerra hura konprenitu —bota zidan bisitariak, nire pentsamenduen nondik norakoa igarriz.

        —Ez Mallonak, ez beste askok —esan nion, minduraz—. Batzuek ihesari eman zioten; herriko alkateak berriz bere burua entregatu zuen. Errugabea zela-eta, errurik ezean zigorrik ere izan behar ez zelakoan.

        Ihesari eman ziotenek bazekiten Mallonak ez zekiena. Preso jausiz gero fusilatu egingo zituzten. Ia ziur, erabat ziur ez esatearren.

Císcar eta José Luis Díez gudontzietan ihes egin zuten haiexek zeuden lekzio hori ondo ikasita. Lehenago erreakzionatu izan bagenu, lehenago. Eta ez zen izan ahaleginik egin ez genuelako.